Warunki przestrzennego zróżnicowania upraw i chowu zwierząt

Czynniki, które decydują o przestrzennym zróżnicowaniu upraw, dzielą się na:
- klimatyczne, czyli meteorologiczne, o których zalicza się: światło, temperaturę, opady i osady, powietrze i jego ruchy, a zwłaszcza wiatry;
- glebowe, zwane też edaficznymi, obejmujące właściwości fizyczne, chemiczne i biologiczne gleby;
- topograficzne, spośród których bierze się pod uwagę wysokość nad poziomem morza, rzeźbę terenu oraz związane z nią skłony i wystawy;
- biotyczne, czyli obecność i wpływy zwierząt i roślin;
- antropogeniczne, czyli wpływ człowieka na rośliny i inne czynniki środowiska
Spośród czynników klimatycznych największe znaczenie mają: światło, temperatura, woda oraz tlen i dwutlenek węgla zawarte w powietrzu atmosferycznym. Warunkują one życie i tworzenie substancji organicznej, czyli wpływają na wzrost roślin, a niektóre także na ich rozwój. Inne, jak ciśnienie atmosferyczne i jego zmiany, nie wywierają wyraźnego wpływu, ale spowodowane nimi wiatry, są zjawiskami dla roślin nieobojętnym.

Światło należy do czynników ekologicznych warunkujących życie roślin zielonych. Wywiera bezpośredni wpływ na tworzenie przez nie substancji organicznej, stanowi bowiem źródło energii dla procesu fotosyntezy. Jest też konieczne do syntezy chlorofilu, czyli warunkuje powstanie aparatu fotosyntezy rośliny. Regulując otwieranie szparek wpływa też bezpośrednio na fotosyntezę oraz na transpirację. Odgrywa zarazem istotną rolę w morfogenezie, a dla wielu roślin jest także bodźcem rozwoju.

Temperatura jako czynnik warunkujący życie roślin wpływa przede wszystkim na rodzaj roślinności występującej na danym obszarze. W naszej szerokości geograficznej mogą być uprawiane te rośliny, których wymagania cieplne mieszczą się w przedziale temperatur występujących w okresie wegetacyjnym – a więc jednoroczne jare, jak też te, które znoszą okresy niskich temperatur, przechodząc w stan anabiozy, czyli rośliny jednoroczne ozime i zimujące oraz wieloletnie. Wszystkie rośliny mają określone wymagania co do przedziału temperatur – od minimalnej do maksymalnej, w którym mogą przebiegać normalnie ich procesy fizjologiczne, jak też temperaturę optymalną, w której procesy te przebiegają najintensywniej. Temperatura gleby wywiera większy wpływ na życie roślin niż temperatura powietrza; zbyt niska powoduje suszę fizjologiczną, a zbyt wysoka – zahamowanie wzrostu lub zamieranie roślin. Wpływa na szybkość pobierania wody i związków mineralnych przez korzenie, na ich wzrost, oddychanie i inne procesy metaboliczne.

Woda będąc składnikiem konstytucyjnym organizmu rośliny i środowiskiem procesów fizjologicznych należy do czynników warunkujących byt rośliny. Z pobranej przez roślinę w ciągu jej całego życia ilości wody zaledwie 0,5% stanowi składową substancji organicznej, budującej organizm rośliny, 99,5% roślina wydziela na zewnątrz organizmu w drodze transpiracji. Zapotrzebowanie na wodę określa współczynnik transpiracji roślin, wyrażający ilość wody zużytej na wyprodukowanej suchej masy. Wielkość opadów oraz ich rozkład w ciągu roku warunkują prawidłowy rozwój roślin i wpływają na wysokość plonów. Poza centralną Polską, znajdującą się w tzw. „cieniu opadowym”, potrzeby wilgotnościowe roślin są najczęściej zaspokojone. Najwyższe opady w lipcu nie sprzyjają zbytnio uprawie zbóż. Taki rozkład opadów jest natomiast korzystny dla roślin okopowych.

Powietrze atmosfery i zawarte w glebie stanowi istotny czynnik ekologiczny, gdyż jest źródłem tlenu koniecznego do oddychania roślin. Także dwutlenek węgla jest składnikiem warunkującym życie i wzrost i wszystkich roślin autotroficznych, zaś jego obecność w glebie sprzyja mikroflorze anaerobowej. Wyższe od przeciętnego stężenia CO2 występuje lokalnie przy źródłach mineralnych, szybach gazu ziemnego, w terenach wulkanicznych oraz w bezpośrednim sąsiedztwie skupisk ludzkich i ośrodków przemysłowych, gdzie ma miejsce spalanie węgla. Mniejsze stężenie CO2 występuje w rejonach nadmorskich, gdyż jest wchłaniany przez morze.

Bezpośredni zaś wpływ wiatru wyraża się przede wszystkim tym, że wzmaga on transpirację roślin. Wysuszające działanie wiatru jest szkodliwe w temperaturach zbliżonych do ekstremalnych dla danej rośliny. Dla niektórych gatunków rola wiatru jest niezastąpiona w wytwarzaniu owoców i nasion lub w ich rozprzestrzenianiu. Silne wiatry, porywają cząstki gleby i przenoszą na znaczne nieraz odległości. Ten rodzaj erozji powoduje miejscami obnażanie korzeni, a miejscami przysypywanie części nadziemnych roślin.

Reasumując, warunki klimatyczne w Polsce na ogół sprzyjają gospodarce rolnej. Umożliwiają one uprawę większości roślin typowych dla strefy umiarkowanej. Z punktu widzenia potrzeb cieplnych roślin ważna jest długość okresu wegetacyjnego. Jest on zróżnicowany na terenie kraju od ponad 220 dni (na Nizinie Śląskiej, Pojezierzu Lubuskim, Nizinie Szczecińskiej, Kotlinach Podkarpackich, w rejonie Poznania) do niespełna 190 dni na Pojezierzu Suwalskim. W górach okres wegetacyjny jest jeszcze krótszy.

Gleba jest podłożem dla wszystkich roślin uprawnych. Jest środowiskiem, z którego czerpią one wodą, składniki pokarmowe, a ich organy podziemne także tlen, a więc składniki niezbędne do życia. Z właściwości chemicznych najważniejsze są te, które charakteryzują zasobność gleby (zawartość przyswajalnych makro- i mikroelementów, odczyn gleby, zawartość związków próchniczych). Istotna jest także zawartość wolnych jonów żelaza i glinu jako szkodliwych dla roślin. Właściwości fizyczne (skład mechaniczny, tekstura i struktura) decydują o tym, czy dana gleba jest łatwa czy trudna do uprawy. Również właściwości biotyczne, czyli skład gatunkowy i ilości zamieszkujących glebę organizmów, mają znaczenie dla roślin. Zróżnicowanie przestrzenne jakości gleb w Polsce jest znaczne. Urodzajne gleby występują w okolicach Pyrzyc, na Żuławach Wiślanych, Kujawach, Nizinie Śląskiej, Przedgórzu Sudeckim, okolicach Proszowic, na Wyżynie Sandomierskiej i Lubelskiej, południowo-wschodniej części Kotliny Sandomierskiej. Najgorsze gleby występują w środkowej części Karpat oraz na Nizinie Podlaskiej.
Z czynników topograficznych największe znaczenie mają: wysokość nad poziomem morza, rzeźba terenu oraz związane z nią nachylenie poszczególnych partii terenu. Wysokość nad poziomem morza różnicuje warunki termiczne a w konsekwencji wilgotność względną powietrza, ilość opadów, nasilenie i kierunki wiatrów. Rzeźba terenu różnicuje nie tylko warunki klimatyczne, ale też hydrograficzne i glebowe. W terenach pagórkowatych i górskich usytuowanie powierzchni względem stron świata determinuje stosunki świetlne i termiczne. Poza tym w terenie pagórkowatym prąd wiatru wzrasta od strony zawietrznej wraz z wysokością zbocza. To oddziałuje na opady, które są większe na zawietrznej. Kąt nachylenia w istotny sposób na stosunki wodne oraz na miąższość i jakość leżącej na nim gleby. Woda opadowa i roztopowa tylko częściowo wsiąka w glebę, a reszta spływa po powierzchni. Zarazem spływająca woda porywa cząsteczki gleby powoduje erozję wodną. W Polsce rzeźba terenu o dużej przewadze obszarów nizinnych i lekko falistych ułatwia uprawę ziemi, a przede wszystkim mechanizację prac polowych.
Ujemny wpływ czynników biotycznych na rośliny uprawne wyraża się w zmniejszeniu plonów, wynikającym z całkowitego lub częściowego zniszczenia użytecznych organów rośliny lub z ograniczenia jej zdolności do wydania maksymalnego plonu. Największe szkody powodują choroby i szkodniki roślin uprawnych.

Grunty orne, ze względu na warunki przestrzenne, obsiewane są różnorodnymi roślinami. Pszenica to roślina wymagająca gleb zasobnych w składniki pokarmowe oraz dostatecznie wilgotnych. Jej uprawa koncentruje się na Nizinie Śląskiej wraz z Przedgórzem Sudeckim, Wyżynie Lubelskiej oraz na Podkarpaciu. Duży udział pszenicy w powierzchni zasiewów występuje ponadto na Żuławach Wiślanych, Kujawach i Nizinie Szczecińskiej. Mniejsze wymagania glebowe ma żyto, które dobrze udaje się na glebach lekkich. Najwyższy udział w jego zasiewach występuje na słabych glebach Niziny Mazowieckiej i Podlasia, wschodniej Wielkopolski oraz Wysoczyzny Piotrkowskiej. Jęczmień najlepiej udaje się na urodzajnych glebach o łagodnym klimacie (na Nizinie Śląskiej, Przedgórzu Sudeckim, Kujawach, Żuławach Wiślanych), jednak niektóre odmiany o mniejszych wymaganiach z powodzeniem uprawiane są na Pojezierzu Mazurskim i Pomorskim. Wymagania glebowe owsa są niewielkie, ale w zakresie wilgotności są one największe spośród wszystkich zbóż. Najwięcej uprawia się go na Podkarpaciu i w Karpatach, na Pojezierzu Pomorskim, Nizinie Mazowieckiej i Podlasiu. Pszenżytem obsiewane są słabsze gleby na terenie Wielkopolski, Pojezierza Pomorskiego i na Nizinie Mazowieckiej. Ziemniaki nie mają zbyt dużych wymagań glebowych i klimatycznych, i najlepiej udają się na glebach lekkich. Najwięcej ziemniaków uprawia się w Karpatach i na Podkarpaciu oraz w Małopolscy. Znaczny udział w zasiewach występuje na Nizinie Mazowieckiej i Podlasiu oraz we Wielkopolsce. Wpływ na takie rozmieszczenie mają zarówno względy hodowlane, jak również konsumpcyjne. Buraki cukrowe wymagają urodzajne gleb oraz uregulowanych stosunków wodnych. Największą powierzchnię zajmuje na Nizinie Śląskiej i Przedgórzu Sudeckim, w Wielkopolsce, na Kujawach, Pojezierzu Chełmińskim oraz na Żuławach i Wysoczyźnie Lubelskiej. Duża powierzchnia uprawy w Wielkopolsce wynika przede wszystkim z wysokiego poziomu kultury rolnej i istniejącego tam przemysłu cukrowniczego. Rzepak wymaga żyznych gleb oraz nie lubi nagłych zmian temperatury; wymagania rzepiku są podobne. Główne rejony ich uprawy to Nizina Szczecińska, Nizina Śląska, Przedgórze Sudeckie, Żuławy, Kujawy, a także Wielkopolska i Pojezierze Pomorskie. Większe powierzchnie zasiewów tytoniu występują w województwach świętokrzyskim, małopolskim, lubelskim, a także kujawsko-pomorskim. Len uprawia się na Przedgórzu Sudeckim, w województwie opolskim, oraz na Wyżynie Lubelskiej. Chmiel uprawia się na Wyżnie Lubelskiej oraz we wschodniej części Wyżyny Kielecko-Sandomierskiej.
Hodowla bydła prowadzona jest na terenie całego kraju, głównie jednak w Karpatach i na Podkarpaciu, w południowej części Wielkopolski, na Pojezierzu Suwalskim oraz w północnej części Niziny Mazowieckiej i na Podlasiu. Hodowla trzody chlewnej prowadzona jest głównie na terenach środkowo-zachodniej Polski. Najwięcej owiec hoduje się w Karpatach, w Wielkopolsce i na Kujawach oraz na Podlasiu. O takim rozmieszczeniu zadecydował pewne tradycje, występowanie ubogich pastwisk, nadających się jedynie do wypasu tych zwierząt, jak również tradycje przemysłu włókienniczego. Koń jest głównie zwierzęciem pociągowym, stąd jego hodowla prowadzona jest na terenach, gdzie jest na taką siłę zapotrzebowanie, tj. w Karpatach i na Podkarpaciu oraz na Nizinie Mazowieckiej i na Podlasiu. Największa produkcja mięsa drobiowego jest w rejonie katowicko-krakowskim, warszawskim, skierniewickim, a także opolskim, wrocławskim, poznańskim i szczecińskim.