Jura Karakowsko-Częstochowska

Położenie geograficzne.

Wyżyna Krakowsko - Częstochowska rozciąga się ponad 100km łukiem, pomiędzy Krakowem i Częstochową. Szerokość waha się od kilku kilometrów na północy do blisko 40km w części południowej (na wysokości Zabierzowa), średnio wynosi około 20km. Obejmuje ona obszar w przybliżeniu 2615km2, a około 246,5 tyś ha jest objęte ochroną krajobrazu.

Północną granicę z Wyżyną Wieluńską stanowi przełon Warty pod Częstochową, południową Dolina Wisły (Kotliny Oświęcimska, Brama Krakowska), wschodnią przebiega w przybliżeniu na linii Zawada, Janów, Lelów, Pradła, (Niecka Włoszczowska), dalej Żarnowiec, Wysocice, dolina Dłubni (Wyżyna Miechowska). Najbardziej wyraźna jest zachodnia granica z Wyżyną Śląską, przebiegająca na linii Wygiełzów, Chrzanów, Olkusz, Dolina Górnej Warty.

W odniesieniu do Wyżyny Krakowsko - Częstochowskiej zazwyczaj używana jest nazwa Jura, pochodząca od nazwy okresu geologicznego, w którym powstały charakterystyczne, dla krajobrazu Wyżyny, białe skałki wapienne.
Ludność

Jurę zamieszkują Małopolanie, którzy w okolicach Częstochowy zaczynają się mieszać z ugrupowaniem Sieradzan. Południową część Wyżyny Krakowskiej zamieszkują krakowiacy, przy czym na zachód od Brzeska, Proszowic i Racławic mieszkają Krakowiacy Zachodni, zaś na wschód Krakowiacy Wschodni. Pozostała część Jury zamieszkuje ludność, która zatraciła już swoje dawne cechy. Najbardziej charakterystyczną grupą są Krakowiacy, których folklor charakteryzuje się strojem krakowskim, szopkami krakowskimi.
Klimat.

Klimat Jury Krakowsko-Częstochowskiej jest dość zróżnicowany, zdarza się że, pogoda może zmienić się kilka razy w ciągu dnia. Ciekawostką jest to że, w tym samym czasie na obszarze oddalonym o kilka kilometrów może panować zupełnie inna pogoda. Średnia temperatura wynosi 7 o Celsjusza (na południu Jury jest nieco wyższa). Rzeczą częstą są wysokie amplitudy temperatur, oraz występujące często burze.
Rolnictwo

Jura nie należy do obszarów ważnych dla rolnictwa. Powodem tego jest nieurodzajne podłoże składające się z bielic. Jedynie na południu i wschodzie Wyżyny spotkać można urodzajne lessy. Na dnie dolin rzecznych występują urodzajne mady. Przeważnie na Jurze uprawia się żyto i ziemniaki, najmniej wymagające. Na madach udaje się uprawa pszenicy, buraków i warzyw.

Z tych powodów wieś jurajska nie jest wsią bogatą, rozwijającą się. Zabudowania są bardzo biedne i często robią wrażenie skansenu. Wszechobecne białe wapienne skały i skałki nadają zaniedbanym gospodarstwom jeszcze surowszy wygląd. Życie nie jest tutaj łatwe. Ale dla turystów przechodzących przez taką wioskę sprzed 100 lat jest ona dużą atrakcją ze względu na jej malowniczość i wrażenie ujrzenia czegoś niebywałego u progu trzeciego tysiąclecia.

Przemysł

Surowcem, który na Jurze widać gołym okiem jest wapień. Używany jest do budowy dróg, do wypalania wapna i jako budulec na wsiach. W okolicy Częstochowy występuje poszukiwany piasek formierski przydatny w hutnictwie. Na zachodnich obrzeżach Jury znajdują się złoża rudy żelaza, obecnie nie eksploatowane z powodu nieopłacalności. Na zachód od Olkusza wydobywa się cynk i ołów.
W centralnej części Jury, od Zawiercia po Częstochowę, rozwinęło się wydobycie rud żelaza. Kolejną gałęzią przemysłu tych terenów jest włókiennictwo. To ono, oprócz górnictwa rud żelaza i hutnictwa, wpłynęło na powstanie Częstochowskiego Okręgu Przemysłowego. Największymi ośrodkami przemysłowymi Jury są Częstochowa i Kraków.

Flora

Niezmiernie ciekawym zjawiskiem jest występowanie na Jurze ok. 40 gatunków roślin z minionych okresów klimatycznych. Niektóre z nich są obecnie uznawane za gatunki górskie. Do owych roślin-reliktów należą: żywiec dziewięciolistny, ostromlecz migdałolistny, litwor (arcydzięgiel lekarski) (Archangelica officinalis), kozłek trójlistkowy, tojad mołdawski, zanokcica skalna. Na nasłonecznionych zboczach dolin można spotkać reliktowe rośliny stepowe, m. in. pokazana obok ostnica Jana (Stipa joanis) w dolinie Prądnika, perłówka siedmiogrodzka, perz siny, róża gallicka, oraz krzewy stepowe: wisienka karłowata lub stepowa (Cerasus fruticosa) na wzgórzu Grodzisko w Ojcowie i irga czarna w dolinie ojcowskiej.

W rezerwacie "Góra Zborów" odkryto w 1953 r. stanowisko rzadkiego goździka sinego, a m. in. w Gąszczyku koło Mstowa znaleziono lilię złotogłów (Lilium martagon). W rezerwatach przyrody można spotkać wawrzynka wilczełyko (Daphne mezereum) oraz storczyka obuwika (Cypripedium calceolus ). W Hamerni znajduje się stanowisko niezwykle rzadkiej brzozy ojcowskiej (Betula oycoviensis), a w pobliżu źródeł rzeki Białej niedaleko Klucz jest jedyne stanowisko warzuchy polskiej (Cochlearia polonica Frhl.).

Pod ochroną znajdują się typowe dla Jury wawrzynek wilczełyko, kłokoczka południowa (koło Przymiłowic), bluszcz (Hedera helix), zawilec wielkokwiatowy (Anemone silvestris), dziewięćsił bezłodygowy (Carlina acaulis; obok) i ożanka pierzastosieczna.

Najczęściej występującymi drzewami są buk, dąb, grab, sosna, świerk, jawor, jodła, brzoza. Najczęściej można spotkać lasy mieszane z bukiem, jodłą, świerkiem i dębem. Występują również tereny leśne zbliżone składem do zespołów naturalnych, takich jakie istniały przed zmianami dokonanymi przez człowieka. Są to zespoły buczyny karpackiej porastające szczytowe partie wzgórz, lasy dębowo-grabowe oraz rozległe bory sosnowe, przeważające na terenie Wyżyny Częstochowskiej.

Najczęściej spotykane krzewy to: leszczyna, szakłak, tarnina, kruszyna (Frangula alnus), trzmielina, malina i jeżyna. Typowym i pięknym jurajskim widokiem są duże przestrzenie kamienistych nieużytków z rzadka porośnięte jałowcem.

Przemysł istniejący na terenie Jury Krakowsko-Częstochowskiej z pewnością nie wpływa korzystnie na roślinność. Dlatego też bardzo ważne są wszelkie działania chroniące występującą tutaj przyrodę. Największym tego typu przedsięwzięciem było utworzenie Ojcowskiego Parku Narodowego. Trzeba wspomnieć również o licznych rezerwatach przyrodniczych, krajobrazowych i geologicznych. Jest ich ponad 30.

Fauna

Tury, niedźwiedzie, wilki, rysie, bobry - oto zwierzęta występujące na Jurze Krakowsko-Częstochowskiej, niestety przed kilkuset laty. Natomiast obecnie możemy tu spotkać nieco mniejsze i skromniejsze zwierzaki, takie jak kuny domowe, wiewiórki, łasice, orzesznice, myszy leśne, popielice (obok), chomiki. W większych lasach żyją sarny, lisy, borsuki i dziki. Nie można zapomnieć o symbolu przyrody jurajskiej - nietoperzu, którego 8 gatunków tutaj występuje.

Z ptaków można zaobserwować pliszkę górską, pluszcza, jastrzębia, rzadkiego kulona piaskowego, zimorodka i lelka kozodoja.
Spośród gadów trzeba wymienić rzadkiego gniewosza miedziankę, zaskrońca (poniżej) i jaszczurki - padalca turkusowego i jaszczurkę zwinkę.
Płazy reprezentują traszka karpacka, salamandra plamista i kumak - żaba o jaskrawym czerwonym brzuchu.

Z powodu rzadkiej sieci rzecznej ryby występują w bardzo małej ilości gatunków. Należy jednak wspomnieć o obfitujących w pstrągi stawach hodowlanych na Wiercicy w Potoku Złotym. Hoduje się też karpie i amury. Obecnie można przyjechać nad staw z własną wędką i samodzielnie złowić sobie ryby, za które następnie płaci się właścicielowi stawów. Jeżeli jednak ktoś jest leniwy, może od razu kupić sobie świeżo usmażoną rybę.

Na Jurze występuje wiele chronionych lub bardzo ciekawych owadów: strojnica, skoczek uszaty (okolice Ojcowa), jelonek rogacz, biegacz złocisty (dolina Prądnika), rynnica lapońska (Ojców) oraz relikt epoki lodowej wypławek kryniczny, spotykany w źródłach ojcowskich w Dolinie Sąspowskiej.

Pospolicie występuje smaczny (dla niektórych) ślimak winniczek. Inny ślimaczek, spotykany w źródłowych partiach potoków to źródlarka karpacka. Innym gatunkiem górskim jest bezskorupowy pomrów błękitny.
Faunę jaskiniową Jury reprezentują nieliczne gatunki.

Ojcowski Park Narodowy

Jedyny na terenie Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, a zarazem jeden z najmniejszych w Polsce i najbardziej cenny Park Narodowy. Został utworzony 14 stycznia 1956 w celu ochrony naturalnego krajobrazu doliny Prądnika. Oprócz zwartego terenu Ojcowski Park Narodowy posiada również od 1969 r. enklawę. Stanowi ją rezerwat brzozy ojcowskiej niedaleko Hamerni i Giebułtowa. Plantację brzozy ojcowskiej w tym miejscu odkrył w 1805 r. Willibald Besser. Łącznie cały Ojcowski PN posiada powierzchnię 2145,62ha (+ powierzchnia

W Ojcowskim PN bardzo urozmaicona jest również rzeźba terenu. W swych granicach obejmuje on kilka dolin, z czego największymi i najbardziej znanymi są:

- Dolina Prądnika - jest najdłuższą i najpiękniejszą spośród jurajskich dolinek podkrakowskich. Jej długość od źródeł do Hamerni, gdzie traci charakter jurajskiej dolinki, wynosi około 15 km. Dnem płynie Prądnik, którego źródła znajdują się w Sułoszowej, a do Wisły wpływa na Dąbiu w Krakowie pod nazwą Białuchy.

- Dolina Sąspówki (Sąspowska) - stanowi najdłuższą (ok. 6 km), prawoboczną dolinkę dol. Prądnika, uchodzącą do niej w centrum Ojcowa. Jest niezwykle malownicza. Zbocza pokryte są w większości lasem grądowym, bukowym i bukowo-jodłowym. Na pn. stokach Góry Chełmowej można spotkać bardzo rzadkie w Polsce fragmenty lasów jaworowych. Wśród jaskiń tej doliny wyróżnia się Jaskinia Koziarnia. Wśród lasu znajdują się liczne skałki jurajskie o fantastycznych kształtach. Ich nasilenie obserwuje się w okolicy Wąwozu Jamki, który uchodzi do doliny opasany Bramą Jamki. Wąwóz ten nie jest udostępniony do zwiedzania. Mimo swojej niewielkiej długości (ok. 2 km) w skałach tego słynnego Wąwozu odkryto wielkie nagromadzenie schronisk skalnych i jaskiń. Są one zgrupowane głównie na pd. jej zboczu. Zwykle są trudnodostępne, ale za to piękne. Wśród jaskiń tego wąwozu należy wymienić J. Białą, J. Pustelnika, J. Krakowska, J. Mała w Jamkach, J. Piętrowa, J. Złodziejska, J. Zbójecka

Zjawiska krasowe i jaskinie
Przekrój przez masyw krasowy :

1 - jaskinia krasowa
2 - wywierzysko
3 - ślepa dolina z ponorem
4 - lejki krasowe
5 - otwarty lejek krasowy
6 - studnia krasowa
7 - skałki zboczowe

Wyróżniamy pięć podstawowych form rozwoju rzeźby krasowej :

- kras odkryty - skała poddawana jest bezpośredniej działalności czynników atmosferycznych
- kras zielony - rozwijający się pod warstwą darni i cienkiej warstwy gleby
- kras zakryty - reprodukowany w osadach niekrasowiejących
- kras podziemny
- kras kopalny - powstały w minionych epokach geol., obecnie zagrzebany w nierozpuszczalnych skałach młodszych

Pierwsze trzy formy zaliczamy do krasu powierzchniowego.
Na terenie Jury jest wiele jaskiń, ok. 143 powyżej 40 m. Najdłuższymi z nich są: Wierna (1027m dł.), Wierzchowska Górna (975 m dł.), Brzozowa (645 m dł.) Szachownica I (600 m dł.) oraz Pod Skipirzepą (450 m dł.)

Zabytki

Jura Krakowsko-Częstochowska jest jednym z najpiękniejszych miejsc turystycznych Polski. Urok swój zawdzięcza wspaniałym krajobrazom, które dodatkowo upiększają stare zabytki. Najbardziej charakterystycznymi zabytkami (oraz niewątpliwą atrakcją turystyczną) są zamki. Ich położenie na niedostępnych szczytach, przypomina położenie orlich gniazd. Do czasów nam współczesnych przetrwały niestety tylko ruiny. Najwięcej obiektów obronnych wybudował w czternastym wieku król Kazimierz Wielki. Musiał bowiem w 1356 r. zrzec się praw do Śląska na korzyść Luksemburczyków, od tej pory tereny graniczące z Jurą dostały się w obce, wrogie rządy. Przesunięciu uległ szlak komunikacyjny z Małopolski do Wielkopolski. Do tej pory wiódł przez Śląsk, teraz przebiegał przez Jurę. Te względy (zabezpieczenie szlaku handlowego i obrona granic) zadecydowały o powstaniu wielu obiektów wojskowych. Wyrosły więc w krótkim czasie zamki, wznoszone bądź przebudowywane z funduszy królewskich. Zaliczyć możemy do nich Ojców, Pieskową Skałę, Rabsztyn, Bobolice, lub prywatne, jak Smoleń, Ogrodzieniec, Olsztyn, Bydlin, Udórz, Morsko (wyżej) i Mirów. Łańcuch zamków uzupełniały mniejsze strażnice obronne w Ryczowie, Łutowcu, Przewodziszowicach i Suliszowicach. Niewątpliwie najsławniejszym z nich (w całej Polsce ) stał się zamek w Ogrodzieńcu (zdjęcie obok), a to za sprawą ekranizacji komedii Aleksandra Fredry "Zemsta". Dzięki Andrzejowi Wajdzie o zamku Ogrodzienickim było znowu głośno w całej Polsce (i nie tylko), jak za czasów dawno minionej świetności (w czasach swojej świetności zamek ten był nazywany "drugim Wawelem", jego wystrój i bogactwa dorównywały bowiem królewskiemu zamkowi na Wawelu !!!).

Pałace znajdują się w Pilicy (siedemnastowieczny) i Młoszowej (dziewiętnastowieczny) oraz ich ruiny w Porębie Żegoty i Chrzanowie. Dwory:w Trzebini i Płazie (z osiemnastego wieku), w Krzykawce z przełomu (osiemnastego i dziewiętnastego wieku) oraz w Bzowie i Rokitnie Szlacheckim (z dziewiętnastego wieku). Na uwagę zasługuje także niewątpliwie kirkut (cmentarz żydowski) w Kromołowie (choć w chwili obecnej mocno zaniedbany). Do miejsc jakie warto odwiedzić zaliczyć możemy również "Perłę Jury" czyli Górę Birów w Podzamczu. Jest ona jednym z najwyższych ostańców na tym obszarze. Pierwsze mapy w których odnotowano Górę Birów datuje się na XV wiek. Godnymi polecenia są
również: Ojców - Miejscowość ta jest niewątpliwie kojarzona z Ojcowskim Parkiem Krajobrazowym (leży w jego centrum) oraz z najstarszymi w Polsce znaleziskami archeologicznymi dotyczącymi śladów człowieka (datowane na 250-115 tys. p.n.e.). Nad Ojcowem górują ruiny zamku (wzniesiony w XIV w. przez Kazimierza Wielkiego na miejscu dawnego drewnianego grodu). Kroczyce - znajduje się tutaj rezerwat przyrody nieożywionej "Góra Zborów". Do najważniejszych zabytków zaliczyć możemy: kaplice w Kroczycach i w Podlesicach, kościół parafialny pod wezwaniem św. Jacka i Magdaleny (przełom XIX i XX w.).

Turystyka

Krajobrazy i ukształtowanie terenu sprawiają że jest to wymarzone miejsce do uprawiania turystyki pieszej jak i (modnego w ostatnim czasie) kolarstwa górskiego. Najpopularniejsze szlaki turystyczne to niewątpliwie Szlak Orlich Gniazd (Szlak Czerwony), oraz Szlak Warowni Jurajskich (Szlak Niebieski). Szlak Orlich Gniazd jest najstarszym szlakiem znakowanym na Jurze Krakowsko-Częstochowskiej (powstał około 1950 r.). Wszyscy nie znający Jury powinni zacząć wędrówkę właśnie od tego szlaku. Prowadzi on bowiem przez najbardziej reprezentatywne obiekty , to znaczy przez prawie wszystkie zamki, Ojcowski Park Narodowy, oraz rezerwaty przyrody. Szlak Warowni Jurajskich, obejmuje on wszystkie XIV-wieczne strażnice obronne, znajdujące się poza Szlakiem Orlich Gniazd. Szlak prowadzi przez ruiny strażnic (Suliszowice, Przewodziszowice, Łutowiec, Ryczów), zamków (Ostrężnik, Morsko, Ogrodzieniec, Pieskowa Skała, Ojców), obok klasztoru w Grodzisku, przez Ojcowski Park Narodowy i rezerwaty (Ostrężnik, Góra Zborów, Smoleń). Dla zainteresowanych uprawianiem turystyki rowerowej Jura Krakowsko-Częstochowska oferuje także odpowiednie szlaki rowerowe.

Zimą natomiast istnieją tu sprzyjające warunki dla narciarzy. Najpopularniejszy obecnie stok znajduje się w Morsku. Jest on sztucznie naśnieżany i oświetlony, polepsza to znacznie warunki dla narciarzy. Inny stok znajduje się w wąwozie w Grabowej (gdzie długo utrzymują się dobre warunki narciarskie ), nie jest on jednak sztucznie naśnieżany dlatego warunki narciarskie uzależnione są od pogody. Ogólnie rzecz biorąc ( przy odpowiednich warunkach atmosferycznych ) Jura nadaje się znakomicie do zimowego szaleństwa. Inną formą wypoczynku może stać się wspinaczka skałkowa . Jura Krakowsko-Częstochowska jest do tego miejscem wręcz wymarzonym . Występujące tu obiekty skalne, cechuje różnorodność co sprawia że stopień trudności wspinaczki jest zróżnicowany. Mogą tu doskonalić się nowi adepci tego sportu, jak i trenować swoje umiejętności już zaawansowani alpiniści. Najlepszym do tego miejscem jest Okiennik Skarżycki (nazywany także Okiennikiem Wielkim ), występuje tu duże zróżnicowanie stopnia trudności. Obszar Jury Krakowsko-Częstochowskiej obfituje w wiele jaskiń. Obecnie na obszarze Jury funkcjonuje kilka jaskiń przystosowanych do zwiedzania: Smocza Jama w Krakowie, Grota Łokietka ( według legend tam właśnie ukrywał się król Łokietek, podczas wojny o tron), jaskinia Ciemna w Ojcowie, jaskinia Wierzchowska Górna, jaskinie Stalagmitowa i Za Kratą na Górze Zelce.

Osoby lubiące wypoczynek nad wodą powinny zainteresować się zbiornikami wodnymi: Poraj, Siamoszyce i Przyłubsko, Józefów III oraz nieco mniejsza Krępa (dwa zalewy i basen). Można popływać lub powędkować (w zależności od upodobań). Szczególnie na wędkowanie nadaje się Krępa gdzie nie trzeba posiadać karty wędkarskiej (ani wykupywać żadnych tymczasowych pozwoleń). Na pozostałych stawach wędkarze mogą wędkować po wykupieniu tymczasowych pozwoleń. Dla osób lubiących obcowanie z przyrodą zaproponować można też wycieczki po lesie połączone np. z zbieraniem grzybów.