Ustroje polityczne wybranych starożytnych cywilizacji.
Starożytne narody wprowadziły do powszechnej historii wynalazek organizacji państwa, w której brali udział wszyscy obywatele lub przynajmniej większość, wspólnie decydowali o sprawach społeczeństwa, wojnach, ustalali system prawny, pilnowali jego przestrzegania, tradycji, sądzili i skazywali.
W Grecji, gdzie na przestrzeni kilkunastu wieków wysoko rozwinęła się kultura, nauka i filozofia, mamy dwa przykłady społeczności, które utworzyły charakterystyczne dla swojej kultury i odrębne ustroje społeczno-polityczne. Były to Ateny i Sparta. Trzecim systemem , w którym znaczącą rolę odegrał lud, lecz nieco później ukształtowanym , bo od V do III w .p. n.e. była republika rzymska. Jest też system Egiptu.
GRECJA - DEMOKRACJA
W pierwszych stuleciach pierwszego tysiąclecia p.n.e. na terenie dzisiejszej Grecji zaczęły powstawać państwa-miasta tzw. polis. Charakteryzowały się stosunkowo niewielkim obszarem i specyfiką rządów. Otóż nie rządził tam monarcha, król czy władca despotyczny, w polis rządziła ludność, zbierająca się na zgromadzeniach wszystkich obywateli. Na takich zgromadzeniach podejmowano najważniejsze decyzje np. o wypowiedzeniu wojny, czy też budowie świątyni. Takie formy sprawowania władzy nazywamy demokracją (od dwóch greckich słów demos - lud i kratos - władza), czyli dosłownie ludowładztwem. Termin ten, najprawdopodobniej, wprowadzili starożytni, greccy sofiści, a upowszechnili Demokryt, Arystoteles, Perykles i Platon - najwybitniejsi przedstawiciele tego systemu rządów w starożytności.
Miastem-państwem o największym znaczeniu w dziejach Grecji były Ateny.
Panowały tam rządy oligarchiczne, to znaczy takie, w których największą rolę odgrywała arystokracja. Dopiero po upływie kilku dziesięcioleci od reform politycznych Solona i Klejstenesa Ateny przybrały pełny wymiar "dorosłej" demokracji.
Przed okresem Wielkiej Kolonizacji ustrój Aten nie różnił się od innych polis. Jednakże z biegiem czasu Basileus przestał być królem absolutnym i zakres jego władzy został ograniczony do nadzorowania religii państwowej. Funkcje jego powoli przejmowali archontowie. Uprawnienia wojskowe przypadły polemaronowi, sądownicze zaś archonowi. Wybierani oni byli corocznie z grona rodów arystokratycznych. W ciągu VII wieku dodano jeszcze sześciu urzędników, reprezentujących interesy warstw nie arystokratycznych. Po upływie rocznej kadencji każdy urzędnik wchodził do aeropagu, rady starszych, stanowiącej ciało wykonawcze. Ogromna przewaga ekonomiczna i polityczna arystokracji rodowej eupatrydów nad resztą społeczeństwa demosu wywoływała ciągłe niepokoje i niezadowolenie. Pewnym krokiem ku reformie tego ustroju było spisanie praw przez Drakona w 621 r. p.n.e. Jego prawa, niezwykle surowe, przewidywały za niemal wszystkie przestępstwa, nawet kradzieże z pola czy z ogrodu, karę śmierci. Dotychczasowa zemsta rodowa za zabójstwo członka rodu zastąpiona została karą wymierzaną przez państwo. To pierwsze ustępstwo eupatrydów nie rozładowało napięć społecznych w Atenach, dlatego misję zreformowania państwa powierzono Solonowi, wybranemu archontem w 594 r. p.n.e. Usiłował on środkami politycznymi usunąć z życia gospodarczego te zasady, za pomocą, których możni uciskali zależnych od siebie a także dłużników. Wprowadził zasadę dostępu do urzędów według posiadanego majątku a nie statusu społecznego. Każdy obywatel, nawet nie mający dóbr, mógł wybierać urzędników, brać udział w zgromadzeniu ludowym - ekklesii i zasiadać w sądzie przysięgłych. Solon zajął się też kwestiami gospodarczymi. Umorzył długi tak prywatne jak publiczne. Dłużnicy, których sprzedano zagranicę, zostali wykupieni. Solon zezwolił też na swobodne przekazywanie testamentem ziemi i sprzedaż jej poza obręb rodu. Wprowadził też reformę monetarną, zakazał sprzedaży zboża za granicę, a poparł eksport oliwy. Solon po raz pierwszy wprowadził zasadę, że prawo stoi ponad jednostką i obywatelami, i odtąd historia Grecji była zawiązana z walką o utrzymanie tej zasady. Doprowadziło to w V wieku do tego, że odpowiedzialność za państwo spoczywała na każdym obywatelu z osobna. W 508 r. p.n.e. Kleistenes wprowadził nową organizację społeczną i administracyjną. Zadowalała ona Ateńczyków, pragnących zachować swój samorząd i jeszcze bardziej pobudzała ich do poszerzania jego zakresu. Prawie wszystkie sprawy, oprócz tych najbłahszych, obwarowane były decyzją ludu. Działał on bądź bezpośrednio na zgromadzeniu ludowym, bądź pośrednio w radzie lub w sądzie. Solonową Radę Czterystu, Kleistenes poszerzył do Rady Pięciuset - po 50 przedstawicieli z każdego z 10 okręgów.
Jej członków wybierano co roku losowo, podobnie jak sędziów. Rola aeropagu ograniczała się do rozpatrywania spraw o morderstwo i podpalenie i opieki nad świętymi gajami oliwnymi. Władza wykonawcza powoli przechodziła w ręce dziesięciu wodzów -strategów. Kleistenesowi przypisuje się też wprowadzenie ostracyzmu, czyli sądu skorupkowego. Do "sądu skorupkowego" wpływały już bardziej logiczne zażalenia. Na glinianych skorupkach obywatele wypisywali nazwiska osób uważanych za niebezpieczne dla ustroju. Skazany musiał na dziesięć lat opuścić Ateny, nie tracąc jednak ani majątku, ani praw obywatelskich. W Atenach nawet najbardziej wpływowy polityk był wybierany tylko na rok i za swoją działalność był surowo osądzany przez cały lud. W ten sposób rozwijał się ustrój, zwany demokracją-rządami ludu. . Odtąd Ateny – miasto- państwo- polis – było centrum politycznym kraju, a obywatele całego tego obszaru nazywali się Ateńczykami. Attyka pozostała tylko pojęciem geograficznym.
Demokracja Ateńska cieszy się ogólną sławą. To znaczy większość ludzi uważa, że była doskonała, wspaniała i trwała, bo utworzona przez ludzi światłych, rozumnych i sprawiedliwych. System ten, zresztą jak każdy inny system sprawowania władzy, nie był wolny od wad... Na przykład :takie zgromadzenia były organizowane przynajmniej dziesięć razy do roku, a w następnych dziesięcioleciach do czterdziestu razy, co sprawiało, że większość obywateli nie mogła uczestniczyć w nich, bo nie byli w stanie tak często i tak daleko dojeżdżać, a co za tym idzie ludzie lub grupy polityczne (w tamtych czasach jeszcze nie zorganizowane) mogły, z co prawda znacznie ograniczoną swobodą, manipulować władzą.
To są minusy ustroju politycznego zwanego popularnie jak i przez fachowców Demokracją Ateńską. Jednak największą zaletą demokratycznego ustroju polis ateńskiego była możliwość powszechnego udziału w życiu politycznym państwa. Ateny były bogate w ludzi światłych religijnie jak i politycznie, kulturowo jak żadne inne państwo w dziejach ludzkości.
Demokracja, która wykształciła się w Atenach była zarzewiem późniejszej demokracji światowej.
ATENY (demokracja)
1. Zgromadzenie wszystkich obywateli ( kworum 6 tyś. obywateli ).
2. Publiczne dyskusje nad ustawami.
3. Każdy obywatel miał władzę i miał prawo zabrania głosu, i zaproponowania uchwały.
4. Powoływano Radę Pięciuset na jeden rok, kontrolowała między innymi pracę urzędników.
5. Urzędnicy i członkowie Rady Pięciuset byli opłacani, pozwalało to uczestniczyć
w życiu politycznym ludziom niezamożnym.
6. Urzędnicy sądowi to 6 tyś. obywateli wylosowanych i podzielonych na komplety sędziowskie. Sąd skorupkowy do osądzania urzędników zagrażających ustrojowi państwa.
SPARTA
Sparta była rywalką Aten, a zarazem tłem dla jej blasku. Sparta w odróżnieniu od innych miast leżała w głębi lądu na równinie Lakonii, w samym środku Peloponezu. Nie miała rodzimej floty i oddana była bez reszty idei militaryzmu, co pozwoliło jej stawić czoła wszystkim najbliższym sąsiadom. Sparta miała niewiele kolonii, a problem przeludnienia rozwiązywała za pomocą selekcji niemowląt płci męskiej. Słabe i chore noworodki ceremonialnie skazywano na śmierć przez porzucenie. Wszyscy chłopcy, którym udawało się uniknąć śmierci, z chwilą ukończenia 7 lat przechodzili pod opiekę państwa i rozpoczynali edukację w zakresie sprawności fizycznej i wojskowej dyscypliny. Po dojściu do wieku dojrzałego musieli oni nadal żyć w koszarach, dopiero po 30-tym roku życia Spartanin mógł stale mieszkać w domu, ale i tak większość czasu spędzał z resztą oddziału bojowego. Nie wolno im było zajmować się ani handlem, ani rzemiosłem, a środków utrzymania dostarczał im znój helotów. W wyniku takiego ustroju powstała kultura, która niezbyt wiele czasu poświęcała sztuce i kultywowaniu piękna, a także nie wykazywała zbyt silnego poczucia solidarności z resztą Hellady. Według Arystotelesa było to również społeczeństwo, w którym liczba ludności męskiej zaczęła drastycznie spadać, a wielka część ziemi znalazła się w rękach kobiet.
Jedynymi pełnoprawnymi członkami polis, jej obywatelami, byli potomkowie mieszkańców pięciu pierwotnych osad, które założyły polis - Spartę. Tylko oni brali udział w zgromadzeniu i sprawowali urzędy. Spartanie niechętnie odnosili się do cudzoziemców i nie chcieli zmian, które mogłyby podważyć ustrój i militarny charakter ich państwa. Spartan było niewielu, helotów o wiele więcej. Spartanie byli w pełni świadomi niebezpieczeństwa rewolty chłopów. Lęk przed nią determinował całe życie społeczności , przygotowującej się nieustannie na wypadek wojny domowej. Obywatele, wolni od trosk ekonomicznych, poświęcali całą swoją uwagę na zdobycie i utrzymanie sprawności bojowej. Niechętnie angażowano się w kampanie wojskowe, które wymagały wysłania daleko dużych oddziałów zbrojnych, aby nie sprowokować powstania. Specjalny system wychowania czynił ze Spartan świetnych żołnierzy.
RZYM – REPUBLIKA
Data 507 r. p.n.e. uważana przez tradycję rzymską za początek republiki, budzi wiele wątpliwości i sprzeciwów historyków. Można stwierdzić jednak, iż zmiana ustroju w Rzymie prawdopodobnie nastąpiła między 508 - 504 r. p.n.e. Zmiana ta wcale nie była początkowo korzystna dla większości Rzymian. Władze przejęła, bowiem wąska grupa starych rodzin patrycjuszowskich, a plebejusze zostali pozbawieni praw politycznych, mieli jedynie prawo cywilne do posiadania i nabywania ziemi. Trudności gospodarcze i społeczne powodowały ciągłe napięcia między patrycjuszami i plebejuszami i doprowadziły do tzw. wyjścia plebejuszy z terenu miasta. Wywalczyli w ten sposób własnych urzędników -trybunów, a nieco później także własne zgromadzenie, pozwalające im decydować w sprawach, które ich dotyczyły. Kolejnym zwycięstwem plebejuszy było spisanie prawa 12 tablic, opracowanego przez specjalną komisję dziesięciu. W całości sankcjonowało ono własność prywatną, surowo karząc wszelkie przeciw niej wykroczenia. Wkrótce przyjęto też ustawę zezwalającą na zawieranie małżeństw między plebejuszami a patrycjuszami. Ostatnią z ustaw na korzyść plebejuszy było dopuszczenie ich w 367 r.p.n.e. do konsulatu i zasada, iż jeden z konsulów musi być plebejskiego pochodzenia. Powoli tworzyła się nowa warstwa społeczna - nobilitas - z połączenia patrycjuszy z bogatymi plebejuszami. Oni zaczęli stanowić elitę rzymskiego społeczeństwa. Przez ponad 200 lat Rzymianie jednoczyli Italię pod swoją hegemonią. Pokonali Etrusków, pobili państwa latyńskie tak, iż od 338 r.p.n.e. Rzym był rzeczywistym panem obszaru od Tybru do Kampanii - zajętej przez Samnitów. Z nimi Rzymianie stoczyli trzy wojny, nie zawsze zwycięskie. Aby ich pokonać, musieli pozyskać sobie sąsiednie miasta greckie. Do 264 r. p.n.e. Rzymianie opanowali całą Italię. Nie stworzyli jednak wspólnego państwa, lecz federacje silnie uzależnionych od Rzymu państewek. Pełnię praw obywatelskich mieli tylko wolno urodzeni obywatele rzymscy. Wyzwoleńcy, czyli ci, którzy zostali obdarzeni wolnością, nie mogli sprawować żadnych urzędów, dopiero ich synowie. Podstawowe obowiązki obywateli to służba wojskowa i płacenie podatków. Ograniczone obywatelstwo mieli mieszkańcy podbitych miast, tzw. municypiów - bez prawa głosowania i kandydowania na urzędy. Po pewnym czasie uzyskiwały municypia pełne prawa obywatelskie, łączono tu jednak rzymską administrację i ustrój z lokalną tradycją. Wiele państw italskich pozostawało „sprzymierzeńcami" Rzymu. Nie miały one praw obywatelskich, utrzymywały swoje odrębności ustrojowe, a istota federacji z Rzymem polegała tylko na tym, iż mogli się sprzymierzać tylko z nim, nie wolno im było zawierać sojuszów między sobą.
Ustrój republikański, jaki w pełni ukształtował się w Rzymie w III w.p.n.e., polegał na suwerennej władzy ludu rzymskiego. Mógł on wypowiadać się na zgromadzeniach i głosować przez jednostki organizacyjne - kurie, centurie i tribus reprezentowane przez danych urzędników. Najwyższymi urzędnikami byli dwaj konsulowie wybierani, co roku. Mieli władzę w mieście, a w czasie wojny także poza nim. Dowodzili armią, zwoływali zgromadzenia ludowe i posiedzenia senatu, którym przewodniczyli. Konsulowi, występującemu publicznie, towarzyszyło 12 liktorów. Komicja centurialne wybierały także pretorów, (od 241 r. p.n.e. było ich dwóch). Zajmowali się oni sądownictwem cywilnym i karnym. Pretor miejski prowadził sprawy sądowe między obywatelami rzymskimi, a pretor cudzoziemski - sprawy między obywatelami Rzymu i cudzoziemcami lub samymi cudzoziemcami. Specjalny charakter miał urząd cenzora. Wybierano, co 5 lat dwóch cenzorów na okres półtora roku. Ich obowiązkiem było przeprowadzenie cenzusu, czyli spisu wolnej ludności według posiadanych majątków oraz podział obywateli na centurie i tribus. Ustalali także listy senatorów. Należał do nich nadzór nad obyczajami, tj. kontrola nad życiem publicznym i prywatnym obywateli, wydawali również edykty mające na celu poprawę obyczajów. Do kompetencji cenzorów należała również część spraw finansowych: układanie budżetu państwowego, wydzierżawianie dochodów państwowych, nadzór nad budową dróg, gmachów państwowych, akweduktów. Interesów plebejuszy bronili nietykalni trybunowie ludowi, którzy mieli prawo ingerencji w czynności wszystkich urzędników, z wyjątkiem dyktatora i cenzora.
RZYM (republika)
1. Najwyższy organ władzy to zgromadzenie ludowe, dalej rada ( senat ) i urzędnicy.
2. Projekty ustaw przedstawione do przegłosowania bez dyskusji.
3. Urzędnicy mieli władzę ustawodawczą.
4. Zgromadzenie wybierało urzędników i kontrolowało ich pracę. Urzędy były kadencyjne natomiast
– rada utworzona przez ojców rodów rzymskich.
-kontroluje politykę państwa
- władza w rękach bogatych (urzędnicy nie byli opłacani)
6. Urzędnicy:
- edyl - zaopatrzenie miast
- kwestor – pomocnik konsula do spraw finansowych
- cenzor – spis wolnej ludności według majątków i podział obywateli na k epiderma (skórka) tworzy wklasy
- trybun ludowy – chroni interesy plebejuszy, dom trybuna to azyl, on sam osoba nietykalna
- pretor – urzędnik sądowy
- dyktator – powoływany na 6 miesięcy w sytuacji zagrożenia bytu państwa. Urząd jednoosobowy, władza absolutna
- konsul – najwyższa godność, dwóch ludzi na jeden rok. Najwyższa władza wojskowa i religijna. Zwoływanie zgromadzeń i posiedzeń senatu
EGIPT
Stworzone przez władców I dynastii państwo miało początkowo charakter patriarchalny i nie przypominało późniejszego organizmu politycznego. Szczególnie duże były zachodzące stopniowo zmiany formy i treści władzy panującego, które doprowadziły do stworzenia modelu despotyzmu. Początkowo król (zwany ojcem) zarządzał państwem jakby swą ojcowizną przy pomocy członków rodziny. Stopniowo dopiero urzędy zaczęto obsadzać ludźmi nie należącymi do rodziny królewskiej, którzy za swe usługi otrzymywali ziemię w użytkowanie. W ten sposób powstały wielkie majątki ziemskie i własność prywatna. Tak np. urząd zarządcy nomu (jednostki administracyjnej) wraz ze związaną z nim ziemią stał się dziedziczny. Drugim wielkim właścicielem ziemskim (obok świeckiej arystokracji) stały się świątynie. Podstawową siłą roboczą było chłopstwo, silnie uzależnione od króla i możnych, poddane ścisłej kontroli aparatu państwowego. Niewolnictwo w tym okresie nie odgrywało większej roli.
Egipt Starego Państwa był już silnie scentralizowany, przyśpieszyło ten proces przejście od ustroju patriarchalnego do despotyzmu. Władca był naczelnym wodzem, najwyższym kapłanem i sędzią, przypisywano mu właściwości magiczne. Początkowo uznawano go za boga, potem za syna boga Ra.
Rządy III i IV dynastii oznaczają szczytowy okres w dziejach Starego Państwa. Władza panującego stale wzrasta, znajdując wyraz w budowie ogromnych zespołów grobowych. Ewolucja szła tu od prostych grobów (mastab) ku monumentalnym piramidom. Związany z ich budową długi, trwający ponad wiek wysiłek musiał wywrzeć wpływ na całokształt życia państwa egipskiego.
Stopniowo władza monarchy uległa osłabieniu, przy wzroście roli kasty urzędniczej.Za rządów VI dynastii doszło do wyodręnienia dziedzicznych terytorialnych księstw dzielnicowych. Sytuacja klas niższych wobec wzrostu obciążeń podatkowych stała się b. ciężka. Doszło do buntów chłopskich, dezorganizacji aparatu państwowego, którego finałem był ostateczny rozpad państwa na nomy.
Po okresie chaosu doszło do odtworzenia dwóch ośrodków państwowych: w Dolnym (stolica w Herakleopolis) i Górnym (wokół Teb) Egipcie. Po raz kolejny doszło do zjednoczenia państwa pod hegemonią Górnego Egiptu. Nowi władcy dynastii tebańskiej (XI) dokonali nowego podziału administracyjnego kraju i reorganizacji całego aparatu państwowego. Władcy tej i XII dynastii (Amenhotepowie i Sezostrisowie) skierowali dużo uwagi w stronę spraw zagranicznych, które to problemy nie interesowały raczej władców Starego Państwa. Na południu kierowano ekspansję w kierunku Nubii; pierwsi władcy XII dynastii podbili tą krainę aż do III Katarakty Nilu, a dzieła podboju dokończył Sezostris III. Wzdłuż niespokojnej granicy z Palestyną stworzono system umocnień. Jednocześnie rozwijano kontakty handlowe z Mezopotamią, Arabią i Kretą.
W zakresie stosunków społecznych doszło do dalszego rozwarstwienia. Powstały miasta zasiedlone przez nowe warstwy ludności (rzemieślnicy, kupcy, rozwinięte klasy urzędniczo - kapłańskie) i one stały się głównymi centrami kraju. Podjęto wielkie prace mające na celu wykorzystanie oazy Fajum oraz uregulowanie Nilu. Doszło też do poważnych zmian w dziedzinie kultury i religii. Nastąpiło ostateczne odejście od kultu sił natury ku kultom bóstw lokalnych, z silną dominacją boga miasta - stolicy (za XII dynastii był nim Amon tebańskiPo wspaniałym, lecz krótkotrwałym rozkwicie nastąpił za czasów następnych dynastii (XIII i XIV) załamanie się świetności Egiptu. Pojawili się uzurpatorzy, władza centralna znów uległa osłabieniu, kraj rozpadł się na dzielnice.
Wiek XVIII p.n.e. był początkiem poważnego kryzysu państwowości egipskiej. Osłabione i rozbite państwo zostało zaatakowane przez potężną falę Hyksosów (swoista federacja plemion semickich i huryckich), ustępujących ze swych pierwotnych siedzib w Azji Przedniej. Początkowo osiedlali się oni w delcie Nilu, by ostatecznie opanować cały kraj (koniec XVIIIw.). Tzw. Wielcy Hyksosi jako XV dynasta rządzili krajem do 1680 roku p.n.e., ich wpływy docierały aż do Palestyny. Późniejsi, Mali Hyksosi (XVI) panujący do 1580r. zostali ograniczeni do Dolnego Egiptu. W Górnym Egipcie, wokół Teb powstał ośrodek stopniowego wyzwalania kraju spod władzy Hyksosów (XVII dynastia). Przejęcie od najeźdźców środków militarnych (broń brązowa, konie, wozy bojowe) pozwoliło wreszcie władcy Ahmose ostatecznie wyprzeć Hyksosów.
Konsekwencją najazdu było wyjście Egiptu z długotrwałej izolacji politycznej. Z powrotem wcielono do państwa Nubię, podjęto wyprawy wojenne do Syrii i Palestyny. Dysponując armią stałą (najemnicy) i zasobami złota z kopalń w Nubii mogli władcy XVIII dynastii podjąć planową akcję podboju Palestyny, Syrii i Fenicji. Już Amenhotep I ok.1525r. dotarł do Eufratu, ale podboje jego nie były trwałe. Pokojowe rządy królowej Hatszepsut doprowadziły do utraty zdobyczy i dopiero Tutmose III (ok. 1491 - 1436) stał się twórcą wielkiego państwa egipskiego. W toku licznych wypraw wojennych do Syrii i nad Eufrat rozbił on koalicję miast syryjskich wokół miasta Kadesz i pokonał Mitanni. Na opanowanych terenach Syrii i Palestyny pozostawiono lokalnych zależnych władców, lecz stale utrzymywano tam silne egipskie załogi wojskowe.
Walka z Hyksosami i późniejsze podboje spowodowały poważne przeobrażenia społeczne. Położenie chłopstwa uległo dalszemu pogorszeniu wskutek zniszczeń wojennych i wzrostu obciążeń podatkowych. Rosła rola w państwie dowódców obcoplemiennych wojsk najemniczych. Wzrosła ogromnie liczba urzędników, jednocześnie rozwijał się handel i rzemiosło. Pojawili się masowo niewolnicy pochodzący z licznych wypraw wojennych. Wobec sukcesów wojennych umocniła się rola władcy, ale ogrom państwa wymagał podziału władzą z rosnącą kastą urzędniczo - kapłańską. Rola kapłanów, głównie boga Amona, rosła; arcykapłan stał się drugą osobą w państwie. Świątynie stały się prawdziwą potęgą gospodarczą, jednocześnie rozległa wiedza kapłanów czyniła z nich świetnych polityków.
Stopniowo Egipt XVIII dynastii ulegał osłabieniu na skutek czynników zewnętrznych i wewnętrznych. Osłabienie państwa Mitanni sprawiło, że Egipt musiał stawić czoła dwóm nowym potęgom azjatyckim: Asyrii i Hetytom (1400 -1340). Sytuacja polityczna Egiptu była ciężka już za Amenhotepa III ,a przybrała katastrofalny obrót za panowania jego syna, Amenhotepa IV Echnatona. Władca ten podjął walkę z rosnącą w siłę kastą kapłańską boga Amona, opierając się głównie na obcoplemiennych doradcach i najemnikach. Wprowadził siłą kult boga słońca Atona jako dominujący, przeniósł stolicę do dzisiejszego Tell el-Amarna w środkowym Egipcie i rozpoczął represje wobec wyznawców innych bóstw, zwłaszcza Amona. Sytuacja Egiptu uległa drastycznemu pogorszeniu, zajęty reformami Echnaton nie zwracał uwagi na rosnący chaos w kraju i zagrożenie zewnętrzne ze strony Hetytów. Ci ostatni wkrótce zagarnęli prawie całą Syrię. Doszło do obalenia Echnatona przez koalicję kapłanów i wojskowych popieranych przez królową Nefretete. Po niej panował zięć Echnatona Tutenchamon, który podjął trud naprawy państwa. Na jego następcy, Horemhebie, kończy się XVIII dynastia.
Jeszcze za kolejnej, XIX dynastii (Ramzes I, Ramzes II i Merneptah) Egipt był jedną z politycznych potęg Starożytnego Wschodu, jednak potęgą chylącą się ku upadkowi. Władcy XIX dynastii toczyli z Hetytami ciężkie walki o Syrię i Palestynę - po ciężkiej, nierozegranej bitwie pod Kadesz w 1285r. w 1269r. Ramzes II zawarł z Hetytami traktat pokojowy i sojuszniczy dzieląc się z nimi strefami wpływów na spornym obszarze. Za panowania jego następcy, Merneptaha, miało prawdopodobnie miejsce opisane w Biblii wyjście Izraelitów pod wodzą Mojżesza z Egiptu.
Ostatnie wielkie zwycięstwo wojsk egipskich miało miejsce w 1190r., kiedy to Ramzes III (twórca XX dynastii) odparł inwazję egejskich "ludów morskich" na swe państwo. Za nieudolnych i słabych następców Ramzesa III sytuacja zewnętrzna i wewnętrzna Egiptu stale się pogarszała. Ramzesydzi nie byli w stanie powstrzymać wzrostu potęgi i władzy najwyższych kapłanów Amona, którzy wreszcie w osobie arcykapłana Herhora (jego zmagania z ostatnim Ramzesydą, Ramzesem IX, barwnie opisuje Reymont w "Faraonie") sami sięgnęli po władzę (1085 r. p.n.e.). Rozpoczęła się schyłkowa epoka starożytnego Egiptu.
Za czasów XXI dynastii (1085 - 950 p.n.e.) toczyły się zacięte walki o władzę królewską między arcykapłanami Amona z Teb (Herhor i jego lina) a wielmożami z Tanis (Smenedes i jego linia). Potem założył swą dynastię (XXII) wódz najemnych wojsk libijskich, Szeszonk (945 - 924 p.n.e.). W tym okresie część kleru Amona z Teb wyemigrowała do położonej na południu Nubii (uniezależniona część państwa egipskiego) i założyła tam swe własne państwo. Za XXIII i XXIV dynastii (817 - 715 p.n.e.) w Egipcie panowała anarchia i całkowite rozprzężenie. Władca państwa nubijskiego Pianchi wykorzystał to podbijając kraj i zakładając XXV dynastię. Władcy z tej dynastii usiłowali przywrócić w Egipcie ustrój panujący w okresie Nowego Państwa. Próby te przerwał dokonany przez Asyryjczyków w 671r. najazd. Jego efektem było spustoszenie kraju, a Egipt aż po Teby stał się prowincją asyryjską.
Pogromca Egiptu, Aszurbanipal, jeszcze dwukrotnie wyprawiał się do Egiptu, m.in. zdobywając i plądrując Teby. Mianowany przezeń namiestnikiem w Egipcie Psametyk (664 - 610) wkrótce sprzymierzył się z Lidią i wypowiedziawszy posłuszeństwo Asyrii stał się w 652r. panem całego Egiptu. Za panowania pochodzącej od Psametyka XXVI dynastii Egipt przeżywał swój ostatni wielki renesans - okres wielkiego odrodzenia w sztuce, architekturze, literaturze i religii. W tym okresie powstała w zachodniej części Nilowej delty wielka grecka kolonia założona przez mieszkańców Miletu - Naukratis. Władcy XXVI dynastii oparli swą władzę w znacznej mierze na greckich żołnierzach najemnych. Za rządów Neho (610-595 p.n.e.) Egipt wspierając chwilowo osłabioną Asyrię, starał się odzyskać swe wpływy w Syrii i Palestynie. Feniccy żeglarze na polecenie Neho w ciągu 3 lat opłynęli dookoła Afrykę. Uruchomiono też kanał łączący Nil z Morzem Czerwonym. Ekspansję w Azji przerwała klęska Neho zadana mu przez Nabuchodonozora babilońskiego pod Kakemisz (605 p.n.e.).
Jeden z następców Neho, Psametyk III nie zdołał pokonać najazdu perskiego na swój kraj i Egipt popadł w zależność od Persji (bitwa pod Pelsium 525 pne). Mimo licznych antyperskich powstań taki stan rzeczy trwał aż do IV w. p.n.e. Kolejne dynastie (XXVII - XXX) władały tylko częściami terytorium Egiptu i były ściśle kontrolowane przez władców perskich. Kres perskiemu panowaniu położył w 332r. Aleksander Macedoński. Po jego śmierci w 323 r. dostał się Egipt pod władzę dynastii Ptolemeuszy (Lagidów) sprawującej rządy do 30 r p.n.e. (data podboju rzymskiego).