Wyżyny, kotliny, góry
WYŻYNY (powyżej 200 m n.p.m. o dużych wysokościach względnych) na południu od nizin, na północ od kotliny podkarpackich; od doliny górnej Odry po dolinę Bugu na wschodzie:
-wyżyna śląska: (węgiel kamienny, bazalt), nadalej na zachodzie, wysokośc bezwzględna 200-300, najwyższe wzniesienie góra św. Anny (400), w Or. Hercyńskiej powstało zapadlisko, roślinność powstała w paleozoiku, pokłady węgla kamiennego skrzypy, widłaki i paprocie zanurzyły się w bagniska i zostały pokryte materiałem skalnym, pod jego ciśnieniem się utworzyły. W mezozoiku było morze. Dolomity i wapienie tworzą wzniesienia. W kształt powierzchni wchodzą hałdy. Pustynia Błędowska (powstała dzięki działalności człowieka, okolice Olkusza i Kluczy, zasadzono na niej sosny, olchy, wierzby). Położona jest na dziale wodnym między dorzeczami Wiłsy i Odry, rzeki krótkie, o małych spadkach i przepływach, region ubogi w wodę, mało sieci rzecznych, gleby bielicowe i płowe, często skażone; klimat wyższy od średniej krajowej, opady 700-750 mm, bory sosnowe, mieszane dębowo-sosnowe; intensywny przemysł wydobywczy, GOP (największe miasto Katowice)
-wyżyna krakowsko-częstochowska: (wapień) od Krakowa na południu, przez Częstochowę po Wieluń na północy. 450-500 m n.p.m, obniżając się do 300 m np.m. najwyższe wzniesienie Góra Zamkowa (504). Południowa część to doliny krasowe (Dolina Prądnika), liczne ostańce wapienne: Maczuga Herkulesa; powstały w procesie krasowienia) w wyniku rozpuszczających właściwości wody powstały jaskinie, mosty, leje, zapadliska. Największa ilość jaskiń (Wierzchowska, Szachownicka). Ojcowski Park Narodowy. Źródła rzek: Warta, Pilica, Przemsza; lasy bukowo-jodłowe i buczyna karpacka; glęby rędziny lessy. Częstochowa. (Klasztor na Jasnej Górze)
-Niecka Nidziańska (kreda, gips, wapienie, piaskowiec, żwiry): rozległe obniżenie między wyż. Krakow-Często, a wyż. Kielec-Sandom. Wys. 200-300 m n.p.m.. region tworzy Nicka wypełniona marglami kredowymi. Po zlodowacenieu południowa część pokryta lessem na której wytworzyły się żyzne gleby. Obszar wykorzystywany pod uprawę pszenicy i buraków cukrowych. Region rolniczy. Krajobraz krasowy ukształtowany w gipsie.. w Gackach eksploatuje się gips, w Pińczowie wapienie. Źródła minerlano-lecznicze: Busko Zdrój, Solec Zdrój. Mała lesistość, klimat ze znacznymi rocznymi amplitudami temp. Powietrza. Roczne sumy opadów 550-600 mm.
-wyżyna Kielecko-Sandomierska (Kielecka: wapienie, marmur, Góry Świętokrzyskie: piaskowce, kwarcyt). Między Niecką Nidzińską, kotliną Sandomierską a wyż. Lubelską. Naturalna roślinność zniszczona przez przemysł wydobywczy i wycinanie lasów pod pola uprawne. Puszcza Jodłowa, Świętokrzyski Park Narodowy W środkowej części Góry Świętokrzyskie (najstarsze Polsce, powstały w czasie kaledońskich ruchów górotwórczych, masyw paleozoiczny otoczone triasem, Jurem, kredą, klimat bardzo surowy niż klimat otaczających je obszarów, śr. Roczna temp. Poniżej 7˚C, opady przekraczają 800 mm. najwyższe pasmo Łysogóry,, zbud. Z kwarcytów, w wyniku procesów krasowych powstała Jaskinia Raj) Wyżyna Sandomierska, (wys. 300 m, na lessach żyzne gleby czarnoziemy, na których uprawia się pszenicę, buraki cukrowe, warzywa, drzewa owocowe. Ważny region rolniczy, lewobrzeżny dopływ Wisły-Kamienna. Staropolski Okręg Przemysłowy ( eksportuje się cement, największe ośrodki: Kielce, Starachowice, Ostrowiec
-wyżyna Lubelska z roztoczem (wapienie, kreda) obszar lessu, węgiel kamienny w podłożu, między Wisłą a Bugiem. Rozciąga się na południu wał roztocza. Jest niecką, powierzchnia jest falista, występują liczne obniżenia i wzniesienia od 200-300 m np.m. rzeki: Wieprz, Bustrzyca tworzą szerokie doliny, wąwozy, eksploatuje się magle (Rejowiec), kredę piszącą (Chełmn, Rejowiec), region bogaty w wody mineralne, najmłodsze zagłębie węgla kamiennego, na lessie gleby czarnoziemy i brunatne, na wapieniach rędziny. Najważniejszy region rolniczy: pszenica, buraki cukrowe, chmiel, tytoń. Roztocze: szerokość 15 km, zbud z apieni kredowych i maglo, od 300-390 m np.m. najwyższe wzniesienie Wielki dział (390), dział wodny pomiędzy dorzeczami Wieprza i Bugu oraz Sanu i Dniestru, Roztoczański Park Narodowy, obszar mocno zalesiony: jodła i świrk góralski. Klimat o cechach kontynentalnego, opady 550-800 mm, okres wegetacyjny: 200-210 dni. Największe miasto Lublin.
Klimat: chłodniejszy niż na nizinach; zróżn. Ilość opadów; okr. Wegetacyjny długi; nie jest zróżn. Wysokością
Surowce: wyś. Śląska: górnictwo węgla, kamiennego, rud żelaza, cynku i ołowiu, hutnictwo tych metali, Krakow-Często: rudy cynku i ołowiu w okolicach Oklusza i Zawiercia, rudy żelaza w okolicach Częstochowy Niecka Nidz: gipsy, wapienie, margle, Kielec-Sandom: wapienie, piaskowce, zlepieńce Lebelska: margle oraz kreda pisząca, we wsch., części Lubelszczyzny odkryto duże złoża węgla kamiennego
KOTLINY PODKARPACKIE: obniżenie pomiędzy Karpatami a wyżynami. Łączy je Brama Krakowska, leżą w zapadlisku tektonicznym przedkarpackim, utworzonym w org. Alpejskiej, objęte I zlodowaceniem; złoża ropy naftowej, gazu ziemnego (Lubaczów) i siarki (Tarnobrzeg); pokryte piaskami, żwirami, glinami. Najniższe dno- 138 m np.m., najwyższe: 266. Większość powierzchni to mało żyzne gleby, żyzne na lessie: brunatne, czarnoziemy, mady; klimat sprzyja rolnictwu; najcieplejsze regiony; rzeki: Wisła i dopływy: Soła, Skawa, Raba, Dunajec, Wisłoka, San; zbiornik Goczałkowicki na Wiśle Sandomierska: (150-200) region przemysłowy, tworzy go Tarnobrzeski Okręg Siarkowy, Stalowa Wola (huta żelaza), Mielec (lotniczy), Rzeszów (elektromaszynowy, spożywczy) Tarnów (elektromaszynowy, chemiczny) surowce min: siarka: Tarnobrzeg; sól kamienna: Wieliczka, Bochnia; ropa naftowa, gaz ziemny: Podgórze Karpackie Oświęcimska: (250-170 m)Oświęcim, obóz koncentracyjny, w podłożu węgiel kamienny; Dolina Karpia, duże powierzchnie przykryte piaskami na których są lasy; węgiel kamienny: Brzeszcze, Czechowice-Dziedzice Kraków na liście UNESCO, Uniewersytet Jagielloński, Suekiennice, Wawel; dzielnice: Klepacz, Kazimierz; 3 pod względem wielkości; przemysł hutniczy (Huta Sendzimira), elektrotechniczny, chemiczny, farmaceutyczny
SUDETY: (ZRĘBOWE) makroregiony: Sudety Zachodnie, Sudety Środkowe, Sudety Wschodnie oraz Przedgórze Sudeckie, wypiętrzyly się w org. Hercyńskiej, odmłodziły w alpejskiej, góry zrębowe; średnie góry; w paleozoiku liczne zjawiska wulkaniczne; wygasłe wulkany np. śnieżka (1602) pasma górskie: Karkonosze (bazalt, granit, skały magmowe), Góry Stołowe (piaskowce), Góry Sowie (Wapienie), Masyw Śnieżnika (4 skały krystaliczne, magmowe) Góry Kamienne (Magmowee, bazalty); kotliny: Kłodzka, Jelenio_Górska; tem spada, opady rosną, stosunkowo ciepłe, klimat górski, pietrowość i roślinność; brak tundry; lasy liściaste (dominują świerki); hale w Karkonoszach; są działem wodnym pomiędzy zlewiskiem Bałtyku, Morza Czarnego i Północneg; sztuczne zbiorniki- przeciw powodziowe; sporo wodospadów, mało jezior górskich; wody podziemne (Kotlina Kłodzka), termy, uzdrowiska; sur. Mineralne: węgiel brunatny:Polska, Niemcy, Czechy, Bogatyń, granit: przedgórze Sudeckie, Strzegom, węg. Kamienny: Wałbrzych, rudy uranu: Kowary, złoto: góry złote, Złotoryja, rudy niklu, miedzi, kamienie półszlachetne (agaty), kryształ górski, brak szlachetnych wykorzystanie gospo: turystyka: Kotlina Kłodzka, Karkonosze, Góry Stołowe; uzdrowiska: Kudowa Zdrój; przemysł górnictwa: węgla, granitu; energetyka: Turoszew, rolnictwo: Przegrórze i kotliny
KARPATYFAŁDOWE) -zachodnie: wewnętrzne, zewnętrzne, południowe –wschodnie –południowe; wypiętrzone w org. Alpejskiej, bud. Fałdowa; Położenie: w południowej Polsce; wydzielono Tatry, Podhale i Pieniny, Beskidy, Bieszczady i Podgórze Karpackie Klimat górski (zależy do wysokości n.p.m.; występują piętra klimatyczne(spadek temperatury, wzrost ilości opadów) czynniki:wysokość, szerokość, bariery, oddalenie od mórz i oceanów, działalnosć człowieka; Roślinność tworzy piętra roślinne: regiel dolny, regiel górny, kosodrzewina, hale, turnie; lasy świerkowe Wody źródła rzek polskich; góry należą do dorzecza Wisły; wybudowano jeziora zaporowe:(Czorsztyńskie, Solińskie,); występują wody mineralne Budowa geologiczna K. Zew.- łupki, piaskowce, zlepieńce; K. Wew. –granity, piaskowce, wapienie; bogactwa mineralne –ropa naftowa, gaz ziemny, wody mineralne, skały budowlane Gleby górskie, rędziny(na podłożu wapiennym), mady; na Pogórzu Karpackim czarnoziemy Rzeźba terenu uwarunkowana budową geologiczną; K.Z. grzbiety górskie o kopulastych kształtach, kotliny śródgórskie; K.W. rzeźba wysokogórska (Tatry) Przemysł przetwórczy, elektromaszynowy, środków transportu,, drzewny, papierniczy, włókienniczy, odzieżowy, Rolnictwo ograniczone(słabe gleby); uprawia się: ziemniaki, żyto, owies, pszenica; sadownictwo, warzywnictwo, przetwórstwo turystyka największy region turystyczny w kraju; turystyka: piesza, samochodowa, stacjonarna, narciarstwo, uzdrowiska
-Pogórze Karpackie: Karpaty zachodnie (zachodnie) zbud z fliszu; od kotlin podkarpackich do Beskidów; 250-400 m; regiony:pogórze śląskie, wielickie i Doły Jasielsko-Sandockie; region rolniczy, gęsto zaludniony
-Beskidy: Karpaty zachodnie (zachodnie) zbud z fliszu; faliste wzniesienia o zróżnicowanych wysokościach; ropa naftowa i gaz ziemny; najstarsze miejsce wydobycia ropy; skały budowlane: piaskowce, piaski, źwiry, gliny; lecznicze źródła mineralne: Krynica, Muszyna, Rabka; pasma: Beskid Wyspowy, Mały, Śląski, Wysoki, Niski, Bieszczady; najwyższe wzniesienie Babia Góra (1725)
-Bieszczady: Karpaty wschodnie; od przełęczy Łupkowskiej do Przełęczy Użockiej; najwyższa Tarnica (1346), długie, równoległe o stromych stokach, szerokie obniżenia; bezleśne, wysokie trawy, krzewy czarnych jagód; połoniny; buczyny, olchy; region turystyczny; na rzekach zapory i sztuczne zbiorniki (Sola, Raba, Dunajec, San) rolnicze, gęsto zaludnione; parki narodowe:Babiogórski, Gorczański, Magurski, Bieszczadzki, miasta: Bielsko-Biała, Sanok, Krosko, Nowy Sącz
-Podhale: Karpaty zachodnie (wewnętrzne); między Beskid Sądecki, Pieninami i Tatrami; zbud. Z łupków i piaskowców, najniżej: Kotlina Orawsko Nowotarska, w południowej części Gubałówka i Zakopane, Janosik; miasta: Zakopane, Towy Targ; gleby: Słabe, piaszczyste żwirowe, torfowiska, kiepskie rolnictwo, górale podhalańscy, ruch turystyczno-wczasowy, Tytus Chałubiński (założył Zakopane)
-Pieniny: Karpaty zachodnie (zachodnie) na wschód od Podhal, zbud. Z wapieni jurajskich i kredowych; największy szczyt: 3 Korony (982); żródła mineralne, zjawisak krasowe; lasy iglaste, zapora wodna w Czorsztynie, zamki w Czorsztynie i Niedzicy; Dunajec; Pieniński Park Narodowy, rezerwaty roślinne, wąwóz Homole
-Tatry: Karpaty zachodnie (wewnętrzne) najwyższe pasmo w Karpatach, 52 km dł, 17 szer; do Polski należy Północna część. Tatry Wysokie i Tatry Zachodnie. Granicą między nimi jest Przełęcz Liliowe. Tatry Wysokie zbudowane są z głównie z granitu. Przeważają granie i turnie. Tatry Zachodnie to wapienie, dolomity, łupki krystaliczne. Przważają formy krasowe np. jaskinie, mnichy, chłopki. Na rzeżbę Tatr Wysokich miały wpływ trzy zlodowacenia; powstało wiele form polodowcowych np. kotły polodowcowe, doliny U-kształtne(Dolina Kościeliska,Chochołowska), moreny boczne i czołowe, piardy, żleby. Najwyższy szczyt Gerlach (1655), trzon krystaliczne w warstwach osadowych; płaszczowiny; rzeźba: ostre szczyty, strome zbocza, granie, u podnóża stożki piargowe, leżą w dorzeczu Dunajca; 40 wodospadów (Siklawa, Wodogrzmoty Mickiewicza) jeziora: Morskie Oko; klimat zmienai się wraz z wysokością; piętrowość, najwyższa w PL ilość opadów, najniższa średnia temp; wiatr halny;Tatrzański part Narodowy