Różne ujęcia wsi w literaturze. Przedstaw na wybranych przykładach.

Słownikowe definicje pojęcia „wieś” mają bardzo zwięzły charakter. Z reguły określa się ją jako osadę zamieszkałą przez ludność utrzymującą się głównie z pracy na roli i czerpiącą z tego źródła środki do egzystencji. Nie wspomina się w nich w ogóle o odmienności kulturowej i społecznej ludności wiejskiej, ani o innych cechach szczególnych wsi oraz jej mieszkańców. Sposób ukazywania wsi zmieniał się wraz z kolejnymi epokami literackimi i zmieniającymi się ideami. Literackie obrazy wsi pojawiają się w dziełach piśmiennictwa już w starożytnych mitologiach i w średniowieczu. Pierwsze obrazy wsi charakterystyczne dla literatury staropolskiej ukazują ją jako krainę szczęścia, którą zamieszkują ludzie żyjący z uprawy roli lub pasterstwa, wiodący prosty tryb życia i wolni od trosk i wątpliwości. Już w okresie średniowiecza pojawiać się zaczęły jednak pojedyncze utwory ukazujące bardziej realistyczne obrazy wsi i ciężkiej pracy na roli, w których zarysowywał się również kontynuowany w późniejszych epokach wątek konfliktów społecznych pomiędzy dworem a chłopami. Szczególnym zamiłowaniem do wiejskiej obyczajowości i folkloru odznaczali się pisarze doby romantyzmu. Charakterystyczna dla tego okresu jest ludowość literatury przejawiająca się m.in. w czerpaniu tematyki z podań ludowych, zachwycie tradycjami, obyczajami, obrzędowością oraz folklorem. Literatura ukazuje wiarę, moralność oraz światopogląd ludu, jego przedstawicieli czyni bohaterami ballad, pieśni i innych utworów a wiejski pejzaż stanowi tło wydarzeń. W okresie pozytywizmu pojawiły się hasła pracy u podstaw, pracy organicznej oraz scjentyzmu. Literatura ukazuje zacofanie oraz ciemnotę chłopów, którzy powinni zostać objęci szczególną opieką, umożliwiającej tej warstwie społecznej na wydostanie się z nędzy oraz dostęp do oświaty. Poruszana była również tematyka krzywdy wiejskich dzieci. Literatura ukazywała konflikty pomiędzy dworem a mieszkańcami zaścianka oraz postawy chłopów wobec sprawy polskiej. Kwestie te wraz z postulatami oświecenia wsi znalazły swoją kontynuację w okresie dwudziestolecia międzywojennego. Literatura młodopolska podobnie jak romantyczna zachwycała się wsią, prostym życiem blisko natury, obyczajowością wiejską oraz folklorem. Motyw wsi i życia chłopów w literaturze oraz kulturze Młodej Polski pojawia się znacznie częściej niż we wcześniejszych okresach. Twórcy poruszają przy tym całą gamę różnorodnych problemów. Utwory z tego okresu oddają zarówno rzeczywisty jak i wyidealizowany obraz wiejskiego życia. Ukazywane były problemy wsi, postawa chłopów wobec sprawy narodowej, ich zacofanie oraz nędza ich egzystencji i niesprawiedliwość społeczna. Wątki te kontynuowane były w okresie dwudziestolecia międzywojennego, kiedy to pojawiły się również groteskowe obrazy wsi deformujące rzeczywistość.
Utworem z literatury staropolskiej prezentującym dość typowe dla XVII w. podejście jest Pieśń Świętojańska o Sobótce Jana Kochanowskiego. Na cykl ten składa się 12 pieśni stylizowanych na obrzędowe pieśni sobótkowe. Są to opowieści dwunastu panien biorących udział w sobótkowych obrzędach i zabawach takich jak palenie ognisk, rzucanie wianków na wodę czy tańce. Pieśni te są pochwałą życia na wsi. Zarysowuje się w nich nierealistyczny i sielankowy obraz wiejskiego życia i szczęśliwych mieszkańców wsi. Panny chwalą to życie pomimo, iż jest ono bardzo pracowite. Jednocześnie jednak jest ono spokojne i zapewnia m utrzymanie, a przy tym pozostaje jeszcze czas na różnego rodzaju rozrywki. Do wsi i wiejskiego życia odnoszą się przede wszystkim pieśni I, VI i XII. W sielankowym obrazie wsi w nich ukazanym prezentowane są jedynie zalety, pomijane są natomiast wszystkie ciemne strony związane z egzystencją chłopa. Pieśń XII zaczyna się słowami :
„Wsi spokojna, wsi wesoła,
Który głos twej chwale zdoła? (...)”
Kto twe wczasy, kto pożytki
Może wspomnieć za raz wszytki?”
W pieśni tej pracę rolnika uznaje się za najbardziej godne zajęcie. Jest ono uczciwe i dostatnie. Rolnik żywi siebie, swoich najbliższych i cały naród. W zamian za swą ciężką pracę otrzymuje płody ziemi. Życie rolnika jest również znacznie bezpieczniejsze od życia w mieście. W ich pieśniach podkreślana jest harmonia i ład życia na wsi. W pieśni panny VI poeta posługuje się toposem szczęśliwego oracza. Praca daje chłopom radość i przynosi zadowolenie. Ten idylliczny obraz wydaje się przy tym realny z uwagi na fakt, iż uczestnicy obrzędu w pieśni I uskarżają się na ciężką pracę. Jednocześnie jednak traktują święto jako czas zabawy, radości i śmiechu. Panna w pieśni XII wskazuje, iż mieszkańcy wsi mają też po pracy czas na rozrywki”:
„Tam już pieśni rozmaite,
Tam będą gadki pokryte,
Tam trefne plęsy z ukłony,
Tam cenar, tam i goniony”
Ta ostatnia pieśń jest typowo sielankowa. Opiewa ona uroki pracy na roli oraz natury. Świat jest szczęśliwy, ptaki śpiewają, rzeki są zasobne w ryby, a lasy w zwierzynę łowną, życie gospodarzy emanuje wyłącznie pozytywnymi emocjami i uczuciami. Nurt sielankowy opiewający uroki wiejskiego życia był kontynuowany w literaturze w okresie baroku i oświecenia.
Cechą literatury romantycznej jest jej ludowość. Jednym z pisarzy, którzy w swych dziełach sięgali po wiejski światopogląd, obyczajowość oraz moralność był Adam Mickiewicz. Naszą epopeję narodową „Pan Tadeusz” określić można utwór, który opisuje polską wieś w sposób najbarwniejszy. Wszystkie wydarzenia rozgrywają się w wiejskiej scenerii. Istotną rolę w „Panu Tadeuszu” odgrywają również opisy przyrody i pejzażu. Dzieło to nie opisuje jednak wsi chłopskiej. Stanowi ono natomiast kopalnię wiedzy o obyczajowości wsi szlacheckiej. Należy bowiem pamiętać, iż wieś polska, aż do okresu dwudziestolecia międzywojennego to nie tylko chłopi, ale również ziemiaństwo. W centrum akcji eposu znajduje się staropolski dwór oraz zaścianek. Ukazana obrzędowość oraz obyczaje są charakterystyczne dla grup społecznych reprezentowanych w dziele. Codzienny świat Pana Tadeusza to prace rolne, polowania, zjazdy, uczty, sejmiki oraz procesy sądowe. Mickiewicz ze szczegółami opisuje np. obyczaje związane z usadzaniem gości i gospodarzy za stołem w czasie uczt zgodnie z pełnioną przez nich funkcją oraz inne zwyczaje związane z staropolskimi ucztami oraz tańcami np. porządek poloneza. Czytelnik zapoznaje się również z obyczajowością związaną z grzybobraniem oraz polowaniami oraz zasadami ustawiania gości na spacerze. W treści dzieła odzwierciedlone zostały również inne staropolskie zwyczaje szlacheckie tj. obyczaj zaręczyn, „czarną polewkę” jako sposób odmawiania starającemu się o rękę panny oraz zajazd jako metodę rozstrzygania sąsiedzkich waśni. Z relacji Wojskiego dowiadujemy się również dokładnie jak wyglądały sejmiki szlacheckie we wcześniejszych czasach. Z nauk Sędziego dowiadujemy się natomiast jak wyglądały wymogi grzeczności. Dwór w Soplicowie stanowi wyraz uświęconego w tradycji ładu moralno- społecznego. Jest on miejscem, w którym życie toczy się w pogodnym i łagodnym rytmie w oparciu o ład, porządek oraz harmonię z naturą. Soplicowo jest jednocześnie zasobnym dworem. Jest to miejsce, w którym pola są dobrze uprawiane, a stodoły są pełne zbóż. Każdy z mieszkańców zna swoje obowiązki, a ich wykonywanie sprawia im przyjemność. Staropolski dwór szlachecki ukazany w dziele to miejsce słynące z gościnności, stanowiące ostoję polskości. Pan Tadeusz to również liczne opisy wspaniałej przyrody. Otoczenie Soplicowa to piękne wzgórza, gaje, ruczaje i ukwiecone pola i łąki. Świat przedstawiony w Panu Tadeuszu symbolizuje wielką, szczęśliwą wieś, w której wszystkim żyje się dobrze. W utworze ukazany jest również stosunek bohaterów powieści oraz ludu do sprawy narodowej. Jest to okres wojen napoleońskich. Wszyscy wielbią żołnierzy legionów oraz ich dowódców stacjonujących w Soplicowie:
„Sławni dowódcy owi naszych legijonów,
Których lud znał imiona i czcił jak patronów”
Wskazuje to, iż przedstawiciele ludu według romantyków nie są obojętni wobec sprawy narodowej. Ten obraz wsi nadal jest w pewnym stopniu wyidealizowany, nie oddaje rzeczywistości, pomija wiele problemów chłopskiej egzystencji oraz konflikty w relacjach pomiędzy ziemiaństwem i chłopstwem.
Bardziej realistyczne spojrzenie na polską wieś i jej problemy prezentowali pisarze epoki pozytywizmu. Dostrzegali oni biedę chłopstwa oraz krzywdę wiejskich dzieci. Wskazywali na fakt, iż wieś jest zacofana i ciemna. Panoramę życia wsi oraz jej problemów opisuje m.in. Eliza Orzeszkowa w powieści ”Nad Niemnem”. Autorka podejmuje temat konfliktu pomiędzy dworem szlacheckim Korczyńskich oraz zaściankiem Bohatyrowiczów. Dzieli ich głęboki spór, który ma podłoże gospodarcze. Wynika on z wielu czynników takich jak klęska powstania styczniowego, represje ze strony władz zaborczych, sytuacja ekonomiczna wsi związana z uwłaszczeniem chłopów. Dwór utracił tanią siłę roboczą, konieczność najmowania pracowników oraz mechanizacji pociąga za sobą wysokie koszty. Przedstawiciele szlachty ukazani w powieści poza Benedyktem i Witoldem Korczyńskim to ludzie leniwi i zmanierowani zainteresowani wyłącznie życiem towarzyskim. Nic więc dziwnego, iż ziemia dworska niejednokrotnie nie była w pełni wykorzystywana, podczas gdy w zaściankach występował nadmiar rąk do pracy, a brakowało ziemi. Mieszkańcy zaścianka to zubożała, „schłopiała” szlachta - Bohaterowicze. Gospodarują oni na skrawkach ziemi, z którą są głęboko związani i traktują ją jako rzecz świętą. Są oni dumni, pełni życia i energii oraz bardzo pracowici. Żyją oni zgodnie z tradycją i zasadami moralnymi. Pielęgnują pamięć o swoich przodkach i szanują starszych. Kultywują również obyczaje związane z gościnnością, rozrywką, zalotami czy też weselem. Lud ukazywany jest znacznie korzystniejszym świetle niż ziemiaństwo. Zdaniem Orzeszkowej to od niego zależy przyszłość gdyż stanowi on najliczniejszą warstwę społeczną o ogromnych możliwościach i potencjale rozwojowym. Konieczna jest realizacja haseł pracy u podstaw oraz pracy organicznej. Ważną rolę w powieści odgrywa również nadniemeńska przyroda, w bliskości której żyje lud. Pejzaż jest idylliczny i bardzo urokliwy. Przyroda jest doskonałym miejscem życia dla ludzi, który powinni żyć z nią w zgodzie. Bohaterowie żyjący w bliskim związku z ziemią i przyrodą, czyli lud, są ukazywani jako zdrowi, silni i szlachetni. Ci natomiast, którzy nie mają z nią kontaktu do degeneracji, słabi i znudzeni życiem. Świadectwem idealistycznego spojrzenia na polską wieś i pewnego sentymentu jest wybór dokonany przez Justynę oraz fakt poślubienia przez pannę z dworu żyjącego jak chłop szlachcica. Ślub ten zaprowadzić ma zgodę pomiędzy dworem i zaściankiem i stanowi wyraz ideału zgody społecznej.
W okresie Młodej Polski twórcy popadli w ludomanię, nastąpiło zdecydowane odwrócenie się od miasta, które postrzegano jako niszczące ludzką psychikę. Ratunkiem od zgubnego wpływu miasta była ucieczka na wieś. W wielu utworach pisarze tego okresu ukazują piękno tradycji i obyczajów polskiej wsi. Jednym z utworów, w którym widoczny jest zachwyt folklorem wsi jest „Wesele” Stanisława Wyspiańskiego. Inspiracją do napisania dramatu był ślub i wesele Jadwigi Mikołajczykówny z Lucjanem Rydlem. Bronowicka chata symbolizuje całą Polskę, a zgromadzeni na weselu goście symbolizują dwie grupy społeczne – chłopów i inteligencję. Poeta podejmuje problem relacji pomiędzy tymi dwiema klasami społecznymi, ukazuje zalety oraz obnaża wady. Przedstawiciele inteligencji poszukują na wsi wartości biologicznych oraz sił witalnych, które miasto zatraciło w procesie przemian cywilizacyjnych. Wśród zalet ludu wskazuje się na potęgę, zdrowie, prostotę, związek z naturą. Pannom z miasta podoba się tężyzna fizyczna parobków, Pan Młody zachwyca się natomiast bliskimi związkami z przyrodą, obyczajowością wiejską, naturalnością i prostotą życia na wsi. Gospodarzowi imponuje natomiast temperament oraz zadzieżystość chłopów, ich pełna godności postawa oraz przywiązanie do tradycyjnych wartości. Według inteligencji obcowanie z ludem i przyrodą ma im umożliwić odrodzenie biologiczne oraz odrodzenie wartości. Wyspiański jednocześnie krytykuje ludomanię i ośmiesza naiwne zainteresowanie inteligencji folklorem i kolorowością chłopów. Wskazuje, iż tak naprawdę inteligencja zupełnie nie rozumie pracy chłopstwa i ich obyczajów, a jej zainteresowanie jest jedynie powierzchowne. Pan Młody nie rozumie istoty obyczajowości chłopskiej i postrzegany jest przez chłopów jako dziwak. Również z rozmów innych uczestników uroczystości m.in. Radczyni z Kliminą czy też Dziennikarza z Czepcem jasno wynika zupełny brak zrozumienia dla współczesnej wsi oraz przeobrażeń zachodzących w życiu i świadomości chłopów. Wyobrażenie inteligencji o wsi bazuje na nieaktualnym już tradycyjnym obrazie. Nie dostrzegają faktu, iż chłopi są ambitni, chcą brać czynny udział w życiu społecznym, w coraz większym stopniu interesują się polityką, są ciekawi świata. Wyspiański dostrzega również wady ludu takie jak chciwość i egoizm oraz skłonność do bijatyk i wszczynania burd. Autor w dramacie podejmuje problematykę stosunku chłopów do sprawy narodowej. Chłopi i inteligencja są wobec siebie nieufni m.in. z powodu pozostającej w pamięci wszystkich rabacji galicyjskiej, w czasie której lud zamordował wielu szlachciców w zemście za swoje krzywdy. Inteligencja nie stanowi dla chłopów wzoru patriotyzmu, a brak porozumienia uniemożliwia wspólne działanie. W momencie próby obie grupy nie potrafią współpracować i rozpocząć walki o wolność. Gospodarz zamiast wypełnić osobiście nałożone na niego zadanie składa je na barki Jaśka, który zawodzi. Chłopi są jeszcze zbyt niedojrzali do wielkich czynów, a inteligencja nie jest w stanie przewodzić. Wyspiański w swoim dramacie przedstawił bardzo trafną charakterystykę chłopstwa wskazując zarówno jego zalety jak i wady. Wykreowany przez niego obraz przemian zachodzących na wsi i życia ludu jest odbiciem ówczesnej rzeczywistości
Na podstawie omówienia można z całą pewnością stwierdzić, iż sposób postrzegania i ukazywania wsi i chłopów w literaturze na przestrzeni epok ulegał znaczącym przemianom.
Literatura ukazywała różnorodne aspekty życia na wsi: obyczaje, tradycje, bliskie związki pracujących na roli z naturą lub też po prostu wiejskie krajobrazy i pejzaże. Wieś stanowiła scenę obyczajowości oraz przemian społecznych, a nawet gwałtownych buntów i konfliktów. Podejmując wątek wsi twórcy niejednokrotnie dążyli do ukazania relacji społecznych pomiędzy warstwami społecznymi tam zamieszkującymi. Szczególnie często poruszono kwestię stosunków pomiędzy ziemiaństwem a chłopstwem. W literaturze poruszane są również kwestie relacji zachodzących na linii wieś – miasto i odmienności w obyczajowości oraz sposobie myślenia i postępowania ich mieszkańców. W twórczości pisarzy polskich zetknąć się można również z ukazywaniem obrazów wsi i postaw jej mieszkańców w kontekście „sprawy polskiej” tj. powstań narodowych, walki o niepodległość oraz kwestii patriotyzmu.
Nie istnieje jeden, uniwersalny wizerunek wsi. Sposób postrzegania i ukazywania wsi zmieniał się wraz z kolejnymi epokami literackimi i zmieniającymi się ideami. Twórcy literatury staropolskiej, którzy dostrzegali wieś głównie jako ciche, spokojne miejsce, gdzie ludzie chętnie wykonują swą pracę, pomimo że jest ciężka i znajdują czas na zabawę. Wśród tych sielankowych obrazów wsi nielicznie zdarzają się utwory świadczące o występowaniu na wsi zjawisk negatywnych. Wraz z kolejnymi epokami twórcy coraz częściej dostrzegają, że wieś to nie tylko piękne krajobrazy, kolorowe odświętne stroje i specyficzna odmienna obyczajowość. Coraz częściej na światło dzienne twórcy wyciągają ciemne strony życia ludu: ciężką pracę, biedę, ciemnotę i zacofanie przy jednoczesnym braku szans na poprawę życia. Uwidaczniają również przemiany zachodzące w życiu i samoświadomości chłopów. Wskazują, iż w tej warstwie społecznej drzemią ogromne siły i możliwości, które powodują, że może mieć ona ogromne znaczenie dla sprawy polskiej oraz przyszłości narodu. Można stwierdzić, iż wraz z kolejnymi epokami literackimi sposób postrzegania wsi staje się coraz mniej powierzchowny, a twórcy dostrzegają, iż jest to bardzo złożona problematyka.
Wśród utworów literackich traktujących o wsi i chłopach wyodrębnić można kilka nurtów. Jako najwcześniejszy wyodrębnić można nurt sielankowy stanowiący pochwałę życia na wsi, dominujący w literaturze staropolskiej i kontynuowany aż do epoki oświecenia. Do utworów takich można zaliczyć Pieśń Świętojańską o Sobótce Jana Kochanowskiego. W licznych utworach, aż do epoki dwudziestolecia międzywojennego zetknąć się można z ukazywaniem wsi przez pryzmat ziemiaństwa czy też szlachty. W dziełach tych pielęgnowany jest obraz dworku szlacheckiego jako ostoi tradycji, obyczajów i polskości. Można tu wskazać m.in. „Pana Tadeusza” oraz „Nad Niemnem”. Powieść Elizy Orzeszkowej jest jednak również utworem wołającym o reformę na wsi, o realizację haseł pracy u podstaw oraz pracy organicznej co jest typowe dla nurtu pozytywistycznego. „Wesele” jest natomiast jednym z szeregu utworów podejmujących problematykę stosunku chłopów do sprawy polskiej oraz kształtowania się relacji miasto – wieś, która to problematyka coraz częściej była podejmowana od XIX w. po czasy współczesne. Nurt literatury chłopskiej funkcjonuje również w literaturze powojennej. Tworzą ją utwory autorstwa pisarzy wywodzących się ze środowiska chłopskiego. Odzwierciedla ona awans wsi ukazując relacje pomiędzy miastem a wsią, przemianę obyczajową i intelektualną czy też exodus ludności ze wsi do miast w celu podjęcia nauki lub pracy.
Reasumując stwierdzić można, iż motyw wsi przewija się w licznych utworach literackich od początków literatury, aż do czasów współczesnych. Zmieniał się natomiast sposób postrzegania i ukazywania wsi i życia chłopów co stanowi zarówno rezultat przemian społecznych na wsi jak też i zmian w postrzeganiu wsi wśród innych warstw. Etos wsi z pewnością przez wiele stuleci był ważnym motywem literatury i nadal nim pozostaje.

Dodaj swoją odpowiedź