,, Rozwój poglądów na morza i oceany. Odkrycia i ekspedycje oceanograficzne’’

Morza i oceany budziły zainteresowanie ludzi od zarania ich dziejów. Świadczą o tym pozostawione ślady kulturowe w wielu znaleziskach archeologicznych, jakie odnajduje się coraz to licznej niemal na całym globie. Najcenniejsze są jednak dokumenty pisane, te dotyczą znacznie mniej odległej przeszłości, choć sięgają nawet do IV tysiąclecia p.n.e. Odnoszą się one przede wszystkim do obszaru utożsamianego z kręgiem kultury śródziemnomorskiej. Natomiast nie wiele dotychczas wiadomo na temat wypraw morskich mieszkańców starożytnych Chin, Japonii oraz Indii, a także pierwotnych ludów Ameryki i Oceanii.


Najwcześniejsze kontakty ludzi z morzem były związane z połowami w pobliżu siedlisk, a także podróżami, które podejmowano w celu zdobycia koloni na szlakach morskich, zdobycia żywności i surowców na terytoriach oddzielonych wodą. Interesującym przykładem mogą być bardzo odległe daty kolonizacji archipelagów na Oceanie Spokojnym – Mikronezji (4000-2000 lat p.n.e.) Oraz Polinezji (1000-800 lat p.n.e.), a w rejonie Nowej Gwinei jeszcze wcześniejsze (5000-4000 lat p.n.e.).


W rozwoju oceanografii można wydzielić kilka etapów w rozpoznawaniu środowiska morskiego i rozszerzaniu wiedzy z tego zakresu. Najlepiej znane są osiągnięcia odkrywczo-żeglarskie i naukowe o treściach oceanograficznych, które wiążą się z rejonem morza Śródziemnego. Wśród ludów tutaj zamieszkałych szczególnymi umiejętnościami żeglarskimi, z czym wiązała się również praktyczna wiedza o morzu, wyróżnili się Kreteńczycy, a po nich Fenicjanie, Grecy i Rzymianie.


Fenicjanie w ciągu 500 lat (XII-VII w. p.n.e.) panowali nad żeglugą na morzu Śródziemnym. Do największych osiągnięć żeglarskich Fenicjan zalicza się opłyniecie Afryki ok. 600 r. p.n.e., a więc na 2000 lat przed Portugalczykami. Z Kartaginy(kolonii fenickiej) wypływano w rejony Zatoki Gwinejskiej, Wysp Kanaryjskich (podróż morska Hannona w 480 r. p.n.e.) i Wysp Azorskich (w VI w. p.n.e.) oraz prawdopodobnie do Brytanii (wyprawa Himlikona, w 500-480 r. p.n.e.). Ich szlaki wiodły też poprzez Morze Czerwone dalej na wschód, aż na Ocean Indyjski, gdzie docierali do wybrzeży Indii i Półwyspu Malajskiego (w I w. p.n.e.). Dzieje poznawania przestrzeni oceanicznych odnotowywują też podróż kupca rzymskiego (pochodzenia greckiego) Hippalosa w Vw. p.n.e., którą odbył przez otwarte wody Oceanu Indyjskiego, gdzie miał okazje poznać istnienie wiatrów monsunowych i wywołanych przez nie prądów morskich.


Grecy byli w historii pierwszym narodem, który podjął wysiłek zbierania, analizowania i rozpowszechniania wiedzy o świecie, w tym o morzu(w przeciwieństwie do Fenicjan, którzy swoich odkryć geograficznych nie ujawniali). Odbywali także podróże wyłącznie w celach poznawczych. Uczonych greckich fascynował świat, którego byli uważnymi obserwatorami i dociekliwymi badaczami. Wywodząc się spośród nich autorzy zarówno licznych odkryć naukowych, interesujących opisów, jak i twórcy odważnych odkryć naukowych. W ich dorobku znalazło się wiele największych osiągnięć ludzkości, jak np. podróż Herodota, Pytiasza i Polibiusa, twierdzenie o kulistości Ziemi, obliczanie obwodu Ziemi, przez Eratostenesa, wszechstronne opisy fizycznych i dynamicznych cech morza autorstwa Arystotelesa.


Spośród innych narodów okresu starożytnego mających żywy kontakt


z morzem i uczestniczących w poznawaniu jego tajemnic można wymienić: Hindusów, Persów, Malajów, Indów. Żeglowali oni głownie po oceanie Indyjskim, szczególnie w jego północnej części, a był to rejon intensywnej penetracji głównie handlowej, podobnie jak Morze Śródziemne. Arabowie, którzy uaktywnili się od czasów Mahometa (VII w n.e.), żeglowali po Morzu Czerwonym i Oceanie Indyjskim, ale nie wypływali poza Cieśninę Gibraltarską ze względu ze względu na zakazy Koronu. Nie dokonali znaczących odkryć geograficznych, choć odbywali liczne podróże, nie dali się też poznać jako autorzy nowych teorii w zakresie problematyki morskiej. Wprowadzili pojecie,,oceanografia’’ na określenie władzy o morzu. Na trwałe zapisały się ich zasługi w rozpowszechnianiu przyrządów nawigacyjnych (kompas). Jednocześnie ich znaczne osiągnięcia kartograficzne i astronomiczne (także w matematyce, geometrii) podniosły ogólny poziom wiedzy o morzu.


Do największych zasług Arabów należy zachowanie osiągnięć wiedzy okresu starożytnego i przekazanie jej Europejczykom. W okresie średniowiecza wśród narodów europejskich penetrujących morza, szczególnie zaś północny Atlantyk byli Normanowie (wikingowie). W połowie VIII w. Skolonizowali oni Islandie. Ottar kierując się wzdłuż zachodnich wybrzeży Półwyspu Skandynawskiego, dotarł poza krąg polarny, prawdopodobnie do wybrzeży Morza Białego. Eryk Rudy z Islandii dopłynął do Grenlandii. W czasie kolejnej podróży z Islandii na Grenlandie łodzie Bjarni Herjulfsona zostały zniesione i dotarły prawdopodobnie do wybrzeży Ameryki Pn. ok. X w. Leif Eriksson, po powrocie z Norwegii do osady Wikingów na południu Grenlandii, wypłynął ponownie i kierował się na zachód. Istnieje wiele przesłanek wskazujących na to, że istotnie dotarł on do wybrzeży amerykańskich, które spenetrował, i w kraju Vineland, położonym prawdopodobnie w Nowej Funlandi, zamierzał założyć osadę. W omawianym okresie, na który przypadały liczne wyprawy Wikingów, klimat w części północnego Atlantyku i Europy był nadzwyczaj łagodny. Można przypuszczać, że mogło ty mieć wpływ na sukcesy Wikingów.


Zanim jeszcze Europejczycy dotarli drogą morską do wybrzeży południowo - wschodniej Azji, miały miejsce mało znane wyprawy żeglarskie Chińczyków. W okresie dynastii Ming, w latach 1405 – 1433, zorganizowali oni siedem wypraw handlowych w rejonach Archipelagu Malajskiego i oceanu Indyjskiego. Ich statki przybyły do Indii, cieśniny Ormuz, popłynęły od południa i zachodu półwysep Arabski, popłynęły na morze czarne a potem do Afryki i wzdłuż jej wybrzeży dotarły aż do kanału Mozambickiego. Uczestniczyło w niej 37 tys. osób na 317 statkach spośro, których największe osiągały 135 m. dł. i 55 m. szerokości. Nie miały sobie równych na całym ówczesnym świecie, a rozmiarami były porównywane z dużymi współczesnymi statkami oceanicznymi.


Najważniejsza wyprawą oceaniczną epoki Wielkich Odkryć Geograficznych nie było przemierzenie Atlantyku przez Kolumba w drodze nowoodkrytego kontynenty Amerykańskiego ani zakończone pełnym sukcesem znalezienie drogi do Indii przez Vasco da Gamę. To niewątpliwie wybitne osiągnięcia odkrywcze, ale pod wieloma względami najbardziej wyjątkowa była podróż Magellana dokoła świata. To jednak podróż obaliła wszystkie dotychczasowe poglądy na temat kształtu Ziemi, jej rozmiarów i położenia oceanów. Wielkość naszej planety, a szczególnie oceanu Spokojnego, wzbudziły zrozumiały respekt. W co światlejszych umysłach pojawił się niepokój odnośnie możliwości zbadania oceanów. Kolejne wyprawy przybliżały ludzkość świata w jego rzeczywistym kształcie. Strefa nie znana kurczyła się przyjmuje się, że na początku XV w. Zaledwie 10% powierzchni globy Ziemskiego znane było Europejczykom, a w sto lat później ok. 20 %. Potem nastąpiło wydatne przyspieszenie tego procesu już u progu XVII spenetrowano ponad 60% powierzchni a w XVIII w. ¾ Ziemi, na początku XIX w. Prawie 90%, a w nasz wiek wkroczyliśmy z rozpoznaniem 97%.











Najważniejsze odkrycia





ok. 600 p.n.e. – Fenicjanie w służbie egipskiego Necho wypłynęli z morza Czarnego i po 3 latach powrócili na morze Śródziemne od strony słupów Herkulesa (Gibraltaru) Pierwsze opłynięcie Afryki.


ok. 190 – 125 p.n.e. – Hipparch z Nikai, grecki matematyk i astronom, udowodnił kulistość Ziemi.


880 r. – Norman Ottar prawdopodobnie dotarł do północnego przylądka Europy lub nawet nad morze Białe


983 r. – Eric Rudy dopłyną do Grenlandii


1000–1001 – Leif Eroksson dotarł prawdopodobnie do wybrzeży Ameryki Północnej


XII – XIII w. – Zastosowanie kompasu przez Europejczyków


12 XI 1499 – Odkrycie Ameryki przez Krzysztofa Kolumba


1497 – 1499 – Podróż Vasco da Gama do Indii wokół Afryki


10 VIII 1519 – Podróż Ferdynanda Magellana na pięciu statkach, z których powrócił tylko jeden,,Victoria’’. Była to Największa z wszystkich wypraw odkrywczych. Udowodniono kulistość Ziemi, wielkość oceanu Spokojnego.