Antyk, Biblia - zagadnienia do ustnej matury

1. Wymień i omów cechy eposu homeryckiego na podstawie treści „Iliady”.

Epos jest to gatunek epiki. Jest to rozbudowany utwór wierszowany, który ukazuje dzieje legendarnych lub historycznych bohaterów na tle wydarzeń przełomowych danej społeczności. W przypadku Iliady tłem fabuły jest wojna trojańska. Cechy eposu:
– Inwokacja – czyli apostrofa, umieszczona we wstępie utworu, skierowana do bóstwa z prośbą o pomoc w tworzeniu dzieła. W Iliadzie autor zwraca się do Muzy, która śpiewa: „Gniew, bogini, opiewaj Achilla, syna Peleusa”.
– Równoległość dwóch płaszczyzn – świata Bogów i świata ludzi. Akcja przebiega dwutorowo. Świat ludzki współistnieje ze światem boskim. Paralelizm – równoległość. Te dwa światy wzajemnie się przenikają. Bogowie ingerują w losy ludzi, a nad oboma światami panuję bezwzględna Mojra – przeznaczenie.
– Narrator eposu – ujawnia swoje uczucia tylko w inwokacji potem jest obiektywny, wszechstronny i zdystansowany.
– Epizodyczność akcji – epizod to odstępstwo od toku głównej akcji, opisanie wydarzenia mniej istotnego, niezwiązanego z główną fabułą. Przykładem może być dokładny opis tarczy Achillesa.
– Styl utworu – podniosły, patetyczny, dostosowany do wagi opisywanych wydarzeń, co widać wyraźnie w sposobie opisu walczących w pojedynku Achillesa i Hektora.
– Szczegółowy i realistyczny opis przedmiotów i sytuacji (realizm szczegółu), np. tarcza Achillesa. Homer opisuje nie tylko kolejne działania wykonawcy – Hefajstosa, lecz obrazy przedstawione w płaskorzeźbie. Są ona opisane tak, że można je bez problemu przedstawić.
– Opisy scen batalistycznych - sceną taką jest pojedynek Hektora z Achillesem.
– Występowanie stałych epitetów, np. „Achilles szybkonogi”, „żyznorodna Troja”, „Zeus gromowładny”.
– Występowanie porównań homeryckich, czyli długich, rozbudowanych, w którym jeden z członów może stanowić zamknięty obraz poetycki.
– Miarą wierszową eposu homeryckiego jest heksametr – to rodzaj antycznego wiersza, złożonego z 6 stóp wersowych. Stopa to najmniejsza część wersu złożonego z sylab długich i krótkich lub akcentowanych i nieakcentowanych.

2. Konflikt tragiczny i tragizm w Antygonie Sofoklesa.
,,Antygona” Sofoklesa to tragedia grecka z V w p. n. e. Stanowi ona kontynuację tragedii ,,Król Edyp”, opowiadającej dzieje dotkniętego klątwą bogów syna króla Teb. Tragedia „Antygona” nawiązuje do tych wydarzeń, gdyż rozpoczyna się rozmową Antygony i Ismeny o śmierci ich brata Polinejkesa, którego Kreon zabronił pogrzebać. Antygona namawia siostrę by zgodnie z prawem boskim pogrzebać zwłoki brata. Niestety jest to wbrew zakazowi władcy i Ismena ma wątpliwości. Dla Antygony ważniejsza jest moralność oraz prawa boskie. Dla Kreona, który wydał nakaz, ważniejsze jest ukaranie w ten sposób zdrajcy przeklętego przez bogów. Wiadomość, że ktoś skrycie pogrzebał Polinejkesa, doprowadza Kreona do wielkiej złości. Złapana na gorącym uczynku Antygona, przyprowadzona przed oblicze władcy, wyjaśnia, że uczyniła to zgodnie z prawem boskim: tylko pogrzebany zmarły wejdzie po śmierci do Hadesu. Nie lęka się nawet kary śmierci ze strony Kreona. Stwierdza, że działała świadomie grzebiąc brata. Hajmon, przyszły mąż Antygony, syn Kreona, usiłuje wyjaśnić ojcu jej postępowanie. Rozgniewany Kreon nazywa syna „poddanym kobiety”. Ułaskawia Ismenę, ale nakazuje zamurować żywcem Antygonę. Kreon twierdzi, że tylko przestrzega praw i wypełnia swój obowiązek króla. Kiedy Terezjasz, ślepy wróżbita, wyjawia Kreonowi klątwę ciążącą nad rodem Edypa, nazywa go tyranem. Przepowiada upadek jego władzy, króla ogarnia strach. Postanawia wydobyć Antygonę z grobowca, a złożyć do niego ciało Polinejkesa. Na wieść o śmierci Antygony Hajmon odbiera sobie życie, co staje się przyczyną samobójstwa jego matki Eurydyki. Kreon czuje się winny tragedii i postanawia opuścić miasto.

Głównym problemem w utworze jest tragizm, charakterystyczny dla tragedii antycznej. Polega on na ukazaniu nierozwiązywalnego konfliktu. Starcia jednostki z siłą wyższą (fatum, bogiem, ideą). Zderzenie sprzecznych racji prowadzi do katastrofy i klęski jednostki. W tym tragicznym konflikcie uczestniczy zarówno tytułowa bohaterka, jak i sam Kreon. Antygona musi dokonać wyboru między dwoma racjami, z których obie są ważne, trudne. Podjęcie każdej z tych decyzji jest w sprzeczności z drugą i naraża bohaterkę na poważne konsekwencje. Jako kochająca siostra, wierząca w prawa boskie, czuje się zobowiązana do pochowania i uczczenia zwłok brata Polinejkesa. Jeśli tego nie uczyni, nie tylko ciało zmarłego zostanie pohańbione, ale i dusza Polinejkesa nie zazna spokoju. Gdy to uczyni, narazi się na śmierć w wyniku złamania rozkazu władcy, gdyż Kreon zabronił pod karą śmierci pochować Polinejkesa, uznając go za zdrajcę. Antygona decyduje się postąpić zgodnie z nakazem sumienia, zgodnego z prawem boskim. Wybierając je wybiera śmierć. Trudnego wyboru musi dokonać także Kreon – władza czy rodzina. Rozkaz królewski, zabraniający pochowania Polinejkesa, miał na celu dobro społeczne, gdyż uznawał jego czyn za czyn zdrajcy. Z drugiej strony Antygona była członkiem rodu królewskiego i narzeczoną jego syna, Hajmona. Mając na celu dobro jednostki-swego syna i Antygony, Kreon mógł cofnąć rozkaz. Lecz nadszarpnąłby tą decyzją swój autorytet i mógł zostać posądzony o niesprawiedliwość.

3. Wskaż cechy dramatu antycznego w odniesieniu do „Antygony” Sofoklesa.
Gatunek dramatu obejmuje utwory, których ośrodkiem akcji jest konflikt między dążeniami jednostki a siłami wyższymi, np. prawami historii, zasadami moralnymi, wolą bogów. Bohater z góry skazany jest na niepowodzenie – fatum. Gatunek ten ukształtował się starożytnej Grecji. Najwięksi tragicy Greccy tworzyli w V w. P. n. e. : Sofokles, Eurypides.
– Kompozycja utworu:
Prolog (dialog, monolog) punkt wyjściowy fabuły, zapowiedz wydarzeń, rozmowa Antygony z Ismeną.
Parodos – I pieśń chóru
Epejsodia – dialogi lub monologi bohaterów
Stasimon – pieśni chóru
Sceny te przeplatają się ze sobą.
– Zasada decorum:
To zasada stosowności określająca normy właściwego scharmonizowania elementów dzieła. Zasada ta mówiła, że tragedia powinna być napisana stylem wysokim, uroczystym. Występowanie konfliktu tragicznego to podstawowa cecha tragedii antycznej. Polega ona na tym, że bohaterowie reprezentują dwa różne, ale jednakowo ważne wartości. Wybór któregokolwiek z nich zawsze prowadzi do klęski.
Zasada trzech jedności:
Miejsca – wszystkie wydarzenia muszą się rozegrać w jednym miejscu,
Czasu – akcja nie może przekroczyć 24 h,
Akcji – przedstawienie jednego ważnego wątku.
– Katharsis (oczyszczenie):
Wywołanie u widza uczucia, stanu duchowego, który zmusi go do myślenia, przemieni psychicznie, napełni optymizmem, pozwoli na zmianę własnego życia; forma wstrząsu psychicznego. Deus ex machina – dosłownie do bóg z maszyny, czyli urządzenie teatralne, za pomocą którego wprowadzano na scenę bóstwa; nieoczekiwane, „mechaniczne” zwroty w czasie trwania akcji prowadzące do niespodziewanego rozwiązania, nagłej zmiany wydarzeń, owe zwroty spowodowane są ingerencją boską.
– Życie bohaterów uwarunkowane jest przez:
Fatum – przeznaczenie, zły los,
Bogów,
Prawa natury,
Różne racje moralne,
Postępowanie innych ludzi.

4. Gatunki literackie wywodzące się z tradycji antycznej i biblijnej.

– EPOS:
Jest to jeden z gatunków epickich, wykształconych w starożytności. Utwór ten jest z reguły wierszowany i bardzo rozbudowany. Przedstawia on losy legendarnych lub mitycznych bohaterów na tle wydarzeń ważnych dla danej społeczności. Na plan pierwszy wysuwa się fabuła. Charakterystyczny dla eposu jest jego podniosły i patetyczny styl. Epos wyróżnia się także obecnością inwokacji, rozpoczynającej utwór, obiektywnością narratora (jedynie w rozpoczęciu jest on subiektywny), szczegółowym i realistycznym opisem zdarzeń i bohaterów, licznymi porównaniami homeryckimi, epizodycznością akcji oraz rozgrywaniem wydarzeń na dwóch płaszczyznach - ludzkiej i boskiej.
– TRAGEDIA:
Jest to gatunek dramatyczny, powstały w starożytnej Grecji. Obejmuje on utwory, w których motorem akcji jest konflikt pomiędzy dążeniami jednostki wybitnej, a siłami wyższymi. W tragedią nierozerwalnie wiąże się pojęcie tragizmu, czyli pozostawienia bohaterowi dwóch równorzędnych rozwiązań, które i tak nieuchronnie prowadzą do nieszczęśliwego zakończenia.
– HYMN:
To uroczysta pieśń pochwalna, opiewająca np. czyjąś sławę lub czyn patriotyczy. Może to być także patetyczny utwór liryczny, o treści patriotycznej lub religijnej. Utwór ten nacechowany był najczęściej patetyzmem i wzniosłością.
– PIEŚŃ:
Utwór liryczny, silnie związany z muzyką. Tematyka pieśni obracać się może wokół zagadnień takich jak przemijalność, krótkotrwałość życia, cnota, rozum, patriotyzm, nieśmiertelność poezji czy afirmacja życia, natury, świata i miłości. Poglądy filozoficzne stanowią najczęściej tematykę pieśni refleksyjnych.
– ELEGIA:
To utwór liryczny, bez określonej miary wierszowej, zwykle o tematyce żałobnej i refleksyjnym, smutnym nastroju, utrzymany w tonie skargi.
– ODA:
To patetyczny utwór poetycki, opiewający wybitną postać, doniosłe wydarzenie czy wielkie idee. Oda wywodzi się ze starożytnej Grecji. Cechuje ją wzniosłość i patetyczność stylu, odpowiednia d poruszanych problemów.
– EPIGRAMAT:
To gatunek literacki, wywodzący się z napisów umieszczanych pierwotnie na pomnikach i grobach. Charakteryzuje się on dużą zwięzłością. Tematem takiego utworu mogą być ogólne prawdy filozoficzne i moralne, zamknięte i podsumowane dowcipną pointą. Największym twórcą epigramatów był Symonides.
– PRZYPOWIEŚĆ:
Utwór narracyjny, w którym przedstawione postacie i wydarzenia nie są ważne ze względu na nie same, lecz jako przykłady uniwersalnych prawideł i zasad ogólnoludzkiej egzystencji. Prosta i uboga fabuła jest tylko ilustracją i pretekstem do ukazania ważnych treści. Właściwa interpretacja przypowieści wymaga odrzucenia dosłownego znaczenia utworu i przejścia do znaczenia ukrytego.
– PSALM:
Jest to krótki utwór poetycki, w którym mieszają się ze sobą charakter modlitewny i pochwalny. Wypowiedź w psalmie skierowana jest do Boga. Do niego kierowane są prośby, błagania, podziękowania.
– MIT:
Jest to opowieść o stałej wartości fabularnej, wyrażająca wierzenia danej społeczności. Jest to narracyjna wypowiedź obrazująca wierzenia. Mity podejmują takie tematy jak stworzenie świata, początek ludzkości, czasy odległe oraz życie i zwyczaje bogów.
– TRAGEDIA:
Gatunek dramatu obejmuje utwory, których ośrodkiem akcji jest konflikt między dążeniami jednostki a siłami wyższymi, np. prawami historii, zasadami moralnymi, wolą bogów. Bohater z góry skazany jest na niepowodzenie – fatum. Gatunek ten ukształtował się starożytnej Grecji. Najwięksi tragicy Greccy tworzyli w V w. P. n. E. : Sofokles, Eurypides.


5. Motywy biblijne w literaturze polskiej.

Jest wiele nawiązań do Biblii w literaturze polskiej:
– Średniowiecze – „Boska komedia” Dantego, alegoryczna wizja wędrówki przez trzy światy pozagrobowe: piekło, czyściec i raj.
– Renesans – „Kazania” Piotra Skargi, styl, paraboliczne obrazowanie, charakter proroczy. Tłumaczenia psalmów Jana Kochanowskiego (Psałterz Dawidów), Mikołaja Reja, Mikołaja Sępa – Szarzyńskiego.
– Barok – Poezja podejmująca motyw przemijania (wyraźne nawiązanie do Księgi Koheleta), śmierci, szatana: między innymi wiersze Daniela Naborowskiego.
– Oświecenie – Pieśni religijne Franciszka Karpińskiegi, wydane pod wspólnym tytułem „Pieśni nabożne”.
– Romantyzm – Mesjanizm „Ksiąg narodu polskiego i pielgrzymostwa polskiego” oraz „Dziadów” Adama Mickiewicza. Motyw kainowej zbrodni w „Balladynie” Juliusza Słowackiego.
– Pozytywizm – „Quo Vadis” Henryka Sienkiewicza – nawiązuje do Dziejów Apostolskich.
– Młoda Polska – Poezja – Leopolda Staffa, Jana Kasprowicza (wizja Sądu Ostatecznego w jego „Hymnach”).
– Wiek XX – Poezja: Wiersze Zbigniewa Herberta: „Domysły na temat Barabasza”, „Modlitwa Pana Cogito”, „U wrót doliny”; wiersze Czesława Miłosza: „Piosenka o końcu świata”, „Dar”; natomiast z prozy: Gustawa Herlinga Grudzińskiego „Wieża”.

6. Wyjaśnij pochodzenie i teraźniejsze znaczenie zwrotów:

a) Wieża Babel – Dzisiaj oznacza zamęt, bałagan, chaos. Wieże Babel próbowali wybudować potomkowie Noego, miała sięgnąć do samego Boga. Bóg jednak rozgniewał się i aby nie dopuścić do tego, pomieszał wszystkim ludziom języki. W wyniku tego ludzie budujący wieżę porzucili swe zamiary i rozprzestrzenili się po świecie.
b) kainowe znamię – Oznacza piętno bratobójstwa; gdy Kain zabił Abla, Bóg naznaczył jego czoło takim znakiem.
c) puszka Pandory – dzisiaj źródło niekończących się kłopotów i nieszczęść.
d) poezja tyrtejska - patriotyczna, nawiązująca do walki. (Termin pochodzi od Tyrteusza - tworzył w VII w.p.n.e. Pisał patriotyczne elegie). Uczy miłości ojczyzny, budzi i utrwala w ludziach uczucie patriotyzmu. Rozpala w narodzie nienawiść do wroga i pragnienie walki o ojczyznę, mobilizuje ludzi do działania na rzecz kraju, nawet do poświęcenia siebie.


7. Czy zgodzisz się ze stwierdzeniem, że przypowieści biblijne mają charakter uniwersalny? Uzasadnij swój sąd. W odniesieniu do treści utworu parabolicznego.
Przypowieść to gatunek literatury moralistycznej. Przedstawione w niej postacie czy zdarzenia nie są ważne ze względu na swe cechy jednostkowe. Postrzegane są bowiem jako przykłady uniwersalnych prawideł ludzkiej egzystencji, postaw życia i kolei losu.
Jedną z takich przypowieści jest przypowieść o synu marnotrawnym. W sensie dosłownym opowiada ona o synu, który zawiódł zaufanie swego ojca i zbłądził, roztrwonił wszystkie pieniądze na rozrywki. Gdy zabrakło mu środków do życia zaczął paść świnie w służbie bogatego człowieka, cierpiał głód i nędzę. Wreszcie zdecydował się wrócić do domu i prosić ojca o przebaczenie. Ojciec bardzo się ucieszył na widok syna. Kazał zabić utuczone ciele i wydać ucztę. Jedna starszy syn oburzył się na to i przypomniał ojcu, że dla niego nigdy nie wydawał uczt, choć przez wiele lat uczciwie i wiernie służył ojcu. Ojciec uspokoił go słowami: „Ty zawsze jesteś przy mnie i wszystko moje do Ciebie należy. A trzeba weselić się z tego, że twój brat odnalazł się”.
Przypowieść ta posiada pewne cechy alegoryczne. Ojciec z tej przypowieści to Bóg Ojciec a jego synowie to typy ludzkie będące odzwierciedleniem różnych postaw wobec przykazań i Boga. Ponadczasowy wymiar tej przypowieści związany jest z wezwaniem do ciągłego powracania, dostrzegania swych błędów i chęci ich poprawy.