Zatrucia środkami chemicznymi, jadami roślinnymi i środkami spożywczymi

OSTRE ZATRUCIA
RODZAJ I PRZYCZYNY ZATRUĆ
Szybki rozwój cywilizacji w XX w., a szczególnie po II wojnie światowej, przyniósł wiele wspaniałych zdobyczy służących człowiekowi, ale wywołał także liczne uboczne, szkodliwe zjawiska społeczne. Jednym z nich jest obserwowany w ostatnich dziesięcioleciach wzrost liczby zatruć. Wpływ na to ma wiele czynników: wzrastająca ciągle, stosunkowo łatwa dostępność trucizn (zarówno leków, jak i środków używanych w przemyśle, rolnictwie, transporcie oraz w gospodarstwie domowym), obciążenie psychiczne związane z tempem współczesnego życia, będące powodem samozatruć wywołanych wprost, lub przez stany lekozależności i narkomanii, wreszcie używanie raczej trucizny niż innych sposobów w celu odbierania sobie życia.
Ostre zatrucia egzogenne, tzn. wywołane wniknięciem z zewnątrz do ustroju substancji szkodliwej, dzieli się na: 1) zamierzone, w tym samobójcze; 2) przypadkowe, 3) ostre zawodowe; 4) zabójcze.
Samozatrucia zamierzone i samobójcze stanowią najliczniejszą grupę zatruć. Samozatrucia zamierzone, częstsze niż samobójcze, są popełniane pod wpływem emocji, nieprzemyślanych reakcji, dla wywarcia wrażenia na otoczeniu lub dla osiągnięcia określonego celu. W wielu przypadkach są poprzedzane wypiciem alkoholu dla dodania sobie odwagi. Nieznajomość działania użytej trucizny albo wadliwa reżyseria zatrucia mogą być przyczyną niezamierzonej śmierci.
Zatrucia przypadkowe mogą być wynikiem ograniczonej zdolności oceny działania substancji, np. w przypadku dzieci lub ludzi pozostających pod działaniem alkoholu. Człowiek pijany często sięga po butelkę zawierającą jakikolwiek płyn; wielokrotnie zdarzały się przypadki wypicia w ten sposób np. rozpuszczalników, substancji żrących, środków ochrony roślin itp. Zatrucia u dzieci są to w większości zatrucia przypadkowe. Dochodzi do nich często np. podczas zabawy lekami lub artykułami gospodarstwa domowego. Bezmyślność dorosłych, którzy pozostawiają trucizny w zasięgu ręki dziecka, była już niejednokrotnie przyczyną tragedii.
Zatrucia przypadkowe mogą zdarzyć się także ludziom ostrożnym najczęściej wtedy, gdy ktoś lekkomyślnie umieści substancję szkodliwą w opakowaniu lub miejscu właściwym dla środków spożywczych, albo zwykle używanych leków. Jest wielce karygodnym niedbalstwem przelewanie lub przesypywanie różnych substancji chemicznych z oryginalnych opakowań do butelek lub słoików po środkach spożywczych, albo po lekach bez usunięcia poprzedniej etykiety i bez odpowiedniego nowego oznakowania.
Ostre zatrucia zawodowe (stanowiące w ogóle niewielki odsetek zatruć) mogą wynikać z nieprzestrzegania przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy przez pracownika lub pracodawcę, albo mogą być skutkiem powstania awarii urządzeń w czasie pracy.
Wśród czynników toksycznych, będących przyczyną ostrych zatruć, na pierwszy plan wysuwają się leki (ok. 60% wszystkich ostrych zatruć). Są to najczęściej leki nasenne, psychotropowe i przeciwbólowe. Do niedawna dość duży odsetek ostrych zatruć był spowodowany tlenkiem węgla, obecnie zatruć tych jest mniej, natomiast wzrasta częstość zatruć środkami ochrony roślin (pestycydami), rozpuszczalnikami i różnymi artykułami gospodarstwa domowego. Przyczyną wielu ciężko przebiegających zatruć przypadkowych w Polsce jest alkoholizm prowadzący do spożywania wysoce toksycznych alkoholi niespożywczych - alkoholu metylowego (metanolu) i glikolu etylenowego - lub produktów zawierających te alkohole.


PODSTAWOWE ZAGADNIENIA Z TOKSYKOLOGII OGÓLNEJ
Substancje szkodliwe mogą wniknąć lub być wprowadzone do organizmu różnymi drogami: 1) przez przewód pokarmowy (drogą doustną), 2) przez skórę i błony śluzowe rzadko innymi drogami (zatrucia kontaktowe), 3) przez płuca (zatrucia wziewne), 4) drogą pozajelitową (np. wstrzyknięcia podskórne, domięśniowe, dożylne).
Większość substancji szkodliwych dostających się drogą doustną dobrze wchłania się z przewodu pokarmowego. Wchłanianie to polega na przenikaniu substancji przez nabłonek jelitowy i jest na ogół proporcjonalne do jej rozpuszczalności w tłuszczach. Na szybkość wchłaniania się trucizn z przewodu pokarmowego wpływa wiele czynników, m.in. skład treści pokarmowej, motoryka przewodu pokarmowego i flora bakteryjna jelit.
Tylko nieliczne substancje wchłaniają się w żołądku; większość przenika do krwi w jelicie cienkim. Czasem zażyta przez zatrutego mieszanina kilku substancji może wywołać mniej gwałtowne objawy zatrucia niż jeden tylko ze składników mieszaniny, ponieważ jego wchłanianie jest upośledzone przez pozostałe składniki. Niekiedy jedna substancja ułatwia wchłanianie drugiej, np. tłuszcze przyspieszają wchłanianie substancji w nich rozpuszczalnych.
Niektóre środki mogą ulec czasowemu magazynowaniu (np. DDT, trójchloroetylen w tkance tłuszczowej lub związki ołowiu w kościach). Większość ich jednak jest eliminowana dzięki procesom biotransformacji i wydalania.
Działanie trucizny po wniknięciu do organizmu może rozpocząć się natychmiast lub być opóźnione (np. jeśli metabolit jest bardziej toksyczny niż trucizna pierwotna).
Dawka przyjętej trucizny (a ściślej wchłoniętej) jest decydująca dla przebiegu zatrucia, niemniej czynniki, takie jak: wiek chorego, stan odżywienia, interakcja z innymi związkami (szczególnie z alkoholem), przyzwyczajenie do preparatu mogą również przesądzić o losie zatrutego.
OBJAWY ZATRUCIA
Tylko niektóre zatrucia wywołują charakterystyczne objawy przedmiotowe. W większości przypadków symptomatologia kliniczna nie daje żadnej pewności diagnostycznej. Niemniej w wielu przypadkach baczna obserwacja chorego może być istotna w ustaleniu rozpoznania. Przeprowadzenie wywiadu z zatrutym lub jego otoczeniem może zdecydowanie dopomóc w ustaleniu:
1) czy jest to zatrucie;
2) jaki jest najprawdopodobniej rodzaj i jaka dawka substancji, która wywołała zatrucie (należy zabezpieczyć opakowania leków, środków chemicznych);
3) jakie były objawy we wczesnym okresie zatrucia;
4) jaki był psychiczny stan chorego przed zatruciem (depresja, alkoholizm);
5) czy chory był i z jakiego powodu uprzednio leczony, i jakie przyjmował leki.
Ważniejsze objawy przedmiotowe mogące sugerować zatrucie
Skóra i błony śluzowe. Sinica może być skutkiem przemiany hemoglobiny w methemoglobinę powstającą w zatruciach m.in.: aniliną, azotynami, azotanami (zatrucia wodą studzienną u niemowląt). Nadżerki, oparzenia mogą powstawać w rezultacie działania substancji żrących. Nadmierna suchość skóry występuje np. w zatruciach lekami cholinolitycznymi, wzmożona potliwość zaś może być wynikiem działania np. pestycydów fosforoorganicznych, nikotyny lub muskaryny. Żółtaczka może być spowodowana uszkodzeniem wątroby (muchomor sromotnikowy, czterochlorek węgla, paracetamol) lub hemolizą (arsenowodór).
Oczy (źrenice). Rozszerzenie źrenic powodują zatrucia: atropiną i jej pochodnymi, trójcyklicznymi lekami antydepresyjnymi, lekami przeciw-histaminowymi. Zwężenie źrenic może wystąpić wskutek zatrucia np. morfiną, fizostygminą, związkami fosforoorganicznymi, muskaryną. Widzenie barwne powoduje najczęściej naparstnica, marihuana, solanina, narecznica. Zaburzenia widzenia (aż do całkowitej ślepoty) występują u chorych zatrutych alkoholem metylowym, bromkiem lub chlorkiem metylu.
Ośrodkowy układ nerwowy. Pojawienie się senności, śpiączki to przede wszystkim wynik działania leków, ale również alkoholi, tlenku węgla, rozpuszczalników organicznych i pestycydów. Zaburzenia świadomo-ś c i określamy wg skali Matthew następująco:
1 stopień - chory jest senny, reaguje na bodźce słowne;
2 stopień - chory jest nieprzytomny, reaguje na bodźce dotykowe i słabe bólowe;
3 stopień - chory jest nieprzytomny, reaguje tylko na silne bodźce bólowe;
4 stopień - chory jest nieprzytomny, bez odruchów, nie reaguje na żadne bodće bólowe.
Śpiączka jest jednym z najczęściej występujących objawów w ostrych zatruciach, jednak czasem może się zdarzyć stan nadmiernego pobudzenia, np. w zatruciu atropiną, skopolaminą, kokainą.
Układ oddechowy. Objawy ze strony układu oddechowego mogą być skutkiem skurczów oskrzeli (działanie swoistych alergenów, ale również np. zatrucia adrenolitykami), rozwijania się toksycznego obrzęku płuc (np. zatrucia chlorem, amoniakiem, tlenkami azotu), powstawania nadmiernej ilości wydzieliny w drogach oddechowych (zatrucia związkami fosforoorganicznymi) lub porażenia ośrodka oddechowego (zatrucia morfiną, barbituranami, alkoholami).
Układ krążenia. Niektóre leki i związki chemiczne mogą powodować nadmierne przyspieszenie czynności serca (atropina, nikotyna, kokaina), inne zwalniają tę czynność (naparstnica, fizostygmina, muskaryna, związki fosforoorganiczne), jeszcze inne mogą spowodować zaburzenia rytmu serca (naparstnica, trójcykliczne leki antydepresyjne, rozpuszczalniki organiczne). Obniżone ciśnienie tętnicze krwi jest objawem mało charakterystycznym. Występuje w licznych ciężko przebiegających zatruciach.
Nerki. Istnieje wiele związków chemicznych wywołujących różnego stopnia uszkodzenie nerek, aż do wystąpienia pełnoobjawowej mocznicy. Do najczęściej spotykanych należą: sole rtęci rozpuszczalne w wodzie (sublimat), muchomor sromotnikowy, sole chromu, arsenu, glikol etylenowy, czterochlorek węgla.
Przewód pokarmowy. Objawy ze strony tego układu, takie jak: nudności, wymioty, bóle brzucha, biegunka - może wywołać większość substancji, zwłaszcza po przyjęciu doustnym.
Przebieg zatruć może być różnorodny. Objawy zatrucia mogą wystąpić:
- natychmiast, np. kontakt ze środkami żrącymi;
- w ciągu kilku minut lub godzin, narastając stopniowo, np. zatrucia lekami uspokajającymi;
- z pewnym okresem utajenia, po którym dopiero pojawiają się pierwsze objawy, np. zatrucia wziewne tlenkami azotu;
- dwufazowo, tzn. po okresie wstępnych objawów występuje poprawa, po której pojawiają się objawy uszkodzenia narządowego, np. w zatruciu muchomorem sromotnikowym.
Usuwanie trucizny nie wchłoniętej
Pierwsza pomoc. W zatruciu doustnym, jeżeli chory jest przytomny i ma zachowany odruch kaszlowy, należy wywołać wymioty przez podanie do picia 200-300 ml ciepłej, osolonej wody i ewentualne podrażnienie tylnej ściany jamy gardła (palec do gardła). Zabiegu tego nie wykonuje się u ludzi zatrutych benzyną i jej pochodnymi oraz substancjami żrącymi, jeżeli upłynęło więcej niż 15-20 min (tym ostatnim można podać do wypicia białko jaja kurzego).
W przypadku zatruć powierzchniowych należy zdjąć ubranie, usunąć z powierzchni ciała trucizny za pomocą wody i mydła. Skażone oczy trzeba płukać bieżącą czystą wodą przez ok. 10 min.
W zatruciu wziewnym choremu zapewnia się dostęp świeżego powietrza i chroni przed zimnem.
Jeżeli chory jest nieprzytomny, układa się go w położeniu bezpiecznym (na boku) i w takiej pozycji transportuje do szpitala. Chorego nieprzytomnego (jeśli nie jest zaintubowany) nie wolno przewozić w pozycji na wznak!
Płukanie żołądka polega na podawaniu przez zgłębnik założony do żołądka ciepłej wody, aż do uzyskania czystych popłuczyn. Chorych przytomnych płucze się do 6 godz. od momentu zatrucia (wyjątkiem są zatruci grzybami, których płucze się nawet w drugiej dobie zatrucia). Chorych nieprzytomnych oraz zatrutych benzyną i jej pochodnymi należy płukać zawsze po uprzednim zaintubowaniu rurką uszczelnioną w tchawicy (zapobiega to zachłyśnięciu się chorego i możliwości wystąpienia u niego toksycznego obrzęku płuc). Nie płucze się chorych zatrutych substancjami żrącymi, jeżeli minęło 30 min od momentu zatrucia.



Usuwanie trucizny wchłoniętej
Usuwanie trucizny już wchłoniętej odbywa się metodami: diurezy forsowanej, hemodializy, hemoperfuzji i plazmaferezy.
Stosowanie odtrutek
Odtrutki (antidota) są to substancje znoszące lub zmniejszające toksyczność trucizny albo powodujące zniesienie efektu biochemicznego spowodowanego działaniem trucizny. Podawanie ich jest jedną z metod leczenia ostrych zatruć.
OSTRE ZATRUCIA
Zatrucia pochodnymi kwasu barbiturowego (barbituranami)
Jest to grupa leków dawniej często stosowanych jako środki nasenne, uspokajające, przeciwdrgawkowe, a obecnie wychodzących z użycia. Tradycyjnie są składnikami wielu złożonych środków przeciwbólowych (np. Pabialgin, Veramid, Vegantalgin). Różnią się czasem działania, metabolizmem, aktywnością i toksycznością. Przyjęto je dzielić ze względu na czas działania nasennego, na cztery grupy:
1) długo działające 8-12 godz., np. fenobarbital (Luminal);
2) umiarkowanie długo działające 2-8 godz., np. cyklobarbital (Phanodorm);
3) krótko działające l -4 godz., np. pentobarbital (Nembutal);
4) bardzo krótko działające 5-30 min, np. tiopental (Pentotal), heksobarbital (Evipan).
Pierwsza pomoc: Jeżeli chory jest przytomny i ma zachowany odruch kaszlowy, należy wywołać wymioty podając do picia wodę lekko osoloną i mechanicznie drażniąc gardło. Chorego nieprzytomnego trzeba ułożyć w pozycji bezpiecznej (bocznej ustalonej). Nie podawać płynów do picia, nie wywoływać wymiotów. Konieczne jest wezwanie lekarza. Zatruty w każdym przypadku musi być leczony w szpitalu.
Zatrucia pochodnymi benzodiazepiny
Są one najczęściej używaną grupą leków uspokajających, nasennych, przeciwlękowych, przeciwdrgawkowych i rozluźniających mięśnie. Benzodiazepiny stosuje się bardzo szeroko w lecznictwie, często chorzy je nadużywają. Dłużej przyjmowane mogą prowadzić do lekozależności. Zatrucia tą grupą leków to obecnie najczęstsze zatrucia zamierzone. Pochodne benzodiazepiny działają na swoiste receptory w ośrodkowym układzie nerwowym. Metabolizowane są w wątrobie.
Objawy zatrucia. Obserwuje się uspokojenie, senność, zaburzenia równowagi i mowy, śpiączkę - zwykle niezbyt głęboką.
Pierwsza pomoc jest taka jak przy zatruciu barbituranami.
Zatrucia pochodnymi fenotiazynowymi
Jest to duża grupa leków neuroleptycznych, która działa uspokajająco, znosi u pacjentów omamy i urojenia (stąd szerokie zastosowanie w psychiatrii w leczeniu psychoz) oraz wykazuje silne działanie przeciwwymiotne. Fenotiazyny są często przyczyną zamierzonych zatruć i przedawkowań (np. Diphergan w syropie dla dzieci).
Objawy zatrucia to senność, zaburzenia równowagi, śpiączka, czasami występują objawy pozapiramidowe (drżenia, sztywność mięśni, tiki). W ciężkich zatruciach może dojść do spadku ciśnienia tętniczego krwi, zaburzeń rytmu serca, drgawek, zwężenia źrenic, zaburzeń termoregulacji.
Pierwsza pomoc jest taka jak przy zatruciu barbituranami.
Zatrucia trójcyklicznymi lekami antydepresyjnymi
Te leki antydepresyjne mają szerokie zastosowanie we współczesnym lecznictwie psychiatrycznym. Ze względu na dużą toksyczność zatrucia nimi stanowią zawsze poważne zagrożenie życia chorego.
Objawy zatrucia to senność, suchość w jamie ustnej, rozszerzenie źrenic, zaburzenia równowagi, początkowo pobudzenie psychoruchowe, potem senność i śpiączka (niezbyt głęboka). W ciężkich zatruciach pojawiają się drgawki, sztywność mięśni, zaburzenia oddychania, spadek ciśnienia tętniczego krwi, przyspieszenie czynności serca (mogą też wystąpić bardzo ciężkie i różne zaburzenia rytmu serca).
Pierwsza pomoc, jeżeli zatruty jest przytomny, polega na wywołaniu wymiotów w celu usunięcia z żołądka niewchłoniętego leku. Jeśli jest nieprzytomny, postępowanie jak z chorym nieprzytomnym. W każdym przypadku zatrucia należy natychmiast wezwać lekarza. Leczenie prowadzi się w warunkach szpitalnych.
Zatrucia karbamazepiną (Tegretolem, Amizepiną)
Jest to lek przeciwpadaczkowy, stosowany też w przypadkach nerwobólu nerwu trójdzielnego oraz psychozach starczych. Ostatnio staje się on częstą przyczyną zatruć zamierzonych.
Objawy zatrucia to splątanie, początkowo pobudzenie i agresywność, zaburzenia orientacji, w ciężkich zatruciach dochodzi do głębokiej śpiączki z zaburzeniami oddychania, obniżeniem temperatury ciała i spadkiem ciśnienia tętniczego krwi.
Pierwsza pomoc taka jak przy zatruciu barbituranami.
Zatrucia analgetykami opioidowymi
Należą tu m.in. morfina, heroina, petydyna. Działają one tłumiąco na ośrodkowy układ nerwowy. Są silnymi środkami przeciwbólowymi. Rzadko są przyczyną zatruć zamierzonych, natomiast często są spotykane przedawkowania u osób uzależnionych. Na ogół są stosowane dożylnie (częściej od czystych preparatów morfiny jest wstrzykiwany tzw. kompot uzyskiwany ze słomy makowej i makiwara).
Objawy zatrucia to senność, zaburzenia mowy, śpiączka, zaburzenia oddychania, w bardzo ciężkim zatruciu spadek ciśnienia tętniczego krwi. Źrenice są bardzo wąskie (szpilkowate).
Pierwsza pomoc. Przeważnie chory wstrzykuje truciznę dożylnie, dlatego nie wywołuje się wymiotów. Dalsze postępowanie jak przy zatruciu barbituranami.
Zatrucia pochodnymi kwasu salicylowego (salicynami)
Najbardziej znany jest kwas acetylosalicylowy występujący w lekach jako Aspiryna, Asprocol, Calcipiryna, Polopiryna i wchodzący w skład wielu środków złożonych m.in. tabletek od bólu głowy. Salicylany wykazują działanie przeciwgorączkowe, przeciwzapalne, przeciwbólowe, antyagregacyjne. Podane miejscowo działają słabo przeciwgrzybiczo albo keratolitycznie (złuszczają naskórek). Leki te często są przedawkowywane (szczególnie u dzieci), rzadziej służą do zatruć zamierzonych.
Objawy zatrucia to: nudności, wymioty, szum w uszach, niepokój, zawroty głowy. W ciężkich zatruciach mogą się pojawić halucynacje, śpiączka, przyspieszenie i pogłębienie oddechu, a następnie jego osłabienie, drgawki, podwyższenie temperatury ciała, czasami dochodzi do uszkodzenia nerek i wątroby.
Pierwsza pomoc jak w przypadku każdego zatrucia. Należy bezwzględnie wezwać lekarza. W ciężkich zatruciach leczenie szpitalne.
Zatrucia niesterydowymi lekami przeciwzapalnymi
Do tej grupy leków należą powszechnie używane: diklofenak (Voltaren), indometacyna (Metindol), piroksykam (Piroxicam, Felden), fenylbutazon (Butapirazol).
Wzrasta liczba ostrych zatruć tymi lekami, zarówno zamierzonych, jak i przedawkowań (dotyczy to głównie dzieci).
Objawy zatrucia to: nudności, wymioty, bóle brzucha, zawroty głowy, zaburzenia orientacji i widzenia, senność (głęboka śpiączka rzadko), drżenia, drgawki, zaburzenia oddychania, spadek ciśnienia tętniczego krwi, przyspieszenie czynności serca. Może dojść do uszkodzenia nerek, wątroby i zaburzeń hematologicznych.
Pierwsza pomoc taka jak w zatruciach barbituranami.
Zatrucia paracetamolem (Acetaminofenem, Acenolem, Panadolem, Tylenolem)
Obecnie jest to coraz częściej stosowany lek przeciwgorączkowy i przeciwbólowy, dlatego rośnie liczba zatruć zamierzonych i przypadkowych (również u dzieci) tym lekiem.
Objawy zatrucia występują dość późno (pierwsza doba może być bezobjawowa); należą do nich: nudności, bóle brzucha, wymioty, a następnie objawy uszkodzenia wątroby, tj. powiększenie wątroby, żółtaczka. W ciężkich zatruciach dochodzi do martwicy wątroby, może wystąpić również niewydolność nerek.
Pierwsza pomoc to bezzwłoczne wezwanie lekarza.
Zatrucie tlenkiem węgla
Wszelkie gazy powstające w warunkach niecałkowitego spalania węgla są źródłem trującego tlenku węgla, gazu bez barwy i zapachu. Tlenek węgla (czad) występuje w gazach: spalinowych, świetlnym, przemysłowych (koksownie, gazownie), piecowym (piece hutnicze, piece węglowe źle przewietrzane). Do zatrucia CO dochodzi najczęściej przypadkowo wskutek używania wadliwych domowych instalacji gazowych (piecyki łazienkowe), zbyt wczesnego zamykania pieców domowych, przebywania w zamkniętym garażu podczas pracy silnika samochodowego lub wreszcie znajdowania się w atmosferze pożaru. Przy zatruciach-zaczadzeniach tlenek węgla wiąże się z hemoglobiną i powstaje karboksyhemoglobina. Powinowactwo tlenku węgla do hemoglobiny jest trzystakrotnie większe niż do tlenu. Karboksyhemoglobina jest niezdolna do przenoszenia tlenu, co prowadzi do niedotlenienia tkanek.
Objawy zatrucia. We wczesnym okresie występuje osłabienie, niepokój, tętniący ból i zawroty głowy. W miarę upływu czasu pojawia się senność, apatyczność, utrata świadomości, zaburzenia oddychania, przyspieszenie czynności serca, zaburzenia rytmu serca. Występuje uszkodzenie mięśnia serca (w badaniu EKG - niedokrwienie, a nawet cechy zawału). W późniejszym okresie zatrucia mogą uwidocznić się objawy uszkodzenia różnych struktur ośrodkowego układu nerwowego - w postaci porażeń, niedowładów, a także upośledzenia intelektualnego.
Pierwsza pomoc polega przede wszystkim na wyniesieniu zatrutego ze skażonej atmosfery i przeniesieniu w miejsce z dostępem świeżego powietrza. Jeżeli jest on zamroczony, należy ułożyć go w pozycji bezpiecznej. Następnie natychmiast trzeba wezwać lekarza.
Zatrucia alkoholami
Zatrucie alkoholem metylowym
Alkohol metylowy (metanol, karbinol, spirytus drzewny) jest cieczą bezbarwną, lotną o zapachu przypominającym alkohol etylowy (etanol), dobrze rozpuszczalną w wodzie. Ma szerokie zastosowanie jako rozpuszczalnik. Występuje w niektórych preparatach gospodarstwa domowego, zwłaszcza w płynach do mycia szyb.
Metanol często jest traktowany jako substytut etanolu i pity zamiast niego. Jest przyczyną wielu ciężkich zatruć, przeważnie przypadkowych. Alkohol ten bardzo szybko wchłania się z przewodu pokarmowego i jest następnie metabolizowany w wątrobie do znacznie od niego toksyczniejszych: aldehydu i kwasu mrówkowego. Te właśnie metabolity doprowadzają do powstania bardzo ciężkiej kwasicy metabolicznej prowadzącej do często nieodwracalnego uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego, zwłaszcza nerwu wzrokowego.
Objawy zatrucia. Początkowo są takie jak w upojeniu alkoholem etylowym - zapach alkoholu z ust, zaburzenia równowagi, mowy i orientacji, bóle głowy, wymioty, bóle brzucha, senność, śpiączka, potem pojawiają się zaburzenia oddychania (oddech przyspieszony, głęboki), spada ciśnienie tętnicze krwi, przyspiesza się czynność serca. Charakterystyczne dla tego zatrucia zaburzenia widzenia mogą pojawić się w różnym czasie zatrucia (mogą być znacznie opóźnione), ale zawsze są groźne (uszkodzenie nerwu wzrokowego przez metanol może doprowadzić do całkowitej ślepoty).
Pierwsza pomoc. Wywołanie wymiotów ma sens tylko w bardzo wczesnym okresie (metanol wchłania się w ciągu 2-4 godz.). Jeżeli pacjent jest przytomny, należy podać do wypicia 150-200 ml 25% alkoholu etylowego. Chorego nieprzytomnego powinno się ułożyć w pozycji bezpiecznej na boku. W każdym przypadku trzeba natychmiast wezwać lekarza. Leczenie musi przebiegać wyłącznie w warunkach szpitalnych.
Zatrucie glikolem etylenowym
Jest to oleista, bezbarwna ciecz o słodkim smaku, rozpuszczalna w wodzie. Glikol etylenowy (alkohol dwuwodorotlenowy) jest stosowany jako rozpuszczalnik, składnik płynów hamulcowych i płynów do chłodnic (płyn Borygo).
Do zatruć tym związkiem dochodzi na ogół przypadkowo. Dotyczy to przeważnie ludzi uzależnionych od alkoholu, którzy piją glikol etylenowy "zamiast" alkoholu spożywczego. Glikol etylenowy bardzo szybko wchłania się z przewodu pokarmowego i w wątrobie ulega metabolizacji do kwasu szczawiowego (przez aldehyd glikolowy i kwas glioksalowy).
Objawy zatrucia. Początkowo przypominają objawy występujące w upojeniu alkoholem etylowym - zaburzenia równowagi, mowy, orientacji, nudności i wymioty, zamroczenie. Po kilku godzinach następuje śpiączka, zaburzenia oddychania (oddech kwasiczy), przyspieszenie czynności serca, drgawki. Obserwuje się spadek diurezy, aż do całkowitego bezmoczu (ostra niewydolność nerek).
Pierwsza pomoc tak jak w zatruciu alkoholem metylowym.
Zatrucie alkoholem etylowym
Alkohol etylowy jest używką często spożywaną w nadmiernych ilościach. Łatwo wchłania się z przewodu pokarmowego, osiągając maksymalne stężenie we krwi po l - 2 godz. W organizmie alkohol etylowy ulega utlenianiu do aldehydu octowego, dalej metabolizowanego do dwutlenku węgla i wody. Często jest wydalany przez płuca z powietrzem wydychanym ("probierz trzeźwości").
Objawy zatrucia. Stan typowego upojenia alkoholowego jest powszechnie znany. Stopień zaburzeń występujących w zależności od stężenia alkoholu we krwi przedstawia tabela (wg Du Pana). Zatruci alkoholem etylowym (3-4 promile we krwi) w stanie śpiączki mają zniesione czucie bólu i osłabiony odruch kaszlowy, zachowują natomiast odruchy spojówkowe i reakcję źrenic na światło. Skóra ich jest zwykle zaczerwieniona, czasem może występować sinica i nadmierne pocenie się. W ciężkich przypadkach dochodzi do zaburzeń oddechowych, przyspieszenia czynności serca i obniżenia ciśnienia tętniczego krwi, nierzadko występuje niedocukrzenie, a czasem kwasica. Śmierć następuje wskutek porażenia ośrodka oddechowego.
Ilość alkoholu we krwi w promilach Objawy
0,1-0,5 bez uchwytnych zmian
0,5-1,0 zaburzenia ostrości widzenia i zdolności adaptacji do ciemności
1,0-1,5 euforia, przedłużony czas reakcji
1,5-2,0 jak wyżej + zaburzenia równowagi i koordynacji
2,0-2,5 spotęgowanie zaburzeń równowagi i koordynacji (stan silnego upojenia)
2,5-3,0 silne zaburzenia równowagi i koordynacji, zaburzenia świadomości
3,0-4,0 głęboka, a nawet śmiertelna śpiączka
Pierwsza pomoc. Postępowanie ogólne jest takie jak z chorym nieprzytomnym. W przypadkach ciężkich zatruć jest konieczne leczenie szpitalne.
Zatrucie alkoholem izopropylowym (izopropanolem)
Alkohol izopropylowy jest alkoholem jednowodorotlenowym używanym do nacierań, do czyszczenia szyb, znajduje się w płynach po goleniu, ma też zastosowanie w przemyśle. Jest związkiem dwukrotnie bardziej toksycznym niż alkohol etylowy. Zatruciu ulegają osoby nadużywające alkoholu, zdarzają się też zatrucia przypadkowe. Zatrucie może nastąpić drogą wziewną i doustną.
Objawy zatrucia, zarówno wziewnego, jak i doustnego, są podobne do objawów zatrucia alkoholem etylowym, jednak znacznie wcześniej występują nudności, wymioty, bóle brzucha. Chory staje się apatyczny, senny, traci przytomność. Występuje zniesienie odruchów, zaburzenia oddychania i śmierć.
Pierwsza pomoc. Postępowanie ogólne takie jak z chorym nieprzytomnym. Konieczne jest natychmiastowe wezwanie lekarza.
Grupy ryzyka
Do grup szczególnie narażonych na ostre zatrucie alkoholem z pewnych względów należy zaliczyć kobiety, młodzież i dzieci. Wynika to z mniejszej zdolności metabolizowania alkoholu przez te grupy.
Niektóre leki np. metronidazol, aminofenazon, chlorpropamid, antybiotyki cefalosporynowe (np. cefamandol), disulfiram (Esperal, Antabus) dają reakcję nadwrażliwości na alkohol.

Zatrucia rozpuszczalnikami organicznymi
Są to substancje różnorodne pod względem chemicznym, płynne, odznaczające się dużą lotnością i dobrą rozpuszczalnością w tłuszczach. Kumulują się w tkankach bogatych w lipidy. Działają narkotycznie na ośrodkowy układ nerwowy (są używane przez osoby nadużywające do odurzania się przez wąchanie). Wykazują toksyczne działanie wielonarządowe. W praktyce toksykologicznej najczęściej notuje się zatrucia trójchlorkiem etylenu, czterochlorkiem węgla i benzyną.
Zatrucie benzyną
Jest ona bezbarwną, nierozpuszczalną w wodzie cieczą, o charakterystycznym zapachu, stosowaną jako rozpuszczalnik i materiał pędny. Wchłania się przez przewód pokarmowy, drogi oddechowe i skórę. Zatrucia benzyną należą najczęściej do przypadkowych. Wypicie łyku benzyny na ogół nie powoduje objawów zatrucia, mogą ewentualnie pojawić się nudności, wymioty, zawroty głowy. W ciężkich zatruciach występują zaburzenia równowagi, zamroczenie, senność, utrata przytomności, drgawki. Niebezpieczne jest zachłyśnięcie się benzyną (podczas wymiotów, szczególnie u małych dzieci) może wtedy dojść do toksycznego obrzęku płuc lub chemicznego zapalenia płuc. Miejscowo benzyna drażni skórę i błony śluzowe, przy długotrwałym kontakcie może dojść do oparzeń.
Pierwsza pomoc. Należy choremu zapewnić świeże powietrze. W przypadku skażenia skóry trzeba zdjąć odzież i zmyć skórę (jeśli nie ma oparzeń) wodą z mydłem. Skażone oczy koniecznie płukać dużą ilością wody (pod bieżącym strumieniem). Nie wywoływać wymiotów, nie podawać mleka. tłuszczów. Jeżeli chory jest zamroczony, powinno się ułożyć go w pozycji bezpiecznej na boku. Natychmiast wezwać lekarza. W przypadku wypicia niewielkiej ilości benzyny leczenie szpitalne nie jest konieczne.
Zatrucia metalami i metaloidami
Są to dość rzadkie zatrucia, ale przebieg mają ciężki i są obarczone dużym wskaźnikiem śmiertelności. Zatrucia wziewne są najczęściej konsekwencją narażenia zawodowego, natomiast w praktyce toksykologicznej spotykamy się z ostrymi zatruciami przypadkowymi lub samobójczymi, a nawet zbrodniczymi.
Rtęć
Rtęć metaliczna nie jest toksyczna. W przypadku wypicia rtęci metalicznej (często z rozbitego termometru) należy podać środek przeczyszczający w celu szybszego usunięcia jej z przewodu pokarmowego. Uwalniane pary z drobin rtęci (np. z rozbitego termometru) są toksyczne i powodują zatrucia przewlekłe. Związki nieorganiczne rtęci dobrze rozpuszczalne w wodzie (np. sublimat) wywołują objawy ciężkiego krwotocznego nieżytu przewodu pokarmowego i niewydolność nerek. Organiczne związki rtęci (np. nasienne zaprawy rtęciowe) są niebywale toksyczne i wywołują ciężkie i nieodwracalne uszkodzenie ośrodkowego układu nerwowego.
Chrom
Sole chromu, chromiany i dwuchromiany są używane do wyrobu barwników i farb (żółte farby), w garbarstwie i analityce. Powodują początkowo objawy krwotocznego nieżytu żołądkowo-jelitowego, a następnie doprowadzają do uszkodzenia nerek i wątroby (ciężka niewydolność tych narządów).
Związki ołowiu
Ołów jest jednym z najtoksyczniejszych metali. Szeroko stosowany w przemyśle, powoduje stałe zanieczyszczenie środowiska, a często również przewlekłe zatrucia u ludzi. Bywa też przyczyną ostrych zatruć, które mogą być skutkiem jednorazowego przyjęcia związku ołowiu lub gwałtownego zwiększenia stężenia tego pierwiastka w organizmie wskutek uruchomienia go z depozytów tkankowych (głównie z kości).
W ostrym zatruciu na początku dominują objawy żołądkowo-jelitowe, potem pojawia się ostra encefalopatia, tj. objawy z ośrodkowego układu nerwowego. Może dojść do uszkodzenia nerek i wątroby. Zmiany w układzie krwiotwórczym (anemia) są charakterystyczne głównie dla przewlekłych zatruć tym metalem.
Szczególnie toksycznym związkiem ołowiu jest czteroetylek ołowiu, środek przeciwstukowy, dodawany do benzyny. Uszkadza on głównie ośrodkowy układ nerwowy w sposób nieodwracalny. Wypicie nawet kilku mililitrów tego związku prowadzi nieuchronnie do śmierci.
Arszenik (trójtlenek arsenu)
Jest to biały proszek, bez zapachu, nierozpuszczalny w wodzie. Stosuje się go do produkcji barwników i pestycydów, w stomatologii używa się jako pasty arszenikowej do niszczenia miazgi zęba (w tej postaci najczęściej zażywany w celach samobójczych). Jest to silna trucizna komórkowa, wywierająca wielonarządowe działanie.
Objawy zatrucia to: nudności, wymioty, bóle brzucha, biegunka niezwykle nasilona, prowadząca szybko do znacznego odwodnienia i w konsekwencji do wstrząsu. W późniejszym okresie dochodzi do uszkodzenia wątroby i nerek. Po kilku tygodniach mogą rozwinąć się objawy zapalenia wielonerwowego.
Pierwsza pomoc w zatruciach metalami polega na: wywoływaniu wymiotów, podaniu do picia białka jaj kurzych, ewentualnie mleka. W razie skażenia skóry należy zmyć ją obficie wodą. Koniecznie trzeba wezwać lekarza i leczyć chorego w szpitalu.
Zatrucia pestycydami
Pestycydami nazywa się preparaty chemiczne stosowane do walki ze szkodnikami i chorobami roślin. Środki te są tak liczne i różnorodne pod względem budowy chemicznej, że ich klasyfikacja pod tym kątem sprawia duże trudności. Spośród wielkiej liczby pestycydów najczęściej spotykane grupy chemiczne to: węglowodory chlorowane, związki fosforoorganiczne, karbaminiany pochodne pyretroidów.
Stopień toksyczności pestycydów określa się klasą toksyczności. Pestycydy klasy I i II są truciznami, III i IV - substancjami szkodliwymi, V - praktycznie są nieszkodliwe. Aktywność biologiczna pestycydów zależy od substancji czynnej, która jest głównym składnikiem każdego preparatu. Stopień toksyczności może się zwiększać lub zmniejszać w zależności od nośnika lub rozpuszczalnika substancji aktywnej. W zależności od formy użytkowej pestycydy dzieli się na:
- preparaty do opylania w proszku,
- preparaty do opryskiwania w płynie,
- fumiganty (preparaty stosowane w postaci gazowej),
- granulaty.
Zatrucia substancjami żrącymi
Do substancji żrących należą: 1) silne kwasy nieorganiczne: kwas solny, azotowy, siarkowy, fosforowy; 2) niektóre kwasy organiczne: mrówkowy, octowy, mlekowy; 3) zasady nieorganiczne: wodorotlenek sodu, potasu, wapnia; 4) amoniak; 5) nadtlenek wodoru; 6) fenole; 7) podchloryny: sodowy, potasowy; 8) krzemiany: sodowy, potasowy; 9) sole alkaliczne: węglany, fosforany.
Substancje żrące są przyczyną zarówno zatruć samobójczych, jak i przypadkowych (te ostatnie są dość często spotykane wśród dzieci). Mogą być składnikami preparatów używanych do mycia i czyszczenia urządzeń sanitarnych szeroko stosowanych w gospodarstwie domowym, znajdują się również w płynach usuwających farby, lakiery oraz rdzę (odrdzewiacze).
Działanie substancji żrących polega na uszkodzeniu tkanek wskutek oparzeń chemicznych z martwicą skrzepową (kwasy) lub rozpływną (zasady). Oprócz zmian miejscowych może dojść do objawów ogólnoustrojowych w postaci zaburzeń równowagi kwasowo-zasadowej. Niektóre substancje żrące (np. fenol, lizol) mogą uszkodzić narządy miąższowe. Wdychanie par tych substancji lub zachłyśnięcie się nimi może doprowadzić do ciężkiego toksycznego obrzęku płuc.
Objawy zatrucia. Występują one na skórze w postaci zaczerwienienia, pieczenia, bólu, obrzęku, pęcherzy. Oczy mogą piec, być zaczerwienione lub łzawić. W przewodzie pokarmowym pojawiają się bóle w jamie ustnej, przełyku i nadbrzuszu, wymioty często krwiste, biegunka krwawa (lub czarne stolce). Powikłaniami mogą być: wstrząs, perforacja przełyku (a w konsekwencji może dojść do zapalenia śródpiersia) lub żołądka (wtedy powikłaniem jest zapalenie otrzewnej). Późnymi powikłaniami są zwężenia i blizny w przewodzie pokarmowym. W układzie oddechowym występuje drapanie w gardle, ból za mostkiem, kaszel, duszność, odkrztuszanie wydzieliny podbarwionej krwią. Może wystąpić obrzęk płuc i obrzęk głośni.
Pierwsza pomoc. W przypadku skażenia skóry należy zdjąć odzież, zmyć skórę wodą, a w przypadku skażenia oczu - przemywać je obficie bieżącą wodą. W zatruciu doustnym należy sprowokować wymioty tylko do 15 min od momentu wypicia, potem podać do wypicia wodę (nie więcej niż dwie szklanki), mleko, białka jaj kurzych (w zatruciach kwasami podać soki owocowe, w zatruciach zasadami - roztwór kwasu octowego złożony z dwóch łyżeczek octu na szklankę wody). Jeśli od momentu zatrucia upłynęło więcej niż l godz. należy zrezygnować z podawania czegokolwiek doustnie. Przy zatruciu drogą wziewną trzeba chorego wynieść na świeże powietrze i zapewnić mu spokój. Konieczne jest natychmiastowe wezwanie lekarza.
Zatrucia grzybami
W Polsce rośnie wiele gatunków grzybów, których spożycie wywołuje objawy zatrucia, ale tylko jeden z nich powoduje zatrucie śmiertelne. Grzybem tym jest muchomor sromotnikowy (Amanita phalloides) i jego białe odmiany: muchomor jadowity (Amanita virosa) i muchomor wiosenny (Amanita ernalis). Wywołują one 90% śmiertelnych zatruć grzybami. Grzyb ten jest najczęściej mylony z kanią, pieczarką łąkową i gąską zieloną. Różni się od wspomnianych m.in. tym, że ma dwa kołnierzyki, jeden u podstawy trzonu, a drugi w górnej jego części. Duża śmiertelność w zatruciu muchomorem sromotnikowym powinna być przestrogą dla niedoświadczonych zbieraczy grzybów. Rozpoznawanie trujących grzybów na podstawie ich gorzkiego smaku, czernienia srebrnej łyżki lub cebuli w trującej potrawie grzybowej, zżółknienia grzyba po posoleniu jest całkowicie fałszywe i zawodne!
Zatrucia muchomorem sromotnikowym charakteryzują się wielogodzinnym opóźnieniem w wystąpieniu pierwszych objawów od momentu spożycia, bardzo ciężkim przebiegiem i wysoką śmiertelnością.
Czynnikami toksycznymi zawartymi w muchomorze sromotnikowym są dwie grupy polipeptydów: mniej toksyczne falotoksynyi bardziej groźne amanitotoksyny z amanityną na czele. Toksyny te są odporne na wysoką temperaturę (gotowanie nie niszczy ich) i na enzymy trawienne.
Objawy zatrucia pojawiają się późno (6-48 godz., przeciętnie 12 godz.). Są to początkowo nudności, wymioty, bóle brzucha, biegunka. Po upływie doby lub później pojawia się żółtaczka, skaza krwotoczna, skąpomocz. W ciągu następnych dni rozwija się ostra niewydolność nerek i wątroby. Zgon następuje wśród objawów śpiączki wątrobowej.
Zatrucia innymi gatunkami grzybów mogą powodować objawy ostrego nieżytu żołądkowo-jelitowego (tęgoskór, borowik szatan, mleczaj). Po spożyciu niektórych grzybów (strzępiaki, lejkówki) oprócz ww. objawów żołądkowo-jelitowych mogą wystąpić tzw. objawy muskarynowe - ślinotok, łzawienie, pocenie się. Natomiast po zjedzeniu muchomora czerwonego występują objawy atropinowe - szerokie źrenice, pobudzenie psychoruchowe, omamy wzrokowe i słuchowe. Spożywanie olszówek może prowadzić do uszkodzenia wątroby, a zasłoniaka rudego do uszkodzenia nerek i wątroby.
Pierwsza pomoc polega na wywołaniu wymiotów, zabezpieczeniu wymiocin i resztek potrawy grzybowej do badania mykologicznego oraz na natychmiastowym wezwaniu lekarza lub udaniu się do szpitala.
Jeżeli zatrucie grzybami lub roślinami nastąpiło drogą pokarmową należy usunąć resztki trucizny z przewodu pokarmowego pod warunkiem, że zatruty jest przytomny. W tym celu należy wywołać wymioty za pomocą silnie osolonej wody przegotowanej z dodatkiem węgla aktywnego (węgiel leczniczy Carbo medicinalis /ICN/ – tabl. 300 mg – 1 łyżka stołowa sproszkowanego węgla na szklankę solanki; zmielić lub utłuc w moździerzu). Nie podawać mleka! Po wymiotach ponownie podać zatrutemu węgiel leczniczy – rozgnieść tabletki (30-40 sztuk tabletek!) i podawać doustnie jak najszybciej.
Jeżeli zatruty jest nieprzytomny nie wolno wywoływać wymiotów z wiadomych względów. Należy go ułożyć w pozycji bezpiecznej na boku i okryć, zabezpieczając przed utratą ciepła (termofory, koce). W razie ustania akcji serca lub oddychania zastosować masaż serca i sztuczne oddychanie (8 uciśnięć mostka i 2 wdechy cyklicznie).
Zatrutego należy jak najszybciej przetransportować do szpitala. Węgiel aktywowany znakomicie pochłania toksyny, stąd ważne jest jego podanie zatrutemu.
W celu radykalnego usunięcia trucizny z przewodu pokarmowego, obok środków wymiotnych zaleca się podanie preparatów przeczyszczających: siarczan magnezu Magnesium sulphate lub siarczan sodu Natrium sulphuricum - w dawce 15 g (rozpuścić w wodzie). Oleju rycynowego nie wolno podawać przy żadnych zatruciach grzybami lub roślinami z powodu zwiększania przenikalności toksyn z jelit do krwi oraz zwiększania ukrwienia przewodu pokarmowego!!!