Rola Gajusza Juliusza Cezara w tworzeniu nowego ustroju Rzymu

Przyczyny kryzysu republiki

W wyniku podboju świata śródziemnomorskiego i wywołanych tym przeobrażeń społecz-nych tradycyjny ustrój Rzymu zaczął się załamywać. Zalążki tego procesu wystąpiły już wprawdzie wcześniej, ale dopiero stworzenie imperium przyspieszyło kryzys ustrojowy. Rzym formował się w pieszych wiekach republiki w oparciu o wzory miasta - państwa, które-go cechą była jednoroczność (annuitas) urzędów republikańskich, bezpośredni udział obywa-teli w życiu politycznym państwa. Dopóki terytorium Rzymu było niewielkie, a zakres spraw urzędowych ograniczony, system ten funkcjonował sprawnie. Odnosi się to do VI i V w. W miarę jednak, jak Rzym w III i II w. przeobraził się w wielkie imperium, podstawowe organy Rzymu, senat, magistratura, zgromadzenie ludowe, zaczęły pracować wadliwie. Ujawniła się mianowicie przewaga jednego czynnika, tj. senatu, będącego narzędziem polityki ekspansji, kosztem pozostałych organów. Co więc, zarysował się przepaść między interesami nobilitas, arystokracji senatorskiej, z jednej strony ,a masami chłopskimi, które wypełniały komicja, z drugiej. Podczas gdy arystokracja senatorska uważała wojny, wiążące z nim powiększenie terytorium państwa, łupy zagarniane w ciągu wojen za swój najwyższy cel, chłopi rzymscy nie widzieli w dalszym prowadzeniu polityki ekspansji żadnej korzyści dla siebie, wprost przeciwnie, traktowali to jako źródło samych nieszczęść osobistych i gospodarczych. Dlatego też w II w. coraz trudniej było arystokracji senatorskiej mobilizować chłopów do służby woj-skowej, coraz częściej zdarzały się wypadki niesubordynacji, nie zdyscyplinowane wojsko nie biło się już z taką wytrwałością jak w dawnych wiekach i nie było już taką potęgą.
Próby rozwiązywania stojących przed republiką problemów podejmowali bracia Grakchowie i Gajusz Mariusz. Istotą reformy Mariusza (104) było zerwanie z dotychczasowa zasadą przewidująca powołanie do wojska jedynie obywateli z cenzusem majątkowym, a więc nale-żących do warstw posiadających i zaciągnięcie obok nich proletarii którzy nie posiadali żad-nego majątku. Mieli oni w nagrodę za dobra służbę, zwykle szesnastoletnią otrzymać zaopatrzenie na starość w formie przydziału ziemi.
Reforma Mariusza oznaczała zerwanie dotąd panujących zasad armii obywatelskiej, złożonej z chłopów – posiadaczy ziemskich, która stanowiła cechę charakterystyczną dla szczytowego okresu republiki. Armia rzymska stała się wojskiem zawodowym, które oczywiście mogło lepiej spełniać zadania militarne aniżeli poprzednia armia obywatelska. Nieunormowanie jed-nak w drodze ustawy przez rządzące koła senatorskie kwestii zaopatrzenia weteranów , od-dawano w ręce wodza. Żołnierze bowiem w nim widzieli orędownika swych życiowych inte-resów. Odtąd armia rzymska przestała być tylko narzędziem państwowym, tzn. służącym tyl-ko interesom senatu i nobilitas, a zaczęła przekształcać w prywatną armie, należącą do wo-dza.

Objawy upadku porządku republikańskiego

Pomimo reform Gajusza Mariusza kryzys republiki narastał. Widocznymi objawami kryzysu w I w. były:
- Wojna ze sprzymierzeńcami (90-88)
- Wojna domowa (88-82), zakończona proskrypcjami
- 3 letnia dyktatura Lucjusza Korneliusza Sulli (82-79)
- Powstanie Spartakusa (73-71)
- Spiski Lucjusza Sergjusza Katyliny (65 i 63)
- I Triumwirat (60) - Gnejusz Pompejusz Magnus, Marek Liciniusz Krassus, Gajusz Juliusz Cezar.
- Samowolne rozpoczęcie podboju Galii przez Cezara (58)
- Pompejusz jedynym konsulem (52) - consul sine collega
Pierwsze trzy elementy to przykłady jawnego łamania zasad republikańskich. Na szczególną uwagę zasługuje wojna domowa w trakcie której o obsadzie najwyższych stanowisk w państwie decydowała nie wola wyborców a siła i mordy polityczne. Dalsze elementy wyliczenia stanowią ilustrację słabości i pobłażania władz państwowych wobec naruszania prawa.


Kariera Gajusza Juliusza Cezara

Postacią która dokonała ostatecznej likwidacji republiki w Rzymie był Gajusz Juliusz Cezar ur. 12 lub 13 lipca 102 lub 100 r. Zanim został jedynowładcą jego kariera przebiegała w spo-sób następujący:
84 - Mianowany arcykapłanem Jowisza (flamen Dialis)
ok. 84-Ślub z Kornelią - córki Lucjusza Korneliusza Cynny –przywódcy popularów
82 - Zażądanie przez Lucjusza Korneliusza Sullę rozwodu z Kornelią i odmowa Cezara ( dowód prawości i odwagi, narażenie się dyktatorowi)
81 - Poselstwo do króla Bityni Nikodemesa IV
73 - Wejście w skład kolegium kapłańskiego
72 - Trybun wojskowy
68 - Kwestor w prowincji Hiszpania Dalsza
65 - Edyl kurulny
63 - Kapłan najwyższy (Pontifex Maximus)
62 - Pretor
61 - Namiestnik Hiszpanii Dalszej
60 - I Triumwirat
59 - Konsulat
58 - Objęcie namiestnictwa Galii Przedalpejskiej, Zaalpejskiej i Ilirii, początek pod boju Ga-lii
56 - Odnowienie Triumwiratu
55 - Pierwsza wyprawa do Brytanii
54 - Druga wyprawa do Brytanii, śmierć Julii (córki Cezara)
53 - Klęska i śmierć Krassusa
52 - Powstanie Wercyngetoryksa, porażka pod Gergowią i zwycięstwo pod Alezją
51 - Pacyfikacja podbitej Galii
Do tego momentu kariera Cezara przebiegała jeszcze w ramach porządku republikańskiego jego dalsze losy związane były już z jawnym dążeniem do obalenia tego porządku i ustano-wienia jedynowładztwa.

Wojna domowa i dyktatura Gajusza Juliusza Cezara

W roku 50 Cezar prowadził z senatem negocjacje w sprawie wyrażenia zgody na zaoczne ubieganie się przez niego o konsulat bez konieczności rozpuszczenia wojska i złożenia na-miestnictwa. Nie wyrażono na to zgody. Z początkiem stycznia 49 roku senat zażądał od Ce-zara, by rozpuścił wojska i złożył namiestnictwo. Trybunowie ludu, Marek Antoniusz i Kwin-tusz Kasjusz Longinus, których veto wobec uchwały senatu zostało unieważnione dekretem a gdy zaprotestowali powołując się na nietykalność zostali wyrzuceni z senatu uciekli do Ceza-ra. Naruszenie nietykalności trybunów zostało wykorzystane przez Cezara jako oficjalny pre-tekst rozpoczęcia wojny domowej. 7 stycznia senat powierzył Pompejuszowi i konsulom obronę republiki. W połowie stycznia Cezar na czele jednego legionu przekroczył Rubikon w pobliżu Arminium rozpoczynąjąc tym faktem wojnę domową. W konsekwencji dalsze wyda-rzenia przybrały obrót następujący:
49 - zajęcie Rzymu ,wyprawa do Hiszpanii i pokonanie wojsk Pompejusza pod Ilredą
48 - przeprawa przez Adriatyk i lądowanie Dyrrachium w Epirze
9 sierpnia 48 – pokonanie armii Pompeniusza pod Farsalos
48 - Cezar został ogłoszony dyktatorem na rok, ucieczka do Aleksandrii i śmierć Pompejusza
48 - Lądowanie Cezara w Aleksandrii i włączenie się do tzw. Wojny Aleksandryjskiej po stronie Kleopatry
47 - Zwycięstwo w wojnie Aleksandryjskiej z pomocą Mitrydatesa z Pergamonu, osadzenie jej na tronie Egiptu i romans z królową
47 - Pokonanie Farnacesa pod Zelą w Azji Mniejszej
46 - Pokonanie zwolenników Pompejusza pod Tapsus w Afryce
45 - Reforma kalendarza, pokonanie pod Mundą w Hiszpanii synów Pompejusza
44 - Cezar dożywotnim dyktatorem
15 marca (idy marcowe) 44 – zabójstwo Cezara przez spiskowców (przywódcy: Gajusz Ka-sjusz Longinus, Marek Juniusz Brutus i Decymus Brutus)

Reformy polityczne wprowadzone przez Gajusza Juliusza Cezara

Dysponując w zasadzie nieograniczoną władzą zamierzał Cezar przebudować państwo rzym-skie poprzez wprowadzenie wielu istotnych reform. Wyraźnym krokiem wstecz było Zreor-ganizowanie trybunałów sądowych, do których odtąd mieli należeć tylko senatorzy i ekwici z wykluczeniem tzw. tribuni aerarii. Znacznemu zmniejszeniu uległa liczba osób uprawnio-nych do korzystania bezpłatnego zaopatrzenia ze skarbu państwa, z 320 tys. do150 tys. Ogra-niczył również Cezar swobodę zrzeszania się obywateli się obywateli rzymskich w związki zawodowe, collegia, obawiał się ich działalności politycznej. Równocześnie rozpoczął na szeroką skalę zakrojoną akcje kolonizacyjną, nie tylko w samej Italii, ale również poza jej granicami. Wprawdzie tę ostatnią formę kolonizacji wprowadzono już przed Cezarem, ale były to przypadki sporadyczne. Ponad 80 tys. wysłużonych żołnierzy zostało osiedlonych poza Italią , w Galii, Hiszpanii, Afryce, Grecji i Macedonii. By ograniczyć wydatki związane rozdawnictwem zboża zaczął Cezar masowo przesiedlać plebs rzymski do koloni. Ta polityka była świadectwem daleko idących zmian, jakie zaszły w życiu politycznym Italii jakie zaszły w I w. Obywatel rzymski, który swym głosem oddawanym na zgromadzeniach ludowych w Rzymie decydował o najważniejszych sprawach państwa , zepchnięty został na plan dalszy przez wojsko, które stało się narzędziem ambitnych wodzów. Cezar przesiedlił teraz z Italii setki tysięcy obywateli rzymskich na teren prowincji, masowo również nadawał obywatelstwo rzymskie mieszkańcom prowincji, jednając sobie w ten sposób zwolenników. Wydał zresztą całą serię ustaw, np. zreformował kalendarz w oparciu o wzory egipskie, dążąc przede wszystkim do umocnienia swego stanowiska w państwie. Wbrew panującej w poprzednim okresie praktyce, której rysem naczelnym było współdziałanie senatu z wybitną jednostką, np. z Sullą czy Pompejuszem, Cezar zupełnie nie liczył się z senatem, którego pozycję obniżył ponadto przez wprowadzenie do niego wielu zwolenników, często ludzi o niskiej wartości moralnej. Tak powiększony senat liczył teraz 900 członków. Stosunek zresztą senatu do Ce-zara nacechowany został był służalczością, uprzedzał on wszelkie zamysły dyktatora, uchwa-lając bez sprzeciwu nadzwyczajne uprawnienia dla niego: naczelną komendę nad wojskiem, dziedziczny tytuł imperatora , nietykalność przysługującą tylko trybunom, prawo wysuwania kandydatów na urzędy. Był więc Cezar panującym, choć jeszcze bez oficjalnego tytułu. Cezar nie licząc się z ogólną niechęcią do monarchii chciał sprowokować lud by mu tę godność ofiarował. Milczenie jednak ludu w momencie, kiedy ofiarowano mu opaskę królewską, a głośny krzyk radości, kiedy odrzucił ofiarowany mu diadem, było dla Cezara ostrzeżeniem, że społeczeństwo rzymskie nie było jeszcze przygotowane na przyjęcie tej formy rządów. Za-mysły Cezara pobudziły do działania grupę osób z kręgu senatorskiego, któraz uknuła spisek na jego życie wciągając do niego nawet ludzi bliskich dyktatorowi.

Skutki upadku republiki – podsumowanie

Spiskowcy, wśród których znajdowali się Decimus Juniusz Brutus , Marek Juniusz Brutus, Gajusz Kasjusz Longinus spodziewali się, że uda im się bez większych trudności obalić stworzony przez Cezara System i przywrócić rządy republikańskie. Jednak spotkał ich pod tym względem zawód. Dalszy przebieg wypadków był następujący:
20 marca 44 roku pogrzeb Cezara i odczytanie jego testament.
44 - objęcie przez Cezarian i spiskowców wcześniej przyznanych im urzędów – pacyfikacja nastrojów
44 - walka Antoniusza z Decimusem Juniuszem Brutusem o zarząd prowincją Galią Przedal-pejską
43 - wystąpienie senatu i Gajusza Oktawiusza przeciw Antoniuszowi zakończone porozumie-niem
43 - II Triumwirat (Gajusz Oktawiusz Marek Antoniusz i Marek Emiljusz Lepidus)
42 - Pokonanie pod Filippi spiskowców przez triumwirów
31 - Klęska Antoniusza w bitwie pod Akcjum z Oktawianem
30 - Śmierć Antoniusza i Kleopatry - podbój Egiptu, Oktawian jedynowładcą
27 - Nadanie Oktawianowi tytułu Augustus - umowny początek cesarstwa
Przez cały okres panowania Oktawiana (do 14 r. n.e.) ani też w okresie późniejszym nie po-jawiły się znaczące próby przywrócenia republiki, co świadczy o trwałości zmian ustrojo-wych dokonanych przez Cezara i Oktawiana. Oktawiusz na mocy testamentu Cezara przyjął jego nazwisko, tak też czynili jego następcy, a system rządów został nazwany cesarstwem.

Gajusz Juliusz Cezar wszedł do historii jako:
- wybitny wódz, w tym zwycięzca wielu bitew prowadzonych w warunkach przewagi przeciwnika,
- dobry pisarz - autor wspomnień z wojen galijskiej i domowej - interesujących źródeł hi-storycznych i materiałów do nauki łaciny przez wiele wieków,
- wybitny polityk - mąż stanu który swoim działaniem zmierzał do sprawnego przeprowa-dzenia Rzymu od republiki do monarchii i stworzenia warunków do dalszego harmonij-nego rozwoju.
Wydaje się, ze jedynym błędem w postępowaniu Cezara było zbytnie okazywanie lekcewa-żenia instytucjom republikańskim i nazbyt jawne dążenie do jedynowładztwa. Jego następca Gajusz Oktawiusz który jako August Oktawian również stał się jedynowładcą uniknął tego błędu zachowując pozory ustroju republikańskiego, kontentując się rzeczywistą władzą mo-narszą bez drażnienia znacznej części obywateli przywiązanych do ustroju republikańskiego.

Na podstawie licznych źródeł wiemy, co uczynił Cezar; nie wiemy jednak, kim był. Znamy pewne jego cechy, ale nie osobowość: zupełnie niezwykłą zdolność wykorzystywania ludz-kiej energii, brak skrupułów i determinację w dążeniu do wyznaczonego celu, lojalność jaką wzbudzał w jednych ludziach i nienawiść, jaką budził w innych w innych . Choć był bliski przegranej w niejednej bitwie, nigdy nie przegrał żadnej wojny. Był powodem śmierci wielu ludzi, ale nie skazywał na śmierć tysięcy, jak wcześniej Mariusz i Sulla, a później Antoniusz i Oktawian. Jego celem było ulepszanie, rozbudowa i upraszczanie administracji w Rzymie i prowincjach. Aby tego dokonać, musiał zdobyć najwyższą władzę, a zdobywszy ją, stworzył pomost łączący Republikę Rzymską z Cesarstwem. Dlatego uważam że Cezar może stanowić niedościgniony wzór dla współczesnych polityków i wodzów. W naszej historii postacią w pewnym sensie podobną do Juliusza Cezara był marszałek Józef Piłsudski.


Bibliografia:
1. I. Geiss: Dzieje świata Daty i konteksty historii powszechnej. Katowice: Książnica, 1997
2. J. Wolski: Historia powszechna starożytności. Warszawa: PWN, 1971
3. P. Southern: Juliusz Cezar. Warszawa: Bertelsmann Media, 2002
4. A. Krawczuk: Poczet cesarzy rzymskich. Warszawa: ISKRY, 2001