Pytania na ustny polski 2005 z gramatyką

STAROŻYTNOŚĆ

1.Etymologiczne i realne znaczenie stałych związków frazeologicznych wywodzących się z Mitologii i z Biblii.
Mitologia:
ZŁOTE JABŁKO- jabłko, które było przyczyną kłótni Hery, Ateny, Afrodyty; rzucone na stół przez Eris z napisem: „ Dla najpiękniejszej”.
PIĘTA ACHILLESA- jedyne, czułe miejsce, w które można było zranić Achillesa. Całe jego ciało było odporne na uszkodzenia, bo jego matka kąpała go w rzece Styks trzymając za piętę.
KOŃ TROJAŃSKI- drewniany koń, w którym ukrył się Orfeusz z 12 ludźmi; koń był przyczyną zagłady Troi.
IKAROWE LOTY- śmiałe, realizowane przedsięwzięcia, których realizacja kończy się tragicznie.
ŁABĘDZI ŚPIEW- ostatni wysiłek, przedśmiertelny głos, ostatnie dzieło, ostatni występ.
CZAPKA NIEWIDKA- szyszak Hadesa , czyniący go niewidzialnym. Dziś magiczna czapka.
NIĆ ARIADNY- z mitu o labiryncie i Tezeuszu. Dziś znaleźć wyjście z trudnej sytuacji.
SYZYFOWA PRACA- daremna praca, bez końca, bezsensowna.
PĘPEK ŚWIATA- wg mitu świątynia w Delfach miała być środkiem świata. Dziś ironicznie: najważniejsza osoba, rzecz.
RÓG OBFITOŚCI- złamany róg kozy Amaltei zaczarowany przez Zeusa. Dziś bogactwo, wielka wartość.
BIBLIA:
KAINOWE ZNAMIĘ- piętno na czole Kaina, oznaczające zbrodniarza i bratobójcę.
WIEŻA BABEL- próbowali ją zbudować potomkowie Noego, miała być tak wielka, by sięgać nieba. Bóg pomieszał ludziom języki i rozproszyli się po świecie. Przenośnie oznacza zamęt, chaos.
SADOMA I GOMORA- nazwy miast nad Morzem Martwym, siedlisko grzechu, rozpusty i zboczeń seksualnych. Bóg ukarał ludność zsyłając na miasta deszcz siarki i ognia.
PLAGI EGIPSKIE- nieszczęścia, które spadły na Egipt ( było ich 10 ) zanim Mojżesz wyprowadził stamtąd lud; w przenośni uciążliwe, przykre i nieznośne zdarzenia.
ŁONO ABRAHAMA- odpoczynek po śmierci- wg Ewangelii Św. Łukasza, który tak mówi o śmierci Łazarza: „ zaniesiony przez aniołów na łono Abrahama”.
ARKA NOEGO- łódź zbudowana przez Noego, stała się schronieniem przed potopem. Dziś miejsce, gdzie jest dużo zwierząt, ratunek.
MANNA Z NIEBA- Bóg zsyłał ją narodowi wybranemu na pustyni. Dziś: czegoś brakuje lub nie ma nic za darmo.
SYN MARNOTRAWNY- człowiek nieposłuszny, źle postępujący.
WDOWI GROSZ- dar serca, oddanie czegoś bezcennego.
2. Cechy gatunkowe eposu homeryckiego i wyjaśnienie pojęcia „ Kwestia homerycka”.
Cechy:
· temat poważny, wzniosły
· bohaterowie pochodzą z dobrych rodów
· styl wzniosły, liczne epitety i porównania
· występują epitety stałe np.: szybkonogi Achilles
· realizm przy opisie przedmiotów i sytuacji; Homer przedstawił realia życia codziennego starożytnej Grecji ( spór dwóch mężów, taniec na łące, praca rolników)
· retardacja- wzbudza zainteresowanie akcją.
· narrator wszechwiedzący i obiektywny, nie komentuje wydarzeń, lecz opowiada w taki sposób, że łatwo wyczuwamy jego stosunek do bohaterów i wydarzeń
· formuła dwupłaszczyznowa- równoległość świata boskiego i ziemskiego. Bogowie posiadają cechy ludzkie
· batalistyka- sceny walk, nasycone dynamiką i malowniczością
· inwokacja( rozpoczęcie) – zwrot do muz, bóstwa
„Iliada”: powstała na przełomie VIII i IX w. Przedstawia ostatni rok wojny trojańskiej ( a nie całe 10 lat ). Homer w większości swojej epopei ukazuje historię Achillesa, tak jakby „Iliada” poświęcona była właśnie jemu. Źródłem wojny trojańskiej jest mit „ O jabłku niezgody”.
Inne eposy: „ Odyseja „ Homera, „Eneida” Wergiliusza.
3. „ Antygona „- dramat sprzecznych racji.
Tragizm Antygony:
- musi dokonać wyboru między dwoma racjami: posłuszeństwem prawą boskim lub wypełnieniem rozkazów królewskich
- wypełniając obowiązki siostry zgodnie ze swoim sumieniem, wybierając prawo boskie, wchodzi w konflikt z prawem państwowym
- zostaje skazana na śmierć, ale woli popełnić samobójstwo
- ciąży nad nią fatum ( klątwa ) : klątwa bogów wisząca nad rodem Antygony
Tragizm Kreona:
- musi dokonać wyboru między działaniem, które nakazuje mu sumienie i uczucie rodzinne, a decyzją konieczną do utrzymania swojego autorytetu jako króla
- zna miłość swojego syna do Antygony, ale nie cofa rozkazu, bo może to podważyć jego autorytet
- na zmianę stanowiska wobec Antygony nie pozwala mu duma ( wierzy do końca w niezłomność swych decyzji)
- zostaje strasznie ukarany przez bogów( traci syna, żonę i przyszłą synową)
Tragizm innych postaci ( będący konsekwencją konfliktu dwojga bohaterów ):
- samobójstwo Hajmona
- samobójstwo Euredyki
- rozpacz Ismeny
4. Cechy gatunkowe dramatu antycznego:
- zasada trzech jedności: miejsca, czasu, akcji ( jeden wątek)
- zasada decorum – odpowiedzialność stylów. Tragedia to styl wysoki, komedia – niski. Określa też typ postaci.
- nie przedstawia się bezpośrednio scen krwawych, ale tylko poprzez dialog
- brak scen zbiorowych
- na scenie najwyżej jest 3 aktorów
- role kobiece grali mężczyźni
- stałe rekwizyty (maski, buty na koturnie)
KOMPOZYCJA:
Prolog – wejście aktorów Stasimon
Parados – wejście chóru Exodos- ostatnia pieśń i wyjście chóru
Epeisodion- mówią aktorzy
Stasimon- komentarz chóru
Epeisodion
Teatr grecki wywodzi się z obrzęków ku czci Dionizosa. Dionizje wielkie (miejskie) dały początek tragedii, a dionizje małe (wiejskie) komedii. Pierwszy dramaturg to Tespis, który wprowadził dialog między przewodnikiem chóru a chórem.
Tragedia musiała dotyczyć konfliktu tragicznego, czyli że jedna osoba choć ma rację musi zginąć, ponieważ rządzi fatum. Widzowie przeżywają wstrząs uczuciowy, oczyszczenie duchowe, czyli Katharsis (funkcję tę przypisał tragedii Arystoteles).
5. Uniwersalny charakter mitów – przykłady
Mit- to opowieść, zazwyczaj narracyjna, wyrażająca wierzenia danej społeczności archaicznej (pierwotnej)
Mity- przekazywane ustnie z pokolenia na pokolenie opowieści, dotyczące powstania świata, bogów, zjawisk przyrody i legendarnych bohaterów. Wyrażały ludzkie marzenia, prawdy życiowe, były nauką. Wywarły ogromny wpływ na przestrzeni wieków na twórczość narodów świata.
Mity dzielą się:
- teogoniczne (bogowie)
- kosmogoniczne (świat)
- antropogeniczne (człowiek)
- genealogiczne (historia rodów)
Mity posiadają charakter uniwersalny, ponieważ są aktualne do dziś.
Przykłady:
MIT IKARYJSKI- obrazuje ludzkie dążenie do marzeń bez rozsądku, do ryzyka dla spełnienia swych ideałów.
MIT PROMETEJSKI- Prometeusz to symbol buntu jednostki przeciw władzy. Reprezentuje postawę poświęcenia się dla ludzkości.
MIT O SYZYFIE- obraz uciążliwej pracy, ogromnego i bezskutecznego wysiłku.
Inne mity:
„ O jabłku niezgody’’
„ O puszce Pandory”
„ O Tezeuszu, Ariadnie i labiryncie”
„ O rodzie Labolakidów” (ród Edypa)
6. Co to jest parabola, paraboliczny sens przypowieści biblijnych?
PARABOLA- to inaczej przypowieść, oparta na prostych fabułach, pokazuje głębsze treści dotyczące człowieka i jego życia codziennego. Wyjaśnia prawa moralne, religijne i filozoficzne. Parabola to też utwór narracyjny, zawsze prawdopodobny. Składa się z trzech elementów:
- dwa pierwsze to przykłady, obrazy
- trzy następne to pouczenie, przekazanie prawdy
PRZYPOWIEŚĆ EWANGELISTYCZNA- opowiadanie zmyślone choć prawdopodobne. Ma na celu wyjaśnienie przy pomocy obrazu (porównania) tajemnicę Królestwa Bożego, jego istoty i wymagań, jakie stawia przed człowiekiem.
Sens przypowieści na przykładzie: „ O synu marnotrawnym”- przypowieść ta posiada cechy alegorii:
Ojciec – to Bóg, który jest sprawiedliwy, dobry i miłosierny.
Synowie- to ludzie, przyjmujący różne postawy wobec przykazań i Boga (ludzie dobrzy i źli)
Sens tej przypowieści ma wymiar ponadczasowy: to wezwanie do ciągłego powracania, dostrzegania swoich błędów i chęć ich poprawy.
ALEGORIA- to środek przekazu, służący do ujawniania głębszego znaczenia zjawisk materialnych. Znaczenie właściwe utworu tzn. alegoryczne jest nadbudowane nad znaczeniem dosłownym, bezpośrednio danym w utworze.
7. Co to jest antropocentryzm i teocentryzm, z jakimi epokami kojarzysz te poglądy i dlaczego?

ANTROPOCENTRYZM- pogląd filozoficzny wg którego człowiek jest centrum i celem wszechświata, jest najważniejszy. Człowiek w centrum uwagi. Pojęcie to związane jest z epoką starożytności ( Mitologia, bo kilku bogów )
TEOCENTRYZM- pogląd uznający Boga ( religię ) za najwyższą wartość, czyniący go ośrodkiem dążeń człowieka i społeczeństwa, to podstawa światopoglądu religijnego. Bóg w centrum uwagi. Jest to pojęcie związane z Biblią, bo tam jest jeden Bóg.
8. Rola Biblii w kulturze.
Biblia jest ( obok dorobku antyku ) jednym z dwu najważniejszych źródeł naszej kultury, z niej wyrasta światopogląd, system wartości i ocen, bogactwo literatury i sztuki. Jest Księgą Świętą, która wyjaśnia powstanie świata i opisuje jego koniec. Zawiera uniwersalny kodeks moralny – dekalog. Z Biblii czerpią wenę pisarze, malarze i poeci. Dla znawcy literatury jest dziełem, choć zawiera też elementy nieliterackie. Posiada za to wiele innych gatunków literackich ( poemat, nowela, pieśni ) Przede wszystkim Biblia jest wielką opowieścią o człowieku. Pokazuje ludzki błąd i ludzką znakomitość, obyczaje, tradycje. Jest materiałem badań i przedmiotem dyskusji teologów i filozofów.

ŚREDNIOWIECZE
1. Asceta, rycerz, władca- średniowieczne wzorce osobowe.
Literatura parenetyczna – wzory postępowania w realizowaniu określonych ról społecznych ( władcy, gospodarza ).
WZÓR WŁADCY np.: Bolesław Chrobry, Karol Wielki, Bolesław Krzywousty
Cechy : mądrość, duma, odwaga, pobożność.
WZÓR ŚWIĘTEGO np.: św. Kinga, św. Franciszek, św. Aleksy
Cechy : pobożność, ubóstwo, umartwianie ciała, medytacja.
WZÓR RYCERZA np.: Tristan, Roland
Cechy : odwaga, honor, wierność Bogu, władcy i damie.
2. Dwie kreacje Maryi w średniowiecznych lirykach ( Bogurodzica, Lament Świętokrzyski ).
„ Bogurodzica”
Najstarsza polska pieśń religijna, najstarszy napisany w języku polskim zabytek średniowieczny.
Dwie pierwsze zwrotki pochodzą z przełomu XII i XIII w. ( kolejne dopisywane były w przeciągu 300 lat ).
Pierwsza strofa – to modlitwa do Matki Boskiej o pośrednictwo między ludźmi a jej synem. Druga strofa zwraca się do Chrystusa, aby zapewnił ludziom bogaty, dostatni i szczęśliwy żywot tu na ziemi. Każda strofa kończy się refrenem: „ Kyrielejson ” ( „ Panie zmiłuj się „ ) Występuje duża liczba archaizmów np.: dziela, zwolenia, Bogiem sławiena, zyszczy. Charakterystyczną cechą pieśni jest paraleizm treściowy i składniowy, czyli podobieństwo składniowe następujących po sobie zdań lub ich członów. To wiersz innonacyjnozdaniowy oraz asylabiczny ( różna ilość sylab w wierszach – wersy długie, krótkie ).
Była pierwszym polskim hymnem narodowym, śpiewana w bitwie pod Grunwaldem.
W całości poświęcona Maryi.
„ Lament Świętokrzyski ” :
Inna nazwa to „ Posłuchajcie bracia mili „. Jest to jeden z pierwszych pisanych utworów. Matka Boska nie może podeprzeć synowi głowy, gdyż jest on za wysoko ukrzyżowany. Tak samo się dzieje, gdy chce mu dać pić. Matka Boska bardzo cierpi, opłakuje syna. Zwraca się do Anioła Gabriela, który obiecał jej syna.
„ SABAT MATER DOLOROSA” ( STAŁA MATKA BOLEŚCIWA )


Najdawniejsze zabytki piśmiennictwa polskiego.
Słowa, zdania, utwory pisane po polsku w średniowieczu – to zabytki języka polskiego. Pozwalają śledzić język Polaków w tej epoce. Natomiast zabytki literatury polskiej badamy nie tylko ze względu na język, lecz też na treść, przesłanie, kompozycję.
ZABYTKI JĘZYKA
Dokumenty, w których pojawiły się pierwsze nazwy polskie:
IX w. Geograf Bawarski ( opis średniowiecznego świata )
XII w. Kronika Thietmara ( walki polsko- niemieckie)
XII w. „ Bulla gnieźnieńska” – aż 410 wyrazów polskich
XIII w. Pierwsze zdanie polskie: „ daj ać ja pobruszę a ty poczywaj”( chłop do żony mielącej ziarnach ) = „ Księga henrykowska”
XIII w. cała „Bogurodzica”
XIV w. „Psałterz floriański”, „ Kazania świętokrzyskie”
XV w. Biblia królowej Zofii, utwory: „ O zachowaniu się przy stole” , „ Legenda o św. Aleksym”, „ Lament świętokrzyski”.
DZIEŁA LITERATURY:
Historiografii- Kronika Galla Anonima, Wincenta Kadłubka
Hagiografii- „ Legenda o św. Aleksym” ( żywoty świętych)
Liryka Maryjna- „ Bogurodzica”
Literatura świecka- „ O zachowaniu się przy stole”, „ Satyra na leniwych chłopów”

RENESANS

1.Obraz wsi polskiej w utworach Reja, Szymonowica i Kochanowskiego.
Jan Kochanowski „ Pieśń świętojańska o Sobótce”:
W pieśni tej wypowiada się panna, która przedstawia życie na wsi. Wieś uważa za spokojną i wesołą. Tamtejsi mieszkańcy są uczciwi i wszystko co mają, osiągnęli dzięki własnej pracy. Posiadają sady, pszczoły, owoce. Dzieci przyzwyczajane są do skromnego życia w chacie.
Kochanowski przez ten utwór chciał ukazać życie na wsi i codzienną pracę ludzi tam mieszkających.
Mikołaj Rej „ Żywot człowieka poczciwego”:
Chwali wieś i życie wiejskie, korzystanie z dóbr natury, nie naciska na zbytnią uczoność ziemianina- lecz na jego rozwagę, umiar, umiejętność czerpania z życia radości. Porusza i kreuje wzór godny naśladowania. Autor zwraca uwagę, jak wychować młodzież szlachecką, jak żyć i gospodarować na starość- jak być poczciwym ziemianinem.
Dzieło składa się z trzech ksiąg:
dotyczy spraw wychowawczych
„wieku dojrzałego”- tzn. ożenku, obowiązku obywatelskiego
wiek dojrzały i pogodna wizja pożegnania się ze światem
SZYMON SZYMONOWIC „Żeńcy’:
Jest przykładem anty sielanki =sielanki niekonwencjonalnej, czyli autor pokazał trud pracy, okrucieństwo dozorcy, konflikt społeczny. Występują elementy sielankowe: pieśń o słoneczniku, marzenie o sprawiedliwości, wizja szczęśliwej czeladzi.
Jest to utwór liryczny, czasami udramatyzowany. Pokazuje realistyczną wizję życia na wsi. Dzieło to ukazuje też stosunki pańszczyźniane.


Cechy gatunkowe trenu na wybranym przykładzie.
Tren- jeden z gatunków poezji żałobnej, ukształtowany w starożytnej Grecji( epicedium, nenia, elegia). Jest to pieśń lamentacyjna o charakterze elegijnym, wyrażająca żal z powodu czyjejś śmierci, rozpamiętująca czyny i myśli zmarłego, zawierająca pochwałę jego zalet.
TREN X
To łańcuch 9 pytań retorycznych, które są wyrazem rozpaczy poety- ojca, dla którego w danej chwili nie jest ważne, gdzie kończą się wierzenia pogańskiego antyku, a zaczynają chrześcijańskie; gdzie kończy się mitologia, a zaczyna religia. Najważniejsze jest- gdzie teraz znajduje się jego córka. Rozpacz kazała mu na chwilę zwątpić w istnienie życia poza grobowego. Wobec cierpienia bezużyteczna stała się mądrość i złudna pociecha płynąca z filozofii, zakwestionowana zastała pewność , jaką człowiekowi wierzącemu przynosi religia- i to w sprawach fundamentalnych: boskiej opatrzności i życia pozagrobowego.
Cechy trenów:
-jest ich XIX
poświęcone są 2,5- letniej córce Urszuli
wydane w 1580r.
Kochanowski jest ich głównym bohaterem, tak jak i Urszula
Są analizą własnych uczuć, przemyśleń, rozterek wewnętrznych
Ukazuje zagubienie, bezradność człowieka wobec fundamentalnych zagadek bytu
Bezradność wobec tajemnicy życia pozagrobowego, sposobu bytowania najbliższych po śmierci
„Treny” wyrazem kryzysu światopoglądowego poety.
Tren I:
Tren ten zaczyna się apostrofą ( do wszystkich łez i lamentów), aby do niego przyszły( J.K). Poeta ujawnia przyczynę żalu, usprawiedliwia jej ogrom, a za razem przywołuje ku pomocy płacze i łzy, by móc wyrazić swoje smutki.
Tren V:
Utwór jest przykładem porównania homeryckiego. Poeta zmarłą córkę przyrównuje do podciętego, przypadkiem przez ogrodnika pędu wyrastającej dopiero oliwki. Ma wielki żal za to do Persefony- bogini i władczyni świata zmarłych.
Tren VI:
Pochwała Urszuli, udoroślenie córki i porównanie ją z poetką starożytną Safoną jest hyperbolizacją- w ten sposób J.K wyolbrzymia stratę i argumentuje głębię i niezwykłość cierpienia oraz rozległość kryzysu światopoglądowego. Równie wymowna i znacząca jest pieśń śpiewana przez Urszulkę- pieśń weselna. Tego wesela nie zazna ani córka, ani ojciec, ani matka.
Tren IX:
Poeta wątpi w dotychczasowe założenia filozoficzne. Z bolesną ironią mówi o mądrości. J.K nie może przyjąć głoszonej przez siebie postawy stoickiej, nie może zachować równowagi wewnętrznej po śmierci Urszuli; a rozum który tak cenił, teraz nie pomaga mu w ukojeniu bólu.
Tren XI:
Bunt poety przeciw niesprawiedliwemu biegowi życia ludzkiego, Tym razem poddaje on wątpliwości wartość cnoty. Dochodzi do wniosku, że życiem rządzi ślepy los i przypadek.

załamanie
rozpacz IX X XI uspokojenie
ból ukojenie
smutek I XIX
Cechy dramatu szekspirowskiego.
„ Makbet”, Hamlet”- Szekspir
Dramat Szekspira:
narusza zasadę trzech jedności. Utwory rozgrywają się w kilku przestrzeniach, akcja trwa nawet kilka lat, zawiera wiele wątków pobocznych.
łamie zasadę decorum( wysokiego stylu) . Stosuje humor i wprowadza postacie o niskim pochodzeniu społecznym
komponuje obrazy zbiorowe, łamie zasadę tylko 3 aktorów
wprowadza sceny krwawe
postacie jego mają bogate życie psychiczne, przejawiają zmienność charakteru
obok realnej rzeczywistości pojawia się sfera fantastyki
brak chóru
didaskalia- wskazówki dla reżysera i aktorów
przyroda ma wpływ na przebieg akcji

Cechy gatunkowe sonetu.
SONET:
składa się z 2 strof 4- wersowych zwykle opisowo- narracyjne oraz z 2 strof dopełnionych liryczno- refleksyjne
jest formą stroficzną, stanowiącą samodzielny utwór
skomplikowana składnia( np.: inwersje- szyk przestawny)
kunsztowne i niecodzienne słownictwo
stosowanie peryfraz, wyszukanych porównań i epitetów, apostrof
niespokojny i rozwichrzony tok , i rytm wiersza
Przykłady: „ Sonety do Laury” Petrarki
Utwory Sępa- Sarzyńskiego
Utwory Szekspira
Fraszki Kochanowskiego kopalnią wiedzy o życiu, świecie oraz o ich twórcy.
Treści fraszek są różnorodne. Tematem może być wszystko: miłość, dom, żart, same fraszki, teza filozoficzna. Fraszki są : „ na”, „ do”, „ o” człowieku, sprawie. Dzielą się na różne kategorie: liryczne, filozoficzne, satyryczne, wesołe, poważne, długie krótkie, opisowo- ilustracyjne, dramatyzowane. Sam autor porównuje siebie do bogatego kupca w sklepie. W jego fraszkach duże znaczenie ma też motywowane użycie lub nieużycie przenośni, zastosowanie strof.
„ Do gór i lasów”:
Fraszka autobiograficzna. Podmiot liryczny porównuje się do Proteusa, bo na każdym etapie swojego życia potrafił się doń przystosować. Chociaż teraz jest człowiekiem starym to: „ A ja z tym trzymam co i czas uchwyci”. Oznacza to, że podmiot będzie nadal cieszył się życiem i z tego co ono przynosi.
„ Na lipę”:
Renesansowy motyw pochwały piękna i dobroczynnego wpływu przyrody na ludzką psychikę. Zawiera pochwałę i zachętę do harmonijnego współżycia z naturą.
„ Na dom w Czarnolesie”:
Jest to jedyna, wielka apostrofa, w której adresatem jest Bóg, któremu jest za wszystko wdzięczny. Jednocześnie zwraca się z prośbą o dalszą pomoc i błogosławieństwo. Deklaruje postawę skromności i umiaru.
„ O miłości”:
Epigramatyczny utwór o charakterze żartobliwym, mówiący o zniewalającej człowieka miłości, przed którą nie można uciec.
„ Na swoje księgi”:
Fraszka o charakterze programowym. Jest deklaracją ideowo- artystyczną poety. Poeta deklaruje, że będą go zajmowały sprawy poważne. W jego fraszkach dominować będzie śmiech i żart.

BAROK

Cechy poezji barokowej na podstawie utworów Morsztyna.
Barok to epoka „ upadku, zepsucia smaku i zdziczenia sztuki”. Człowiek żyje w niepokoju, niemocy i przemijaniu. Szuka stałych wartości i znajduje je w Bogu i w religii.

POEZJA MORSZTYNA:
Uprawiał przede wszystkim lirykę erotyczną, ale koncentruje się głównie na zewnętrznych aspektach miłości
Najczęstsze tematy erotyków to kochanie i cierpienie; nie zna uczucia rezygnacji, dąży do zaspokojenia namiętności, a w cierpieniu nie odnajduje ani słodyczy ani rozkoszy
Utwory często zawierają przenośnie, personifikacje, alegorie, peryfrazy, symbole, oksymorony
W dziedzinie składni są to paralele( powtórzenie konstrukcji) typu anafory i epifory, operowanie kontrastem, wyliczeniem i gromadzeniem podobieństw, często w formie ikonu
Najbardziej znane są tomiki „ Lutnia” , „ Psia Gwiazda”
Inne środki stylistyczne: koncept, kontrast, paradoks
„ Do trupa”:
Sonet składający się z dwóch części. Pierwsza mówi o podobieństwach trupa i zakochanego człowieka, a druga o różnicach. Autor przedstawia różnice tak, że człowiek żyjący i nieszczęśliwie zakochany jest w gorszej sytuacji niż trup, bo trup nic nie czuje, jest zimny, milczy w przeciwieństwie do człowieka, który jest bezradny wobec własnego cierpienia.
To sonet oparty na pomyśle, czyli koncepcie, polegającym na zestawieniu sytuacji człowieka z sytuacją trupa. Wiersz jest monologiem wygłaszanym przez człowieka do trupa. Paradoksy i kontrasty mają dowieść człowiekowi, że trup znajduje się w lepszej sytuacji niż człowiek.
„Niestatek” :
Fraszka, będąca apostrofą do panny. Ukazuje człowieka zakochanego w „ epoce zepsucia” i obraz panny, który ulega zmianą w sercu zakochanego.
Metafizyczne lęki i niepokoje w poezji Naborowskiego i Szarzyńskiego.
Daniel Naborowski:
Syn aptekarza, ukończył medycynę i służył na dworach magnackich. Należał do nurtu poezji dworskiej, fascynowało go przemijanie, śmierć, nicość, kruchość istnienia.
VANITAS- „ marność nad marnościami i wszystko marność”- rozważania nad sensem życia, człowiek poddany jest prawu przemijania, jest to też odpowiedz na pytanie o szczęście w ludzkiej egzystencji.
„ Krótkość żywota”:
Utwór jest refleksją filozoficzną nad ludzkim przemijaniem i kruchością istnienia. Wiersz jest również szeregiem dowodów na przemijanie. Porusza też problem życia, fascynację nicością i śmiercią. Przypomina człowiekowi, że on przeminie, a świat pozostanie. Czasu nie można zatrzymać.
„Marność”:
Wiersz ukazuje nam dobra ziemskie, które ulegają zniszczeniu. Mimo to człowiek dąży do ich zdobywania nie zauważając, że czas biegnie nieubłagalnie, a byt ziemski jest nie stały.

„ Do Anny”:
Wiersz również porusza problem przemijania, podkreśla jednak, że nie przemijalna jest miłość do Anny, która jest wartością trwałą.
Występuje anafora.
Mikołaj Sęp- Sarzyński:
Ukończył studia w Lipsku i wWittenberdzie. Jest poetą z pogranicza renesansu i baroku. Wiersze jego są wyrafinowane technicznie, pełne ruchu, zmian, nasycone są paradoksami i grami słownymi.
„ O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem”:
Poetę nurtuje problem zbawienia i Boga. Podkreśla, że życie człowieka jest dramatyczną walką ze złem, powabami świata i skłonnością ciała ludzkiego do zła.
„ O trwałej miłości rzeczy świata tego”:
Motyw miłości stanowi klamrę kompozycyjną wiersza. Podmiot liryczny określa niedoskonałość miłości. Przywołuje inne pożądane przez człowieka, złudne cele: bogactwo, władzę, sławę, rozkosz. Podkreśla wewnętrzne rozdarcie człowieka, którego dusza poszukuje prawdziwej miłości, a pokusy ciała sprawiają że uczuciem obdarzone zostają przedmioty i inne cele nietrwałe.
„ Epitafium Rzymowi”:
Wiersz stanowi peryfrazę epigramu Witalisa, rzymskiego poety. Utwór pokazuje dwa obrazy: Rzym z czasów potęgi i czasów upadku. Porusza problem przemijalności i nietrwałości wszystkiego, co ziemskie. Rzym jest jednocześnie miastem triumfującym i
upadłym, stanowi syntezę przeciwieństw. Jego przemijalność i zmienność świadczy zarazem o jego trwałości. Wiersz zamyka rzeka Tybru- symbol zmienności i przemijania, jest równocześnie znakiem stałości, mimo że zmienia się płynąca w niej woda, ta sama rzeka trwa niezmiennie.

Typ Sarmaty na przykładzie literatury baroku lub oświecenia.
SARMATYZM- nurt charakterystyczny dla Polski, obejmujący obyczaj, światopogląd, rodowód. Polacy uważali się za potomków starożytnych Sarmatów, którzy mieli przybyć nad Wisłę i tu się osiedlić.
CECHY SARMATYZMU: wolność, odwaga, przywiązanie do tradycji, religijność, duma, waleczność, strój w stylu wschodnim, poczucie odrębności, wyższość wobec innych klas.
I okres kultury polskiego sarmatyzmu- wiek XVI.
w literaturze baroku tzw. nurt sarmacki
II okres od połowy XVII w. do schyłku XVIII w.
tzw. oświeceni – zmierzający do naprawy polskich obyczajów i ratowania państwowego bytu
O Sarmatach pisali:
Krasicki „ Pijaństwo”, „ Do króla”
Niemcewicz „ Powrót posła”( starosta Gadulski)
Pasek „ Pamiętniki”
Sienkiewicz „ Ogniem i mieczem” ( Zagłoba, Skrzetuski)
Mickiewicz „ Pan Tadeusz” ( Gerwazy, Sędzia Soplica, Wojski)
Orzeszkowa „ Nad Niemnem”
Potocki „ Nierządem Polska stoi”, „ Pospolite ruszenie”( pisał o Sarmatach krytycznie)

OŚWIECENIE

Cechy gatunkowe bajki.
BAJKA- zmyślony, krótki utwór, w którym pod postaciami zwierząt ukryte są cechy ludzkie. Zawiera naukę moralną- występuje morał.
CECHY BAJEK:
Zawierają alegorie
Różne wielkości: krótkie= epigramatyczne- utwory zbliżone do liryki
długie= narracyjne- zbliżone do epiki
Charakter dydaktyczny, moralistyczny i filozoficzny, zawierają morał
Prosta narracja, zwięzłość, lapidarność
Orginalność pomysłów
Sąd Krasickiego o ludzkiej naturze w świetle wybranych utworów.
IGNACY KRASICKI:
Był kapłanem, biskupem, poetą i powieściopisarzem. Głosił ideały rozumu i nie stronił od uroków życia, przyjaciel monarchów, w bliskich stosunkach ze
Stanisławem Augustem. Napisał pierwszą powieść polską pt. : „ Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki”. Jego autorytetem był Kochanowski.
Bajki:
„ Wstęp do bajek”:
Bajka ukazuje ludzi- ich zawody i same dobre cechy. Podmiot liryczny wie, że ludzie nie są doskonali, że mają swoje wady i postanawia „ włożyć to między bajki”.
„ Jagnie i wilcy”:
Bajka opowiada o jagnięciu, które znalazło się w lesie i spotkało wilków, którzy je zjedli, choć jagnie pytało: „ jakim prawem”. Pierwsza nauka odnosi się do ludzi słabych. Jagnie to Polska, która została rozszarpana przez zaborców, czyli przez wilków. Jagnie tak jak każde zwierze ma prawa- Polska ma prawa, a inni powinni tego przestrzegać, wilcy nie liczyły się z prawem.
Bajka ma wydźwięk polityczno- historyczny, to utwór alegoryczny i lapidarny( skrótowy).
„ Ptaszki w klatce”:
W klatce zamknięte są 2 ptaki: młody i stary. Młody symbolizuje ludzi młodych, którzy urodzili się pod zaborami i nie wiedzą co to wolność, bo szybko przyzwyczaili się do sytuacji politycznej. Stary ptak to ludzie starsi, urodzeni w wolnym kraju, wiedzą co to wolność, dlatego nie mogą się przystosować do nowych warunków, tęsknią za wolnością.
Morał: młodzi powinni walczyć o niepodległość, a starsi powinni przypominać młodym o prawdziwej wolności i zachęcać ich do walki. Utwór polityczny, alegoryczny.
SATYRA- utwór ośmieszający, często występuje ironia, kpina i karykatura, zdarzenia przedstawione są w sposób komiczny, mogą występować dialogi, utwór długi.
Satyry:
„ Do króla”:
Szlachcic- sarmata przemawia do króla, wyrzucając mu wady: że jest zbyt łagodny, za młody i pochodzenia szlacheckiego. Szlachcic jest wrogo nastawiony do króla. Podmiot liryczny krytykuje jednak szlachcica.
„ Pijaństwo”:
Zaczyna się spotkaniem 2 pijaków, z których jeden jest pijany. Drugi bardzo chce się dowiedzieć jak to się stało i przy jakiej okazji. Pierwszy zaczyna opowiadać, że zaczęło się od imienin żony, potem miał kaca i znów się upił, a następnie były poprawiny. W trakcie uczty zaczęto rozmawiać o polityce i doszło do bójki, aż służba interweniowała. Pierwszy pijak dochodzi do wniosku, że pijaństwo szkodzi zdrowiu, prowadzi do chorób, kłótni i ran. Człowiek pod wpływem alkoholu zachowuje się gorzej niż zwierze, bo ono wie ile należy zjeść i wypić. Natomiast ludzie nie znają umiaru.
POEMAT HEROKOMICZNY- utwór o komicznej i lekkiej fabule, która przedstawiona jest za pomocą wysokiego stylu. Często staje się parodią i ośmieszeniem.
„ Monachomachia”:
Ukazuje ówczesne zakony, które są ostoją nieróbstwa, pijaństwa, głupoty, sieją zgorszenie i wymagają reform. Utwór ukazuje bitwę między zakonami na księgi, kufle, sandały i pięści. Krasicki przez zastosowanie wysokiego stylu i opiewanie czynów bohaterów głupich, małych, błahych- ośmieszył mnichów. Bitwa mnichów zakończyła się, ponieważ zaczęli razem pić.

Instytucje kulturalno- oświatowe oświecenia.
W 1765r. zaczęło wychodzić czasopismo „ Monitor”, które stało się główną trybuną propagowania reform. W pierwszym okresie redagował go Krasicki. „ Monitor” był szkołą ideologii oświecenia i literatury. Wydawany był przez 21 lat. W tym samym roku co „ Monitor”, powstał pierwszy publiczny teatr w Warszawie. Prowadzony był przez Wojciecha Bogusławskiego. Występowały tam trzy zespoły: włoski, francuski i polski.
W tym samym roku założono Szkołę Rycerską zwaną Korpusem Kadetów. Do życia powołano też Collegium Nobilum i Komisję Edukacji Narodowej.
Do historii przeszły obiady czwartkowe zwane też „ uczonymi” i „ rozumnymi”. Gromadziły one na zamku poetów, publicystów m.in. : Konarski, Wybicki, Zamoyski czy Krasicki.
Wydarzenia polityczne:
Sejm 4- letni
Rozbiory
Konstytucja 3- maja
Dydaktyczny charakter twórczości I. Krasickiego.
patrz pyt. 2- biografia Krasickiego .
Wszystkie jego utwory pouczają, skłaniają do refleksji. Bajki kończą się morałem, satyra często ukazuje wady społeczeństwa i ich przyczyny, porusza problemy życia społecznego, zawiera intrygę. Natomiast poemat herokomiczny często staje się parodią i ośmieszeniem. To wszystko wpływa na dydaktyczny charakter utworów Krasickiego.

ROMANTYZM

Wielkość i tragizm „ Konrada Wallenroda”.
TRAGIZM KONRADA WALLENRODA:
Porwany przez Niemców i wychowany przez Mistrza Zakonu
Poświęca swoją miłość dla ratowania ojczyzny
Samobójstwo
Zdrada miłości, Krzyżaków, samego siebie
WIELKOŚĆ KONRADA WALLENRODA:
To powieść poetycka
Występuje w niej synkretyzm rodzajowy( fabuła, narrator to elementy epickie, poetyckie opisy; „ Pieśń Wajdeloty”- to elementy liryki; dialogi Konrada z Aldoną to sytuacje dramatyczne
Brak chronologii wydarzeń
Mało zwarta kompozycja
Egzotyka i niecodzienność wydarzeń
Obecność bohatera typu bajronicznego( tajemniczy, nieszczęśliwie zakochany, wybór między miłością a ojczyzną, samobójcza śmierć)

„ Romantyczność” A. Mickiewicza- utwór programowy polskiego romantyzmu.
„ ROMANTYCZNOŚĆ”:
To manifest polskiego romantyzmu- zawiera programowe założenia nowej epoki
Łączy epikę, lirykę i dramat
Obok obrazów realistycznych występują fantastyczne
Wielką rolę odgrywa irracjonalizm, wiara w możliwość pojawienia się duchów
Ważną rolę odgrywają motywy ludowe: nastrój grozy i niepokoju
Karusia jest osamotniona w tłumie, ale prości ludzie wierzą w to, że duch Jasieńka do niej przychodzi
Psychologiczne ujęcie postaci
Przyroda buduje poetyckie obrazy: buduje nastrój, uwydatnia przeżycia, stanowi tło, wpływa na psychikę jednostki ludzkiej
„ czucie i wiara silniej mówi do mnie, niż mędrca szkiełko i oko”
„ ROMANTYCZNOŚĆ”- to polemika z ideałami klasycznymi. Inaczej interpretują ból i zachowanie Karusi ludzie ze wsi, inaczej mędrzec. Mędrzec = klasyk.

Wyjaśnij pojęcia: walenrodyzm, mesjanizm,wilkelnieryzm.
MESJANIZM- wiara w posłannictwo, w misję do spełnienia wobec całego narodu lub społeczeństwa, przepisywane jednostkom np.: poecie lub całym narodom np.: Polsce, lub też ruch religijny związany z wiarą w nadejście mesjasza.
MESJANIZM POLKI- koncepcja historiozoficzna, przepisująca narodowi polskiemu posłannictwo „ zbawienia ludzkości”. Głoszona przez Mickiewicza, Słowackiego, Krasickiego i publicystów.
WALENRODYZM- sposób walki z wrogiem poprzez podstęp i zdradę; postawa człowieka który podobnie jak Konrad Wallenrod walczy o słuszną i sprawiedliwą ideę, używając środków nieetycznych, nagannych moralnie, takich jak podstęp, zdrada, kłamstwo.
WILKELNIERYZM-

Wyjaśnij pojęcie podmiotu lirycznego w „ Sonetach Krymskich”.
PODMIOT LIRYCZNY- punkt widzenia, z którego jest oglądany i kształtowany świat przedstawiony w utworze literackim; charakter i konkretność podmiotu jest
zmienna w zależności od konwencji gatunku, postawy pisarza; nie należy utożsamiać go z autorem.
„ SONETY KRYMSKIE”: cykl 18 utworów zawierających doznania podróży na Krym, wypełnione są obrazami natury, ukazują prawdę o człowieku pozbawionym ojczyzny. Autor stworzył portret własnej osobowości, a za pomocą obrazów egzotycznych ujawnił stany emocjonalne wygnańca- tułacza.
Obrazy ukazane są:
Statycznie- nieruchomo np.: „ Stepy akermańskie”
Dynamicznie np.: „ Burza”
„ Stepy akermańskie”:
podmiot lir. znajduje się na stepach, gdzie jest bardzo cicho. Cisza tak wciąga, że podmiot chce usłyszeć głos z Litwy, lecz nikt mu nie każe zawracać do ojczyzny. Sonet refleksyjny o nastroju smutnym.
„ Burza”:
podmiot lir. jest obserwatorem w czasie burzy na statku. Widzi jak ludzie w momencie zagrożenia życia zaczynają panikować i bać się. Jedni się modlą, drudzy panikują lub żegnają się z bliskimi. Podmiot lir. jest sam, a wiara staje się dla niego słaba. Jest samotny duchowo i zewnętrznie. Utwór dynamiczny.
„ Bakczysaraj”:
podmiot lir. dociera do miasta muzułmańskiego, które kiedyś było bogate. Zostało zbudowane w miejscu, gdzie nie powinno było powstać. Całe bogactwo zostało zniszczone, bo człowiek przeciwstawił się naturze, a ona po latach upomniała się o to co jej.
„ Ajudah”:
Sonet osobisty, w którym podmiot lir. opisuje przeżycia, smutki, radości i uczucia. Poprzez utwór ukazuje wnętrze duszy, wyrzuca z siebie przeżycia i myśli.
CECHY SONETÓW:
Orientalizm
Nastrojowość
Poczucie zagrożenia, niepokój, strach
Samotność i tęsknota podmiotu lirycznego

POZYTYWIZM

Odbicie haseł pozytywistycznych w nowelistyce epoki. Czy problematyka nowel jest wciąż żywa?
W literaturze okresu pozytywizmu , w trudnej sytuacji „ postyczniowej”, wśród pisarzy panowało przekonanie, że ich twórczość ma pełnić służebną rolę wobec społeczeństwa.
Dominowała proza epicka, głównie nowele i powieści, bo były najbardziej
przydatne do prezentowania ważnych problemów narodowych, moralnych i społecznych.
Wyznawcy pozytywistycznych haseł „ pracy u podstaw” i „ pracy organicznej” za ważny problem uznali trudną sytuację chłopów. Kwestię tę podejmuje Sienkiewicz w „ Szkicach węglem”. Ukazał dramat chłopskiej rodziny, który dokonał się przy absolutnej bierności ludzi, którzy mogli temu zapobiec.
Problem narodowy Sienkiewicz podejmuje w „ Latarniku”. Według autora istotą
patriotyzmu jest ciągłość tradycji- pamięć o niej i wierne kultywowanie chroni jednostkę przed wykorzenieniem. Warunkuje to poczucie tożsamości narodowej.
„ Miłosierdzie gminy” Konopnickiej należy odczytać jako humanitarny apel do ludzkich sumień o poszanowanie godności drugiego człowieka. Scena licytacji
starego człowieka prezentuje nieludzkie „miłosierdzie” bogatych mieszkańców miasteczka.
Etos pracy w utworach pozytywizmu.
PRACA U PODSTAW- polega na wysiłku intelektualnym i fizycznym, który prowadzi do przebudowy polskiego społeczeństwa. Praca powinna przełamywać stare nawyki i bariery między klasami.
PRZYKŁADY:
„Szkice węglem”, „Antek”, „Janko Muzykant”- Sienkiewicz, „Siłaczka” i „Ludzie bezdomni” Żeromskiego.
PRACA ORGANICZNA- skupiała się na unowocześnieniu form przemysłu, rolnictwa i handlu. Zmiany zachodzące w tych dziedzinach życia gospodarczego powinny służyć umacnianiu polskiego stanu posiadania.
PRZYKŁADY:
„Nad Niemnem” Orzeszkowej- postulat zreformowanej pracy na polskiej ziemi, kult pracy.
„Lalka” Prusa
Porównanie postaw wybranej pary bohaterów Żeromskiego- Pawła Obareckiego i Stanisławy Bozowskiej.
STASIA BOZOWSKA:spadkobierczyni bohaterów romantycznych, samotnych wojowników walczących o szczęście ogółu poświęca swe życie dla innych, dla idei dojrzewa w pozytywistycznym kulcie nauki ponosi klęskę
PAWEŁ OBARECKI:
przestał myśleć o młodzieńczych ideałach i planach
podporządkował życie pieniądzom i dostatniemu życiu
ponosi klęskę
„Lalka” i „Granica” powieściami o awansie i klęsce bohatera mieszczańskiego.
„Granica”
Powieść „Granica” jest filozoficzną refleksją nad istotą natury ludzkiej, jest także obrazem rzeczywistości lat międzywojennych. Granica oddziela mieszczański salon pani Kolichowskiej od tych „ spod podłogi”, dygnitarzy od bezrobotnych, kucharkę Bogutową od hrabiów Tczewskich.
Ziemiaństwo zostało ukazane jako klasa pasożytnicza, podpora panującego systemu. Świat mieszczański uosabia Cecylia Kolichowska- właścicielka kamienicy, wdowa po rejencie. Jest to osoba chora, skrzywdzona przez życie, ale jednocześnie małostkowa o wąskich horyzontach myślowych. Pisarka stworzyła ciekawe i dynamiczne osobowości ludzkie. Bohaterowie nie zostali poddani jednoznacznej ocenie moralnej. Nawet Elżbieta- postać najbardziej jednolita wewnętrznie, kobieta pełna uroku i zalet- jest zmienna w nastrojach i nie zawsze konsekwentna. Walorem powieści jest ukazanie skomplikowanego obrazu świata.
„Lalka”
MIESZCZAŃSTWO
Kapitalizm rozwija się dzięki niepolskim fabrykom, ale niemieckim. Wśród tych wielkich, prężnych kapitalistów nie ma Polaków, zaś polski robotnik jest źle opłacany i źle traktowany.
Prus dostrzega, że możliwości w Polsce są, ale miejsce Polaków zajmują cudzoziemcy (obcokrajowcy)
MIESZCZAŃSTWO NIEMIECKIE:
Rodzina Minclów- dorobili się majątku wartego 30 000 rubli, bardzo wolno rozwijali ten swój interes, bo tradycyjnie byli bardzo oszczędni, zajęło im to 3 pokolenia.
MIESZCZAŃSTWO ŻYDOWSKIE:
Szlaungbaum (ojciec), Henryk Szlaungbaum (syn)- są bardziej prężni niż Polacy.
MIESZCZAŃSTWO POLSKIE:
kapitalista Deklewski- prowadził fabrykę
kapitalista- komunista
Rzecki i inni subiekci
pani Stawska (z matką i córką)- uczy dzieci
studenci
Wirski- zarządca kamienicy Łęckich (potem Wokulskiego)
To polskie mieszczaństwo jest biedne. Jest to grupa: bardzo zróżnicowana, mało dynamiczna, nienowoczesna, nie potrafiąca prowadzić wielkich interesów, które by przyniosły pożytek społeczeństwu.

MŁODA POLSKA

Cechy poezji młodopolskiej na przykładzie utworów Tetmajera, Kasprowicza, Staffa.
LEOPOLD STAFF- twórca trzech pokoleń. Na jego twórczość młodopolską wpływ wywarła filozofia Nietzschego. Z tego okresu pochodzi wiersz „Kowal”.
„Kowal”- symbol człowieka silnego, potężnego, ale nie artysty. Jego młot, to narzędzie pracy.
„Kowal” ma wykuć serce, które nie może mieć żadnej rysy, to symbol „nadczłowieka”.
„Deszcz jesienny”- pochodzi z okresu dekadentyzmu. Utwór smutny, melancholijny, nastrojowy. Podmiot lir. rozmyśla, a deszcz temu sprzyja. W wierszu ukazany jest ogród przez, który idzie szatan – też smutny.
„Sonet szalony”- podmiot lir. przeklina ostrożność, a nakazuje cieszyć się zgubą i szaleństwem. Jest ukazany jako wolny człowiek żyjący w zgodzie ze światem i własnym „ja”.
„Przedśpiew”- okres klasycyzmu. Podmiot lir. wyznaje myśl „Nic co ludzkie, nie jest mi obce”. Jest doświadczony mimo wielu zwątpień i rozczarowań, pochwala jednak życie.
KAZIMIERZ PRZERWA-TETMAJER:
„Nie wierzę w nic...”- to sonet o charakterze pesymistycznym, ukazuje ideową pustkę, zniechęcenie do życia, niewiarę. Podmiot lir. pragnie pogrążyć się w nirwanie.
„Hymn do Nirwany”- utwór o charakterze modlitewnym, to apel do Nirwany i konieczność ucieczki w nią na skutek upadku ideałów.
„Koniec wieku XIX”- to wiersz manifest, o charakterze pesymistycznym, bo życie wydaje się pozbawione sensu, utrata ideałów: walka słabego człowieka z otaczającym go światem.
„MELODIA MGIEŁ NOCNYCH”- dynamiczny opis gór oglądanych nocą, zafascynowanie przyrodą z Tatr, nastrój i muzyczność (tańczące mgły, kolor, woń) wpływają na wyobraźnię odbiorcy, połączenie elementów plastycznych i ekspresji słowa.
JAN KASPROWICZ:
„Z chałupy”- cykl sonetów o charakterze naturalistycznym, ukazujące chłopów i świat w którym żyją.
„Dies irae”- to hymn w którym pojawiają się dramatyczne pytania o grzech i winę oraz zarzut pod adresem Boga, który sam stworzył zło, jako cząstkę świata.
Cechy poezji młodopolskiej:
Symbolizm- przekonanie, że twórca może sugerować poprzez symbol uogólniający obraz np. : „Kowal” Staffa
Impresjonizm- to wyczulenie poety na barwy i światło, tworzony jest „obraz malowany słowami”.
Dekadentyzm- pesymizm, uczucie strachu, bezsensu, koniec wieku np.: „Koniec wieku XIX” i „Hymn do Nirwany”
Afirmacja życia i epikureizm, stoicyzm- harmonia, piękna przyroda, pogodna mądrość i optymistyczna wizja świata np. : „Przedśpiew”
Katastrofizm i ekspresjonizm np.: „Dies irae”
Liryka nastroju np.: „Deszcz jesienny” Staff.

Ocena Razkolnikowa, bohatera „Zbrodni i kary”
RAZKOLNIKOW PRZED MORDERSTWEM:
młody, przystojny, smukły,studiował prawo- podjął studia, bo miał wtedy dość duże ambicje, robiąc karierę pomógłby rodzinie, pochodził z biednej rodziny, był człowiekiem bardzo samotnym i zamkniętym w sobie ( nie miał przyjaciół), mieszkał w warunkach ciężkich
przerwał studia ponieważ nie miał pieniędzy na nie, ogromne nadzieje pokłada w nim matka
popadł w depresję, miał narzeczoną, z którą zaręczył się z litości (była ona brzydka i chora)
DLACZEGO ZABIŁ?
chciał dowieść, że jest lepszy od innych; wymyśla sobie teorię i dzieli ludzi na lepszych i gorszych, gorszych nie stać na przekroczenie zasad i praw , chciał zabić dla siebie, musiał się dowiedzieć czy jest wszą czy człowiekiem, zabił dla pieniędzy- chciał je dać innym
zdenerwował się, że matka i siostra poświęcają się dla niego, by ułatwić mu karierę
RAZKOLNIKOW PO MORDERSTWIE:
twierdzi, że nakłonił go do tego diabeł, popada w chorobę psychiczną, lęk, przerażenie, że był widziany, okazuje się, że człowiek, który był w stanie przekroczyć granicę moralną nie jest w stanie poradzić sobie z własnym sumieniem, po morderstwie kieruje się uczuciami, nie rozumem, na zabójstwo złożyło się wiele spraw: teoria Razkolnikowa, chęć sprawdzenia siebie, pomoc matce i siostrze



„Wesele”- dramat realistyczny i symboliczny.
DRAMAT SYMBOLICZNO- WIZYJNY:
Wyspiański wykorzystuje symbolikę (złoty róg, podkowa) by ukazać treści polityczne i społeczne. Realne konflikty, postacie, sytuacje są ponadczasowe.
Rodzaje symbolizmu:
nastrojowe- świat pozaziemski
neoromantyczny- elementy fantastyki, baśni, legend
Wątek realistyczny:
Wesele (Rydla) Pana Młodego z chłopką w Bronowicach. Ukazuje wady i różnice między chłopami a inteligencją- surowo ich ocenił. To także troska o przyszłość narodu.
Postacie, przedmioty i sceny symboliczne w „Weselu”
DZIENNIKARZ- redaktor „Czasu”, jest za ugodą z caratem, ukazuje mu się Stańczyk, będący symbolem patriotyzmu i potęgi Polski za Jagiellonów. Jest on też wyrzutem sumienia Dziennikarza i nie akceptuje też galicyjskich konserwatystów.
POETA- pogrążony w smutku i melancholii, ukazuje mu się Zawisza Czarny (bohater spod Grunwaldu), będący symbolem siły i mocy, o jakiej marzy Poeta.
PAN MŁODY- objawia mu się widmo hetmana Branickiego- uczestnika Targowicy, symbol zdrady (III rozbiór Polski) kraju. Ukazuje się Panu Młodemu, by przypomnieć mu, że biorąc ślub z chłopką zdradza swój stan, co może doprowadzić do wyginięcia inteligencji.
DZIAD- to dawny uczestnik rzezi galicyjskiej, ukazuje mu się upiór (Jakub Szela) we krwi, będący symbolem przewinień warstwy chłopskiej wobec polskiej szlachty. Usprawiedliwia to niechęć inteligencji do chłopstwa.
GOSPODARZ- ukazuje mu się Wernyhora, ukraiński poeta, który jest symbolem narodowego pojednania i niesie ważną misję polityczną.
ZŁOTY RÓG- symbol sprawy narodowej i walki o niepodległość, sygnał wzywający do powstania. Przekazanie rogu Jaśkowi staje się nieodpowiedzialnością
Gospodarza, zgubienie rogu przez Jaśka, kiedy schyla się po czapkę- to niedojrzałość polityczna chłopstwa.
CZAPKA Z PIÓR- to chłopskie marzenia o bogactwie, symbolizuje pazerność i prywatę.
ZŁOTA PODKOWA- symbol szczęścia, w utworze Wyspiańskiego to klęska zrywu powstańczego. Gubi ją Wernyhora w czasie odjazdu, a znajduje Gospodyni i chowa do kufra. Jest to albo pazerność chłopska albo zapowiedź sukcesu misji politycznej za jakiś czas.
KOSY NA SZTORC- trzyma je lud pod kaplicą, gotowy do walki, to symbol tradycji chłopskich, wskrzeszają bohaterskie czyny spod Racławic.
CHOCHOŁ- to krzak róży owinięty w słomę, symbol niewoli narodowej, braku życia. W chochole zawarta jest optymistyczna treść o sukcesie sprawy narodowej w przyszłości. Na razie muzyka usypia naród, a chocholi taniec to symbol niewoli, niemocy, zniewolenia narodu polskiego.
Wyjaśnij pojęcie dulszczyzny i kołtunerii, odwołaj się do „Moralności Pani Dulskiej”.
DULSZCZYZNA- termin pochodzący od głównej bohaterki dramatu Gabrieli Zapolskiej pt. „Moralność Pani Dulskiej”. Charakteryzuje obłudę drobnomieszczaństwa, jego zakłamanie, moralność i kołtunerię.
KOŁTUNERIA- umysłowość i sposób postępowania kołtunów, ludzi o ciasnych horyzontach ; wsteczność, zacofanie, nietolerancyjność poglądów.
Wyróżnia się : kołtunerię umysłową i obyczajową np. w niektórych środowiskach np.: drobnomieszczaństwo.
ANIELA DULSKA- reprezentuje mieszczańskie kołtunierstwo. Jest symbolem kobiety ograniczonej, fałszywej i obdarzoną niemoralnością. Jest niby „moralna” na pokaz. To postać uniwersalna i przeciętna. Punktem kulminacyjnym jest jej postawa w sprawie syna, który wdał się w romans ze służącą. Konsekwencją tego może być nieślubne dziecko. Dulska, by uniknąć skandalu i żyć dalej, jako porządna kobieta, opłaca wyjazd służącej i rozwiewa wątpliwości Zbyszka (syna).

DWUDZIESTOLECIE MIĘDZYWOJENNE

Postawa moralna i społeczna Cezarego Baryki.
Cezary Baryka, urodzony w Baku, syn polskich uchodźców. Po śmierci matki w czasie rewolucyjnych wydarzeń w Rosji ulega namowom ojca i decyduje się na powrót do nieznanej mu ojczyzny. Ojciec opowiada mu o „szklanych domach”. Cezary przekonuje się, że ojcowska wizja okazuje się mrzonką i pięknym mitem odległym od rzeczywistości. Poznaje on dwa światy: beztroską, dostatnią egzystencję ziemiaństwa ( Nawłoć) i porażającą nędzę wegetacji komorników, których dzieci masowo umierają w czasie przednówka , a starcy i chorzy wynoszeni są na mróz, by szybciej „ doszli”.
Kolejny etap zdobywania przez bohatera wiedzy o Polsce to pobyt w Warszawie i kontakt ze środowiskiem komunistów; poznaje jednego z nich- Lulka i uczestniczy w tajnym zebraniu partyjnym. Cezary nie potrafi zaakceptować poglądów kolegi. Natomiast rozmowa z Gajowcem- wysokiej rangi urzędnikiem, jest wyrazem buntu bohatera. Baryka uważa że w kraju należy natychmiast podjąć jakieś działania, tak jak w Rosji.
Udział Cezarego w manifestacji idącej na Belweder można odczytać jako wyraz solidarności z tymi, od których kiedyś się odcinał.
Cezary Baryka mimo rysów indywidualnych jest postacią reprezentującą polskie pokolenie Polaków. Jest jednostką czującą i wrażliwą, rozpaczliwie szukającą sposobów „ naprawy świata”.
Cezary poznał prawdę o Polsce, przeżył gorycz rozczarowań, bo nie była ona krajem „ szklanych
domów”. Prawdopodobnie jeszcze długo będzie szukał swojego miejsca na ziemi- wieczny buntownik, nie dający przyzwolenia na zło, ale bezradny i zagubiony, gdy przychodzi zaproponować skuteczne rozwiązanie zmierzające do „ naprawy Polski”.
2.Interpretacja tytułu powieści „ Przedwiośnie” i „ Granica”.
„ Przedwiośnie” :
jako pora roku- wszystko budzi się do życia
kiedy Cezary przekracza granicę polsko- rosyjską, towarzyszą mu pierwsze opisy przedwiośnia
Gajowiec zapowiada nadejście nowych czasów
Przedwiośnie to też scena miłosna, zapowiada dojrzałe życie
po stracie matki Cezary przypomina sobie ich wspólne życie, gdy razem przypominali budzącą się wiosnę
Przedwiośnie, kiedy jest marsz na Belweder
„ Granica” to słowo klucz , granice wyznacza:
sufit i podłoga, parkan i brama, ludzie poprzez swoje zasady, każdy człowiek odczuwa wokół siebie granice
„Granica”: między osądem jednych a drugich, między rozumieniem świata przez jednych, a pojmowaniem go przez drugich, między wolnością, a krzywdą drugiego człowieka
między przekonaniem, że jest się wyjątkową jednostką, a widzeniem człowieka z zewnątrz

3.Problem bezdomności w powieści Żeromskiego „ Ludzie bezdomni” i symbol rozdartej sosny.
W powieści Żeromskiego problem bezdomności jest zauważalny w wielu zdarzeniach. Pierwsza bezdomność to biedota zarówno w mieście i na wsi. Nędza ludzi bez domu, żyjących pod mostami, w parkach, na ulicach. Również bezdomny to ktoś bez ojczyzny, ktoś zagrożony jej utratą (Wiktor). Są to też ludzie skazani na samotność, tułaczy los, bez domu i ciepła rodzinnego, poczuciem bezpieczeństwa.
DOKTOR JUDYM- bezdomności doświadczył już we wczesnym dzieciństwie. Przygarnęła go ciotka (prostytutka), bo był ładny, a poza tym chciała mieć służącego. Zaczął się uczyć. Dostał stypendium do Paryża. Tam też jest bezdomny, z dala od ojczyzny. Czuje się osamotniony. Gdy wraca do Warszawy nie ma gdzie mieszkać, gdzie wrócić. Nie wraca do domu rodzinnego, który wspomina źle. W Cisach również jest sam, lecz poznaje Joasię. Sądzę, że zaczął mieć komfort psychiczny, wiedząc, że jest kochany. W Zagłębiu po zerwaniu z Joasią znów jest samotny, bez domu. Bezdomność towarzyszy mu przez całe życie. Nigdy nie osiągnął stabilizacji życiowej.
JOASIA PODBORSKA- młoda, samotna kobieta. Jej bezdomność również zaczęła się w dzieciństwie, gdy straciła rodziców. Mieszkała w obcych domach, jako guwernantka i dama do towarzystwa dla bogatych kobiet. Nigdy nie zaznała ciepła rodzinnego, dlatego tak szybko pragnęła założyć własny dom.
BRAT JUDYMA- WIKTOR - nie mogąc utrzymać rodziny w Warszawie opuszcza kraj i szuka pracy na obczyźnie. Z dala od kraju jest samotny i w pewien sposób też bezdomny
INŻYNIER KORZECKI- przyjaciel Judyma, człowiek nieszczęśliwy, nie potrafiący znaleźć sensu życia i swojego miejsca. Pustka i poczucie absurdu powodują, że popełnia samobójstwo. Przez całe życie jest bezdomny, ponieważ prowadzi wieczną tułaczkę.
LES-LESZCZYŃSKI- po powstaniu styczniowym emigruje za granicę. Nie mogąc powrócić do kraju skazany jest na tułaczy los. Bezdomny, z dala od ojczyzny, rodziny i znajomych.
BRAT JOASI- WACŁAW- wyjechał z kraju i umiera na zesłaniu.
INNI- CHŁOPI, ROBOTNICY- bez dachu nad głową, pozbawieni godnych warunków życia.
„ROZDARTA SOSNA”- ROZDZIAŁ, W KTÓRYM DOKTOR JUDYM NIE CHCE NICZEGO NA ŚWIECIE, AŻ DO MOMENTU, KIEDY ZNIKNĄ CHOROBY I ZŁO. PODOBNIE JEZUS MÓWIŁ: „...lecz Syn Człowieczy nie ma miejsca...”

Na czym polega awangardowy charakter „Sklepów Cynamonowych” B. Schulza.
Problematyka powieści:
Według Schulza przeżycia wczesnego dzieciństwa kształtują osobowość człowieka. Doznania te nie są w pełni zrozumiałe i ich symbolika pozostaje nie jasna. Życiowym zadaniem człowieka jest poznanie samego siebie i świata , zrozumienie sensu ludzkiej egzystencji. Odbywa się to poprzez odczytywanie różnych symboli. Dodatkowo człowiekowi trudno jest ocenić to wszystko obiektywnie, bo na jego osobowość składają się też jej ciemne strony, których nie chcemy poznać.
Dlatego właśnie bohater Schulza nie może wyjaśnić żadnych pojęć, odczuwa tylko pewne niezgodności w tych pojęciach, a własne życie kontrastuje z mitologią. Próby odczytywania pewnych zjawisk łączą się z tworzeniem nowych. Natomiast sam akt tworzenia nie jest tylko przywilejem Boga- Demiurga, lecz wszystkich istot posiadających duszę np.: manekin.
Bohatera Schulza interesuje też zmysłowa sfera natury ludzkiej. Poszukuje doznań i przeżyć cielesnych. Z jednej strony chciałby poznać Boga i Go naśladować, a z drugiej jest ograniczony krótkim życiem, tworzy ułomne i przemijalne twory, a los skazuje go na wyobcowanie i samotność.

W twórczości Schulza ogromne znaczenie odegrał mit. Jeden z programowych tekstów nosi tytuł „ Mityzacja rzeczywistości”. Twierdzi, że świat jest stale „ umityczniany”. W naszych ideałach, języku, pojęciach wszystko pochodzi z mitów.
Rola czasu w „ Sklepach...”
Senna atmosfera rodzinnego Drohobycza to miejsce akcji utworu. Nie znamy czasu akcji. Czas nie składa się z przeszłości, teraźniejszości i przyszłości. Nakładają się one na siebie, tworząc nieustanne teraz. Czasem utworu nie rządzą żadne chronologie. Wyobraźnia pisarza tworzy 13 miesiąc roku- zdziczały i fałszywy. Jednocześnie dla bohatera Schulza ważny jest upływ czasu. Zima pełni tu szczególną rolę: pozbawiona wegetacji jest pusta.
Symbole i ich wymowa:
DOM- stoi w opozycji do Kosmosu niosącego ze sobą chaos i niepokój. Dom to każde miejsce, dające człowiekowi schronienie.
SKLEP- to centrum egzystencji, pozwalające na oderwanie się ze świata szarej rzeczywistości. To miejsce zarobkowania Jakuba.
OJCIEC- symbolizuje odchodzący świat galicyjskich miasteczek . Dla Józefa ojciec jest jak biblijny prorok i czarodziej. Z podziwem opisuje dokonania i poszukiwania Jakuba.
PTAKI- mają podobne znaczenie co sklep. Dodatkowo symbolizują też poezję. Ojciec bohatera pragnie zostać ptakiem i eksperymentuje z nimi. Niestety twory jego doświadczeń są monstrualne i zniekształcone. Dla ludzi nie rozumiejących poezji ptaki są nie potrzebne i puste. Nowy , uprzemysłowiony świat jest zagrożeniem dla poezji i piękna duchowego.

Koncepcje naprawy Polski w „ Przedwiośniu” Żeromskiego.- PATRZ KSERO.
Porównanie postaw wybranej pary bohaterów Żeromskiego- Pawła Obareckiego i Stanisławy Bozowskiej.
„ Siłaczka”:
Utwór zbudowany na zasadzie kontrastu:
Stasia Bozowska : spadkobierczyni bohaterów romantyzmu , samotnych wojowników o szczęście ogółu; poświęca swe życie dla dobra innych, dla idei; ponosi klęskę.
Paweł Obarecki: przestał myśleć o młodzieńczych planach i ideałach ; podporządkował życie pieniądzom i dostatniemu życiu; ponosi klęskę.
Żeromski ukazał swój krytyczny stosunek do idei pozytywizmu , pięknych , ale niemożliwych do spełnienia , z powodu braku zaangażowania całego społeczeństwa w ich realizację.

LITERATURA WSPÓŁCZESNA

Obraz Getta Warszawskiego w „Rozmowach z katem” i „ Zdążyć przed Panem Bogiem” „Zdążyć przed Panem Bogiem”- to przykład tzw. literatury faktu. Literatura ta: odnosi się do prawdziwych wydarzeń bohaterami są uczestnicy opisywanych wydarzeń komentarze autorskie (narratora), są ograniczone do minimum.
Tytuł „Zdążyć przed Panem Bogiem” tzn. starać się zabić samego siebie wcześniej niżby Bóg tego chciał.
„Zdążyć przed Panem Bogiem”:
uprzedzić Pana Boga i samemu zdecydować o momencie własnej śmierci (zrzekając się swojego numerka w getcie), przedłużyć komuś życie wbrew Bogu, który chce inaczej
„ Rozmowy z katem” :
portret psychologiczny Stroopa, który jest dowódcą w czasie powstania w getcie warszawskim wydaje rozkazy zabijania Żydów, nie ma wyrzutów sumienia, jest to dla niego całkowicie naturalne

Obraz psychiki „Człowieka złagrowanego” na podstawie opowiadań obozowych
T. Borowskiego
Idee przekazywane przez T. Borowskiego:
człowiek zdeterminowany przez historię i „biologię” nie jest w stanie ocalić żadnych wartości etycznych
człowiek jest istotą podatną na wszelkie wpływy, dlatego poddaje się on złu i potrafi uwierzyć, że jest ono koniecznością czy racją innego rzędu
etyka, kultura i religia nie są ostoją w czasach ekstremalnych, a ich zdobycze okazują się kruche i nietrwałe
system obozów i totalitaryzm to efekt rozkładu kultury europejskiej, która od początków była konsekwencją zła istniejącego w historii
Cechy poetyki opowiadań „Dzień na Harmenzach” i „Proszę państwa do gazu”:
narracja pierwszo osobowa (obóz opisany z perspektywy wewnętrznej)
brak komentarza, monologów wew.; jest tylko rejestracja zachowań
wprowadzenie uproszczonego języka, postacie posługują się żargonem obozowym
sytuacje kontrastowe (np. scena, gdy matka nie przyznaje się do dziecka i gdy młoda dziewczyna świadoma, sama idzie na śmierć)
bohater opowiadań, Tadek- to człowiek złagrowany; jest wytworem potwornego eksperymentu, który hitlerowcy dokonali na człowieku- umieszczony w szczególnej sytuacji przyjmuje „nowy kodeks moralności obozowej”: najważniejsze dla człowieka przetrwać.
BOROWSKI UKAZAŁ, ŻE W OKREŚLONYCH WARUNKACH OFIARA BRONIĄC WŁASNEGO ŻYCIA STAJE SIĘ KATEM. POKAZAŁ PROCES DEHUMANIZACJI, ZANIKU WARTOŚCI MORALNYCH, ETYCZNYCH.

BEHAWIORYZM- to kierunek w psychologii XX w. opracowany przez Johna Watsona. Podważał on osiągnięcia psychologii introspekcyjnej, podającej strony świadomości.
Behawioryzm zanegował istnienie świadomości, uznawał obecność wyłącznie doświadczenia zew. Przedmiotem badań było zachowanie ludzi.
Behawioryzm w prozie- polega na odrzuceniu introspekcji, czyli analizy psychiki bohatera, jego przeżyć wewnętrznych. Ważniejszy jest opis zachowania człowieka, bo tylko zachowanie można zaobserwować.
Bohaterowie „Dżumy” wobec zagrożenia- ocena postaw.
DOKTOR BERNARD RIEUX:
Swój zawód traktuje jako posłannictwo, najwyższą wartością dla niego jest uczciwość, jest wierny wartościom. Śmierć dziecka umacnia go w przekonaniu, że z dżumą trzeba nadal walczyć. Upodobnił się do Prometeusza, pełnego życzliwości, ofiarności. Ateista.
JÓZEF GRAND:
Urzędnik, dokładny. Niezdarny życiowo, ma małą samoocenę, ucieka w świat iluzji- chce napisać książkę i pracuje nad jednym zdaniem. Kiedy wybucha epidemia włącza się do walki z zarazą i prowadzi statystyki.
JEAN TARROU:
Wędrowiec był w wielu krajach Europy i brał udział w wielu walkach. Zawsze stawał po stronie poniżonych i cierpiących, pragnął stać się „świętym”. Jest to możliwe na drodze walki ze złem.
Włącza się do walki z zarazą w oddziałach sanitarnych i zarażony umiera, ale jako człowiek spełniony, który osiągnął wewnętrzną doskonałość.
RAYMOND RAMBERT:
Dżuma zaskakuje go w mieście i na początku chce uciec, bo uważa, że epidemia to nie jego sprawa. Tęskni za ukochaną, ale jak dowiaduje się o tragedii doktora Rieux (żona) to zostaje w mieście, przezwycięża własny egoizm i wstępuje do oddziałów. W czasie walki z dżumą uczy się prawdziwych wartości. Uświadamia sobie, co to znaczy być człowiekiem. Dokonała się w nim duża odnowa. Dziennikarz.
OJCIEC PANNELAUX:
Uważa dżumę za karę zesłaną przez Boga na mieszkańców za grzechy. Nie może pogodzić się z tym, że zaraza może dotknąć każdego, bez względu na zasługi. Pomaga zwalczać dżumę, siebie uważa jako ofiarę za innych cierpiących. Ksiądz.
Podwójne konsekwencje- jako ksiądz i jako zwykły człowiek.

Wielkość bohaterów „Innego Świata” i „Medalionów”
„MEDALIONY” Zofia Nałkowska
Oparte na faktach. Ich bohaterowie są okaleczeni psychicznie i porażeni złem. Są to ludzie upodleni, zniewoleni, walczący o byt. Stali się tacy, bo ciągłe obcowanie ze złem demoralizuje, a świadomość możliwej śmierci rujnuje psychikę. Nałkowska stworzyła dokument oparty na prawdziwych relacjach ofiar, świadków. Ukazała wojenną codzienność, jako zwyczajną- przerabianie ludzi na mydło, mordowanie, oddzielenie dzieci od matek itp.
Opowiadanie „Przy torze kolejowym” Nałkowskiej opowiada o Żydówce, która uciekła z transportu, ale postrzelono ją. Nikt jej nie pomógł, policjant ją zabił. Autorka nie komentuje zachowania ludzi tam obecnych jak i policjanta. Pozwala czytelnikowi samemu ocenić, wprowadziła metodę behawiorystyczną, czyli odrzuciła analizę psychiki bohaterów i jego przeżyć wewnętrznych, ukazała zaś opis zachowania, bo tylko je można zaobserwować.
Na podstawie tego opowiadania powstał czternastominutowy film Andrzeja Brzozowskiego.
W „Innym Świecie” Herlinga-Grudzińskiego bohaterowie są autentyczni. Jako więźniowie nie utracili do reszty człowieczeństwa- usiłują ocalić choćby jego cząstkę poprzez: modlitwę, protest, uczucie żalu i rozpaczy.
WARTOŚCI LUDZKIE WYSTAWIONE SĄ NA CIĘŻKĄ PRÓBĘ, ALE NIE KAPITULUJĄ!
HISTORIA PONOMARENKI:
W obozach sowieckich przesiedział 10 lat, a w dniu zwolnienia usłyszał, że jego wyrok przedłużono bezterminowo. Umarł w baraku na atak serca. Przed śmiercią modlił się i bił głową o deski, umarł między 4 a 5 godziną. Był kolejarzem z Kijowa. O wiele wcześniej odliczał każdy dzień do dnia zwolnienia. Wychwalał się tym i śmiał, że nigdy nie pracował za dużo. Zlekceważył tamtejsze prawa życia obozowego, mimo że był doświadczonym więźniem, który nie umiał do ostatnich chwil pozostałych do zwolnienia, zachować pokory. Gdy przyszło roz