Scharakteryzuj przemiany w polskim społeczeństwie w XII-XV wieku

Moja praca będzie miała charakter problemowo- chronologiczny. Swoim zainteresowaniem obejmę lata 1138 –1496. W roku 1138 na mocy testamentu zmarłego Bolesława Krzywoustego doszło do rozbicia dzielnicowego zwanego rozbiciem feudalnym. Kraj został podzielony na dzielnice, a seniorem z władzą zwierzchnią został najstarszy syn, Władysław II Wygnaniec, który otrzymał także Śląsk. Mazowsze przypadło Bolesławowi Kędzierzawemu, a Wielkopolska Mieszkowi Staremu. Po śmierci Krzywoustego Henrykowi Sandomierskiemu wydzielono Ziemię Sandomierską, a wdowie Salomei Ziemię Łęczycko-Sieradzką jako oprawę wdowią. Senior miał sprawować władzę w Ziemi Krakowskiej oraz zwierzchnictwo nad Pomorzem. Natomiast w 1496 został wydany przywilej piotrkowski- ostatni w XV wieku.
Społeczeństwo polskie na przestrzeni tych 3 wieków bardzo się przeobraziło, od państwa wręcz kościelnego do państwa szlacheckiego.
Zmiany zachodzące w społeczeństwie polskim w okresie rozbicia dzielnicowego miały swoje przyczyny w rozwoju gospodarczym. Był on spowodowany upowszechnieniem trójpolówki i powstaniem nowych narzędzi rolniczych. Nadwyżki żywności sprzyjały wzrostowi liczby ludności i zagospodarowaniu nieużytków. Pojawiły się również immunitety, które były jakby nagrodą za pomoc książętom w walkach. Dzieliły się one na sądowe i ekonomiczne. Ponadto, narodziła się nowa kategoria ludności chłopskiej- wolni goście, którzy wędrowali po kraju w poszukiwaniu miejsc, gdzie obciążenia będą mniejsze. Niestety umowy między panami feudalnymi a chłopami były niepisane, więc dość często się zmieniały. W XIII wieku rozwinęła się również kolonizacja na prawie niemieckim związana z napływem nowych rąk do pracy głównie z Niemiec. Wieś lokowana na prawie niemieckim posiadała akt lokacyjny, czyli umowę określająca warunki współpracy osadników, którzy otrzymali po łanie ziemi, z którego płacili czynsz. Lokacja miast odbywała się na bardzo podobnych zasadach. Miasto lokacyjne ograniczone było dodatkowo murem miejskim oraz posiadało charakterystyczny plan w obrębie, którego znajdował się rynek z ratuszem czy sieć przecinających się dróg pod kątem prostym. Lokacja wsi i miast na prawie niemieckim stanowiła podstawę nowego, towarowo-pieniężnego systemu ekonomicznego i spowodowała zasadnicze zmiany struktur społecznych. W związku z osiedlaniem i lokowaniem wsi powstało stanowisko zasadźcy- sprowadzał osadników oraz sołtysa- zasadźca, który wywiązał się z umowy i sprowadził, osadników. Sołtys otrzymywał wiele przywileji: największe gospodarstwo,zwolnienie z danin na rzecz pana, prawo posiadania stawu. Co więcej w wieku XIII założono ok100 miast. Zakładano je podobnie jak wsie na prawie magdeburskim. W mieście zasadźca zostawał wójtem.
Pod wpływem tych wszystkich zmian gospodarczych oraz osłabieniu władzy centralnej zmieniła się struktura społeczna. Wzbogacili się możni, którzy piastowali urzędy. Właściwie nie można było ich usunąć ze stanowisk, gdyż posiadali potężne majątki i immunitety. Dużymi przywilejami cieszyli się również rycerze. Od czasów Kazimierza Odnowiciela mieli nadawaną ziemię wraz z chłopami. Rycerstwo potrzebne duchowieństwu podczas wojen, uzyskiwało od nich liczne przywileje, przede wszystkim zwolnienia ze świadczeń na rzecz państwa. W dobie rozbicia dzielnicowego wzrosło znaczenie kleru. Przede wszystkim przestało podlegać sądom świeckim i ich liczne posiadłości objęły immunitety. Mianowaniem biskupów nie zajmowali się już książeta,lecz kapituła katedralna. Nastąpiło to na mocy przywilejów w Borzykowie i Wolborku z 1210-1215.
Nadawanie praw osadom doprowadziło do wykształcenia się warstw wolnych chłopów i mieszczan. Każda z nich posiadała własne samorządy i odrębne prawa.
Kazimierz Wielki dbał także o rozwój gospodarczy kraju. Od 1338 roku mennica państwowa rozpoczęła wybijanie srebrnego grosza na wzór grosza praskiego. Podniesiono także do 12 groszy od łana i uznano za podatek stały tzw. paradlne płacone przez duchowieństwo i chłopów z dóbr rycerskich. Król popierał także rozwój handlu i dbał o interesy rodzimych kupców. Większe ośrodki miejskie uzyskały nowe przywileje takie jak prawo składu nakazujące odsprzedanie części, a nawet całego towaru w miastach obdarzonych tym przywilejem, czy przymus drożny nakazujący kupcom podróżowanie tylko po wyznaczonych szlakach handlowych.
Polska za czasów Kazimierza Wielkiego liczyła około 2 milionów mieszkańców, na co wpłynęło popieranie przez króla akcji osadniczej. Za jego panowania ulokowano ponad 100 miast i kilkaset wsi. Nic, więc dziwnego, że potomni mówili o królu, iż „zastał Polskę drewnianą, a zostawił murowaną”.
Jak widzimy społeczeństwo polskie za panowania dynastii Piastów posiadało różny wpływ na funkcjonowanie państwa, dysponowało rozmaitymi prawami i przywilejami, ale także zobowiązane było do określonych obowiązków na rzecz władcy i podległych mu urzędników? Za czasów panowania ostatnich Piastów dzieło zjednoczenia kraju powiodło się Władysławowi Łokietkowi, co stało się sygnałem do odbudowy potęgi kraju i zwiększenia roli społeczeństwa w państwie. Decydującymi reformami w kraju zajął się jego następca Kazimierz Wielki wprowadzając liczne przywileje, reorganizując działanie wielu dziedzin życia społecznego oraz gospodarczego.
Kolejne zmiany w społeczeństwie zachodziły już od rządów Ludwika Węgierskiego. Przede wszystkim wprowadził przywilej koszycki, który zniósł większość podatków dla szlachty z wyjątkiem 2 groszy z łana, nałożenie obowiązku wykupienia szlachcica z niewoli przez króla oraz opłacanie wypraw zagranicznych. Jego następcą Władysław Jagiełło kontynuował nadawanie przywilejów: 1388 w Piotrkowie- potwierdzenie dotychczasowych przywilejów, 1422 w Czerwińsku- zagwarantowanie nietykalności osobistej bez wyroku sądu, 1423 w Warcie- ograniczenie wyjazdów chłopów ze wsi, oraz możliwość wykupu ziem przez szlachtę od nieposłusznych sołtysów, 1400 i 1433 w Jedlni i Krakowie- zakaz konfiskaty dóbr bez wyroku sądu. Kazimierz Wielki w 1454 r. nadął przywilej cerekwicko- nieszawski,na mocy, którego bez zgody sejmików nie można było nałożyć nowych podatków, zwołać pospolitego ruszenia oraz wydać nowych praw. Ostatni przywilej w XV wieku nadął Jan Olbracht w 1496 roku. Ten przywilej właściwie dawał szlachcie już całkowicie wolna rękę, gdyż wprowadzał zwolnienie szlachty z płacenia cła za sól, pozwalał na wyjazd z wsi tylko jednego chłopa rocznie oraz zakaz kupowania ziem przez mieszczan. Stan szlachecki, którego te wszystkie przywileje dotyczyły ukształtował się z dwóch warstw- możnowładztwa i rycerstwa. Jeszcze w XIV wieku te dwie grypy miały odrębne prawa, ale wraz z nadawaniem przywilejów generalnych się one zacierały. W Polsce ten stan był dość liczny. Pod koniec XV wieku stanowił 10 % społeczeństwa. Szlachcicem był ten, który się urodził w rodzinie szlacheckiej, posiadał własną ziemię i podlegał sądom szlacheckim. Jeszcze na początku XV nie był to stan zamknięty.
Stan mieszczański wykształcił się w XIII wieku, ale wraz z rozwojem miast, rad i samorządów prawa miejskie rozciągały się na wszystkich mieszkańców, ale prawa obywateli miast miała niewielka grupa mieszczan. Wszyscy mieszkańcy miast musieli być wolni osobiście. W Polsce nie było wiele dużych ośrodków miejskich, gdyż wciąż przeważała produkcja rolna. Każde miasto, aby się utrzymać samo pertraktowało z królem o nadanie przywilejów.
Najliczniejszą grupę stanowili chłopi. Warstwa ta musiała uiszczać ustalone opłaty na rzecz Kościoła- dziesięcinę i właściciela wsi- czynsz. Stan ten był bardzo zróżnicowany pod względem finansowym. Najbogatszą grupą byli kmiecie, którzy mogli zasiadać w samorządzie i uzytkować ziemie króla, Kościoła bądź szlachty. Jednak zostało to ograniczone w XV wieku na pomocy przywilejów szlacheckich. Stan chłopski nawet ten zamożny nie miał wpływu na państwo, stopniowo uległ likwidacji samorząd miejski, m.in. na mocy przywileju warckiego.
Duchowieństwo to stan, który ukształtował się inaczej niż pozostałe. Przede wszystkim aby stać się członkiem wymagało to czasu: święceń, modlitw. Jednak przynależność nie była dziedziczona i co więcej każdy mógł stać się duchownym. Był to stan bardzo zróżnicowany pod względem ekonomicznym. Mimo teorii, że każdy może być księdzem, to z reguły biskupami zostawali tylko synowie szlacheccy, a proboszczami wiejskich parafii krewni właściciela wsi.
Społeczeństwo polskie od początku swego istnienia przechodziło różne przeobrażenia. Były one ściśle związane z gospodarką, wojnami i rozwojem technologii. istnienia przechodziło różne przeobrażenia. Przede wszystkim miało to związek z powstawaniem miast i ich rozbudową. Wraz z tym rosła liczba ludności i liczba potrzeb. Powstawał społeczny podział pracy, który podzielił mieszczan na rzemieślników, kupców, sukienników itd. Sytuacja chłopów też się zmieniła. Nastąpiło odejście od niewolnictwa do systemu feudalnego, opierającego się na uiszczaniu renty dzierżawnej, pańszczyzny i innych posług. Wraz z umacnianiem władzy centralnej słabła zależność prawna od panów feudalnych. Pańszczyznę zastąpiła renta pieniężna. Niestety wszystkie przywileje nadawane szlachcie uderzały w mieszczan i chłopów. Niestety wszystkie przywileje nadawane szlachcie uderzały w mieszczan i chłopów. Przeobrażały one Polskę w kraj szlachecki, gdzie to ona, a nie król miała ostatnie słowo.