To, ile pracownikowi przysługuje wolnego od pracy w formie urlopu reguluje Kodeks Pracy. W prawodawstwie polskim wyróżnia się następujące rodzaje urlopów:
urlop wypoczynkowy, urlop okolicznościowy, urlop związany z rodzicielstwem, urlop bezpłatny, urlopy zdrowotne, dodatkowe dni wolne od pracy.
Urlop wypoczynkowy
Z założenia przeznaczony do tego, by pracownik mógł odpocząć od pracy i nabrać sił do dalszej pracy. Wymiar urlopu wypoczynkowego zależy od stażu pracy – dla pracowników o stażu krótszym niż 10 lat, jest to 20 dni roboczych, a dla pracownika ze stażem dłuższym niż 10 lat pracy – 26 dni roboczych. Pracownik urlopu się zrzec nie może, a przysługujący w danym roku kalendarzowym urlop wykorzystać musi do końca września roku następnego. W większości firm urlop wypoczynkowy wydawany jest zgodnie z planami urlopowymi, ale są firmy, w których chęć urlopu można zgłosić w innym trybie. Zasady udzielania urlopu wypoczynkowego powinny być opisane w regulaminie pracy właściwym dla zakładu pracy, nie mogą jednak stać w sprzeczności z Kodeksem Pracy. W ramach urlopu wypoczynkowego pracownik ma możliwość wykorzystania 4 dni w trybie tzw. urlopu na żądanie, który zgłaszany jest pracodawcy nie później niż w momencie rozpoczynania pracy. Warto pamiętać, że w szczególnych okolicznościach pracodawca może nie wyrazić zgody na wzięcie przez pracownika dnia urlopu na żądanie i pracownik musi się wtedy stawić w pracy. Inaczej może zostać dyscyplinarnie zwolniony. Nieskorzystanie przez pracownika z możliwości jakie daje urlop na żądanie nie zmniejsza wymiaru urlopu pracownikowi.
Urlop okolicznościowy
Są to wolne od pracy dni związane z ważnymi wydarzeniami w życiu prywatnym pracownika. Tego typu urlop udzielany jest na wniosek pracownika. Tego urlopu pracodawca nie może tez odmówić (tzn. nie może przenieść terminu realizacji urlopu na inny dzień). Pracownikowi przysługuje: 1 dzień w razie ślubu dziecka pracownika,1 dzień w razie zgonu i pogrzebu siostry, brata, teściowej, teścia, babci, dziadka pracownika,1 dzień w przypadku zgonu i pogrzebu innej osoby, będącej na utrzymaniu lub pod bezpośrednią opieką pracownika,2 dni w związku ze ślubem pracownika,2 dni w razie urodzenia się dziecka,2 dni w razie zgonu i pogrzebu małżonka pracownika, jego dziecka, ojca matki, ojczyma lub macochy.Urlopy okolicznościowe mogą się kumulować w skali roku. „Możemy sobie wyobrazić, że pracownika, który w lutym bierze ślub, w czerwcu umiera mu teściowa, a w listopadzie rodzi mu się dziecko – w takich okolicznościach będzie mu przysługiwać dodatkowe 5 dni urlopu okolicznościowego”
Urlopy związane z rodzicielstwem
Odstawowym urlopem związanym z rodzicielstwem jest urlop macierzyński, przysługujący kobiecie, która urodziła dziecko. Jego wymiar zależny jest od ilości urodzonych dzieci i wynosi odpowiednio: 20 tygodni w przypadku urodzenia jednego dziecka przy jednym porodzie;31 tygodni w przypadku urodzenia dwojga dzieci przy jednym porodzie;33 tygodni w przypadku urodzenia trojga dzieci przy jednym porodzie;35 tygodni w przypadku urodzenia czworga dzieci przy jednym porodzie;37 tygodni w przypadku urodzenia pięciorga i więcej dzieci przy jednym porodzie;Pierwszym dniem urlopu macierzyńskiego jest dzień porodu, choć na wniosek pracownicy pracodawca może udzielić urlopu macierzyńskiego nieco wcześniej. Każda matka ma też prawo do dodatkowego urlopu macierzyńskiego, który wykorzystany może być zaraz po podstawowym urlopie macierzyńskim (i tylko wtedy) i wydaje się go na wniosek pracownika. Pracodawca nie może odmówić udzielenia dodatkowego urlopu. Przez okres trwania dodatkowego urlopu macierzyńskiego, matka zachowuje prawo do zasiłku macierzyńskiego w pełnej kwocie, o ile wystąpi do pracodawcy z wnioskiem o udzielenie takiego zasiłku, przed rozpoczęciem korzystania z urlopu (min 7 dni przed). Różnica między podstawowym a dodatkowym urlopem macierzyńskim polega na tym, że matka w czasie trwania urlopu dodatkowego może pracować (nie więcej jednak niż na pół etatu – zasiłek macierzyński ulega wtedy odpowiednio zmniejszeniu). Do końca 2013 roku dodatkowy urlop macierzyński przysługuje w wymiarze 4 tygodni na jedno urodzone dziecko i 6 tygodni na większą liczbę dzieci. Od 2014 matce przysługiwać będzie dodatkowo 6 tygodni urlopu macierzyńskiego na jedno i 8 tygodni na więcej urodzonych dzieci. W sumie zatem, od 2014 roku, matka, która urodzi bliźniaki, będzie mogła wykorzystać 39 tygodni (31+8) urlopu macierzyńskiego. Od 2010 roku urlop związany z rodzicielstwem przysługuje również ojcu – jest to tzw. urlop ojcowski, który przysługuje pracownikowi w wymiarze 2 tygodni. Może być udzielony w czasie, w którym matka przebywa na urlopie macierzyńskim. Urlopy te nie są od siebie zależne. Przysługuje on jednak jedynie ojcu wychowującemu dziecko (lub adoptującemu dziecko). Ten urlop również udzielany jest na wniosek pracownika, musi zakończyć się jednak nie później niż do ukończenia przez dziecko 12 miesięcy życia. Po tym czasie niewykorzystany przepada. Rodzice urlopem macierzyńskim przysługującym mamie mogą się podzielić. Matka może przenieść na ojca część urlopu macierzyńskiego po wykorzystaniu przynajmniej 14 tygodni urlopu. „Jeśli tak jest dla rodziców korzystniej, mama może być z dzieckiem przez 14 tygodni i wrócić do pracy, a ojciec będzie z dzieckiem przez kolejne 6 tygodni przysługującego urlopu. Może też wykorzystać przysługujące mu dwa tygodnie urlopu ojcowskiego oraz 4 tygodnie urlopu dodatkowego.” – wyjaśnia Michał Filipkiewicz. Rodzic ma również prawo (na podstawie art. 188 Kodeksu Pracy) do wykorzystania 2 dni urlopu w ciągu roku na opiekę nad dzieckiem do 14 roku życia. Tymi dniami rodzice mogą się podzielić (każdy wykorzystuje po 1 dniu). Fakt wykorzystania tych dni odnotowywany jest na świadectwie pracy, by kolejny pracodawca wiedział, że zostały już wykorzystane.
Urlop bezpłatny
Tego typu urlop może zostać udzielony pracownikowi w zasadzie na nieograniczoną ilość czasu, choć jeśli trwa on powyżej trzech miesięcy pracodawca ma prawo do odwołania pracownika z urlopu. Przy korzystaniu z bezpłatnego urlopu zawieszeniu ulegają przywileje pracownicze – np. pracownikowi zmniejsza się wymiar przysługującego mu urlopu wypoczynkowego o 1/12 przysługującego mu urlopu w skali roku za każdy miesiąc przebywania na urlopie bezpłatnym.
Urlop zdrowotny
Niektórym grupom zawodowym, np. nauczycielom, przysługuje możliwość skorzystania z urlopu dla poratowania zdrowia. Jest to regulowane odrębnym dokumentem – Kartą Nauczyciela (podstawa prawna art. 73 ust. 1 ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. - Karta Nauczyciela). Tego typu urlop trwa maksymalnie przez jeden rok i jest udzielany po przepracowaniu minimum 7 lat w szkole. Udziela się go nauczycielom, którzy pracują w pełnym wymiarze godzin oraz mają umowy na czas nieokreślony bądź zostali zatrudnieni na podstawie mianowania. Aby dyrektor szkoły udzielił nauczycielowi takiego urlopu konieczne jest orzeczenie lekarskie stwierdzające zasadność udzielenia tego świadczenia. W marcu 2012 roku, na urlopach dla poratowania zdrowia przebywało łącznie 15,8 tysiąca nauczycieli, tj. 2,7% wszystkich zatrudnionych w szkołach prowadzonych przez samorządy (dane Systemu Informacji Oświatowej).
Dla kogo urlop dla poratowania zdrowia?
Poza nauczycielami, prawo do korzystania z urlopów dla poratowania zdrowia mają również: sędziowie (maksymalnie na okres 6 miesięcy, zgodę wydaje Minister Sprawiedliwości)prokuratorzy (maksymalnie na okres 6 miesięcy, zgodę wydaje prokurator generalny) policjanci (jednorazowo maksymalnie 6 miesięcy, łącznie maksymalnie 18, zgodę wydaje przełożony właściwy w sprawach osobowych na podstawie orzeczenia komisji lekarskiej)Dodatkowe opcje na wolne od pracy (choć niekoniecznie na urlop)
Poza urlopami, o których wie większość pracowników, można uzyskać też – w szczególnych okolicznościach – dodatkowe wolne od pracy.
Wolne od pracy na szukanie pracy
Dni wolne od pracy przysługują pracownikowi, który ma przynajmniej dwutygodniowy okres wypowiedzenia i który został zwolniony przez pracodawcę. W przypadku okresu wypowiedzenia od dwóch tygodni do 3 miesięcy pracownikowi przysługują dwa dni wolne od pracy na jej szukanie. Przy wypowiedzeniu 3 miesięcznym przysługują 3 dni wolnego. „Koniecznie trzeba nadmienić, że urlop na szukanie pracy przysługuje na wniosek pracownika – zatem jeśli się o niego nie upomnimy, to pracodawca sam nam go nie da”
Wolne od pracy na oddawanie krwi
Pracodawca jest zobowiązany na zwolnienie pracownika z zachowaniem praw do wynagrodzenia w sytuacji, w której pracownik oddaje krew, bądź wykonuje badania okresowe zlecone przez stacje krwiodawstwa (o ile badań nie da się zrobić w czasie wolnym od pracy). Na dowód oddawania krwi pracownik powinien przedstawić zaświadczenie ze stacji krwiodawstwa (podstawa prawna to Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 15 maja 1996 r. w sprawie sposobu usprawiedliwiania nieobecności w pracy oraz udzielania pracownikom zwolnień od pracy).
Policja, sąd i jednostka wojskowa
Zgodnie z rozdziałem 2 par. 5 i 6, wspomnianego wyżej rozporządzenia, pracodawca musi zwolnić pracownika wezwanego do osobistego stawienia się przed organem właściwym w zakresie powszechnego obowiązku obrony, organu administracji rządowej lub samorządu terytorialnego, sądu, prokuratury, policji albo organu prowadzącego postępowanie w sprawach o wykroczenia na czas wymagany by załatwić sprawę, która była przedmiotem wezwania. Jeśli zatem dostaniemy wezwanie do sądu , to mamy prawo pójść na rozprawę w czasie pracy a wynagrodzenie za ten czas otrzymujemy od właściwego organu jako rekompensatę. (Na podstawie wydanego przez pracodawcę zaświadczenia określającego wysokość utraconego wynagrodzenia)
Biegły, świadek NIK
Pracownik musi być tez zwolniony ze świadczenia pracy jeśli jest wezwany na biegłego lub świadka przed NIK. Wynagrodzenie za ten czas wypłacane jest analogicznie jak w przypadku wezwania do sądu.
Akcje ratownicze Niektórzy pracownicy są członkami Ochotniczej Straży Pożarnej lub Górskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego. W przypadku prowadzenia akcji ratowniczej, pracodawca również jest zobowiązany do udzielenia pracownikowi wolnego od pracy.
