Choroby wywołane zaburzeniami sekrecji hormonalnej

1. CHOROBY WYWOŁANE NADMIERNYM LUB NIEWYSTARCZAJĄCYM WYDZIELANIEM HORMONY WZROSTU (HORMONU PRZYSADKI)

Hormon wzrostu (GH, hormon somatotropowy przysadki, STH, somatotropina) – hormon przedniego płata przysadki, którego wydzielanie jest kontrolowane przez neurohormony podwzgórza - somatostatynę (hamuje) i somatoliberynę (uwalnia).
Hormon wzrostu pobudza procesy anaboliczne przemiany materii: syntezę oraz magazynowanie białek ustrojowych, glikogenu i tłuszczów, przyrost masy ciała oraz pobudzanie procesu wzrostu.
Zaburzenia wydzielania STH powodują występowanie wielu chorób, np.: akromegalii, gigantyzmu, karłowatości przysadkowej, zespołu Babińskiego i Frohlicha oraz niektórych postaci cukrzycy.

AKROMEGALIA – przyczyną tej choroby jest najczęściej łagodny przerost przysadki (powiększenie objętości tkanki lub narządu wskutek zwiększenia masy komórek, przy nie zmienionej ich liczbie), spowodowany nadmiernym wydzielaniem przez nią hormonu wzrostu u osób dorosłych, u których zakończył się proces wzrastania. Przysadka mózgowa steruje czynnością innych gruczołów dokrewnych. Hormon wzrostu działa tylko na niektóre narządy dorosłego organizmu. Akromegalia charakteryzuje się powiększaniem się żuchwy, nosa, uszu rąk i stóp oraz rozrostem części kostnych i tkanek miękkich w obrębie głowy, a nierzadko także narządów wewnętrznych. Objawy akromegalii narastają powoli i stopniowo w ciągu kilku lat.
Zmiany somatyczne w akromegalii zależą od pobudzenia syntezy białek i kwasów nukleinowych, a więc od nasilenia procesów anabolicznych w skórze, układzie kostnym i mięśniowym oraz w tkankach podporowych. Często uwagę nab postępujący proces chorobowy zwraca konieczność zmieniania rozmiaru rękawiczek, butów i nakrycia głowy. Objawami akromegalii są:
- zniekształcenie rysów twarzy, wywołane rozrostem tkanek miękkich, zwłaszcza nosa i warg;
- zmiany kostne w postaci uwydatnienia się żuchwy i łuków brwiowych;
- powiększa się też język i małżowiny uszne; skóra grubieje i staje się szorstka.;
zachodzące zmiany w obrębie chrząstek są przyczyną zniekształceń i bólów stawowych (zniekształcenie klatki piersiowej spowodowane rozrostem chrząstek żebrowych);
- charakterystyczne obfite pocenie się;
- często występuje nadciśnienie tętnicze, cukrzyca i niewydolność krążenia; może zdarzyć się mlekotok;
- w przypadku nieszczenia przysadki przez rozrastający się gruczolak mogą występować objawy niedoczynności gruczołów dokrewnych kontrolowanych przez przysadkę, zwłaszcza gruczołów płciowych (impotencja u mężczyzn, zaburzenia miesiączkowania u kobiet);
- występować może zachrypły, “gruby” głos
- przerost niektórych narządów wewnętrznych (m.in. tarczycy, serca i nerek);
- przerost mięśni związany z obniżeniem siły mięśniowej
Inne objawy (np. uporczywe bóle głowy i zaburzenia widzenia) mogą być związane z obecnością guzka rosnącego w przysadce mózgowej.
Rozpoznanie, leczenie, szanse na wyleczenie:
Akromegalię leczy się chirurgicznie, wycinając z przysadki guz będący przyczyną choroby, lub stosując radioterapię - naświetlanie promieniowaniem jonizującym, które niszczy gruczolaka przysadki. Jeśli leczenie nie jest całkowicie skuteczne, podaje się dodatkowo leki obniżające poziom hormonu wzrostu we krwi.
Istnieją szanse na wyleczenie z choroby pod warunkiem, że akromegalia została odpowiednio wcześnie rozpoznana. W późniejszym okresie choroby leczenie nie prowadzi do cofnięcia się zniekształceń ciała. Groźnymi powikłaniami akromegalii są: krwotok wewnątrzczaszkowy i choroby serca oraz układu krwionośnego. Ludzie cierpiący na akromegalię są mniej odporni na zakażenia i urazy.


KARŁOWATOŚĆ PRZYSADKOWA (somatotropinowa niedoczynność przysadki) – jest chorobą wywołaną niewystarczającą sekrecją hormonu wzrostu (somatotropiny; GH). Niedoczynność przysadki rozwija się w dzieciństwie. Charakteryzuje się przede wszystkim niskim wzrostem i niedorozwojem płciowym, z cechami infantylizmu. Przyczyną zaburzeń mogą być:
- wrodzone zmiany w podwzgórzu z niedoborem neurohormonów pobudzających uwalnianie hormonów tropowych przysadki;
- urazy okołoporodowe;
- guzy nowotworowe albo zapalne w obrębie przysadki lub w jej sąsiedztwie, zwłaszcza czaszkogardlaki;
- zmiany zapalne przysadki, np. gruźlica;
- choroby podwzgórza (części mózgu kontrolującej pracę przysadki).
Jeśli zaburzenia są spowodowane zmianami genetycznymi lub urazami okołoporodowymi, opóźnienie wzrostu może zaznaczać się już od drugiego roku życia, w innych wypadkach zależy od okresu wystąpienia zmian organicznych. Rozwój intelektualny nie jest zakłócony. Oprócz objawów zależnych od niedoboru hormonu wzrostu i gonadotropin (hormony gonadotropowe, wydzielane przez przedni płat przysadki, pobudzają działalność gruczołów płciowych: jajników lub jąder),
mogą istnieć zmiany wynikające z niedostatecznego wydzielania tyreotropiny (hormon tyreotropowy wytwarzany jest przez komórki zasadochłonne przysadki mózgowej, należy do hormonów adenotropowych tj. działających na inne gruczoły dokrewne i regulujących ich funkcje).
i kortykotropiny (kortykotropina - hormon przedniego płata przysadki mózgowej odpowiadający za rozwój, wzrost i czynność kory nadnerczy, pobudza wytwarzanie glikokortykoidów (hormonów kory nadnerczy regulujących przemiany białek, węglowodanów i tłuszczów) przez korę nadnerczy).
.
Brak odpowiedniej ilości hormonu wzrostu we krwi dziecka prowadzi do:
- zwolnienia wzrostu przy zachowanych prawidłowych proporcjach ciała;
- zaburzeń łaknienia (brak apetytu).
Rozwój psychiczny jest prawidłowy.
Jeżeli niedoborowi GH towarzyszą zaburzenia produkcji innych hormonów przedniego płata przysadki, u chorego stwierdza się:
całkowity brak dojrzewania płciowego (brak hormonów gonadotropowych - FSH i LH); niedoczynność kory nadnerczy (brak hormonu adrenokortykotropowego - ACTH); niedoczynność tarczycy (brak hormonu tyreotropowego - TSH).

Rozpoznanie, leczenie, szanse na wyleczenie:
Chorobę rozpoznaje się dzięki badaniom hormonalnym, badaniom obrazującym okolicę podwzgórza i przysadki oraz określenia wieku szkieletowego na podstawie odpowiednich zdjęć rentgenowskich. Od karłowatości przysadkowej należy odróżnić rodzinny niski wzrost, niedożywienie, niedorozwój fizyczny wywołany cięzkimi chorobami serca, płuc i nerek, wrodzone skazy przemiany materii, wrodzone zaburzenia w układzie kostnym oraz inne zaburzenia hormonalne, np. cukrzycę.
Karłowatość przysadkową leczy się przez podawanie rekombinowanego, ludzkiego hormonu wzrostu i sterydów anabolicznych.
Jeśli u dziecka występują objawy niedoboru innych hormonów przysadki, w terapii stosuje się także hormony płciowe, hormony kory nadnerczy i hormony tarczycy.
W przyszłości lekarze planują uzupełnianie niedoboru GH na drodze terapii genowej.

Systematyczne podawanie somatotropiny pozwala osiągnąć wzrost zbliżony do dolnej granicy normy, jednak leczenie hormonem wzrostu jest drogie i w związku z tym niedostępne dla wszystkich pacjentów. Wzrost nieleczonych chorych wynosi najczęściej od 110 do 130 centymetrów.


2. NIEWYSTARCZAJĄCA SEKRECJA HORMONU TRZUSTKI

Insulina – wydzielana jest przez komórki tworzące skupienia lub wysepki rozproszone w miąższu trzustki. Wysepki te zwane są wysepkami Langerhansa. Insulinę w wysepkach Langerhansa wydzielają komórki beta.
Insulina przyspiesza tempo przenikania glukozy z krwi do niektórych komórek (przede wszystkim do komórek mięśni szkieletowych) i przekształcania jej w glukozo-6-fosforan, co powoduje obniżenie stężenia glukozy we krwi, zwiększenie zapasu glikogenu w wątrobie i mięśniach oraz wzmożenie spalania glukozy.
Przy niedoborze insuliny (cukrzyca) następuje zmiana w metabolizmie węglowodanów, a energia jest pobierana w większym stopniu ze spalania tłuszczów. Powoduje to podstawowy defekt metaboliczny cukrzycy - naruszona jest równowaga między szybkością gromadzenia się acetylo-koenzymu A, będącego pośrednim produktem rozkładu kwasów tłuszczowych, a szybkością jego spalania w cyklu Krebsa. Acetylo -koenzym A zostaje wówczas zużyty do syntezy trujących ciał ketonowych i cholesterolu.

CUKRZYCA - Cukrzyca jest podstawowym objawem zaburzeń w czynności hormonów trzustki. Przyczyną choroby jest niedobór lub brak aktywności insuliny. Cukrzyca jest przewlekłą chorobą przemiany materii, dotyczącą pierwotnie metabolizmu węglowodanów, a wtórnie tłuszczów i białek, przy obniżonej tolerancji na wprowadzone do ustroju węglowodanowe składniki pokarmowe i niezdolności do prawidłowego śródkomórkowego przetwarzania glukozy.
Chociaż odkrycie w 1922 roku insuliny spowodowało, że cukrzyca przestała być chorobą śmiertelną, spośród 10 mln cukrzyków 40 000 osób umiera na tą chorobę co roku w samych tylko Stanach Zjednoczonych, co stawia cukrzycę na trzecim miejscu na liście najczęstszych przyczyn zgonów.
Objawami cukrzycy są:
- duże pragnienie (do 10 litrów na dobę),
- zwiększone łaknienie,
- wielomocz,
- zmniejszenie masy ciała,
- świąd skóry.
U chorych młodocianych, nie leczonych lub leczonych niewłaściwie, łatwo dochodzi do rozwoju ustrojowej kwasicy metabolicznej i śpiączki cukrzycowej.
Zaawansowanym stanom chorobowym mogą towarzyszyć:
- utrata wzroku;
- zaburzenia czynności nerek;
- zmiany naczyniowe i neurologiczne;
- osłabienie;
- zmniejszona odporność na infekcję (w tym np. na gruźlicę) i wiele innych zaburzeń funkcjonalnych i metabolicznych (stąd często występują długotrwałe zakażenia ropne skóry (czyraczność) ).
W ponad 90% przypadków cukrzyca nie wymaga leczenia insuliną i przypadki te kwalifikuje sie jako cukrzycę nieinsulinową, albo cukrzycę typu II. Określano ją wcześniej także jako cukrzycę wieku dojrzałego. Typ II rozwija sie powoli, zwykle u osób z nadwagą, najczęściej po ukończeniu 30 lat życia. W tej postaci cukrzycy wysepki trzustki z reguły wydzielają insulinę w dostatecznej ilości, upośledzona jest natomiast zdolność receptorów w komórkach docelowych do wiązania insuliny (zaburzenie znane jako insulinoodporność). Cukrzyca insulinozależna, określana jako cukrzyca typu I (inaczej cukrzyca pierowotna lub cukrzyca wieku młodzieńczego) zwykle rozwija się w młodym wieku. Niedobór insuliny w organizmie wynika z wyraźnego spadku liczby komórek beta w wysepkach trzustki. Dla korygowania zaburzeń metabolizmu węglowodanów konieczne jest codzienne podawanie insuliny w zastrzykach. Przypuszcza się, że cukrzyca jest chorobą autoimmunizacyjną, polegającą na tym, że przeciwciała “znakują” komórki beta, przeznaczając je do zniszczenia. Nieprawidłowość ta może wynikać częściowo z predyspozycji dziedzicznych, a częściowo może być spowodowana infekcją wirusową. Chorzy na cukrzycę żyją krócej, przede wszystkim wskutek postępującej miażdżycy, która rozwija się na tle zaburzeń w metabolizmie lipidów.
Zaburzenia metaboliczne:
W przebiegu obu typów cukrzycy występują te same zaburzenia metaboliczne:
- zmniejszone zużycie glukozy. Przy niedoborze insuliny w organizmie komórki, których funkcjonowanie zależne jest od podaży glukozy, otrzymują jedynie 25% jej wymaganej ilości. Glukoza gromadzi się we krwi, często w nienormalnie wysokich stężeniech (od 300 do ponad 1000mg/100 ml krwi). Stan ten określa się jako hiperglikemię. Gdy poziom glukozy we krwi przekracza jej próg nerkowy, nie cała jej ilość ulega resorpcji w kanalikach nerkowych i w efekcie glukoza wydalana jest w moczu. Obecność glukozy w moczu jest jest prostym wskaźnikiem podwyższonego poziomu glukozy we krwi i służy we wczesnej diagnostyce cukrzycy.
- Zwiększona mobilizacja tłuszczu – mimo podwyższonego poziomu glukozy we krwi większość komórek nie może korzystać z jej zasobów i musi wykorzystywać alternatywne źródła energii. Niedobór insuliny powoduje mobilizacje zapasów tłuszczu, wykorzystywanych dalej jako paliwo komórkowe. Stężenie lippidów we krwi moze jednak nawet pięciokrotnie przekroczyć prawidłowy poziom, a tym samym prowadzic do rozwoju miażdżycy.
- Zwiększone zużycie białek – niedobór insuliny powoduje również wzrost tempa przemiany białkowej. W wyniku utraty białka następuje spadek masy ciała i wyniszczenie organizmu.

Rodzaje cukrzycy:
- Cukrzyca ciężarnych:
Cukrzyca ciężarnych wiąże się przyczynowo z obecnością łożyska, które ma zdolności inaktywacji insuliny, nadto zaś wytwarza hormon o działaniu zbliżonym do somatotropiny (hormon wzrostu). Do hiperglikemii jednak na ogół nie dochodzi, z uwagi na wzmożone wydzielanie insuliny u ciężarnych w wyniku rozrostu wysp trzustkowych w trzustce, jak również wzrostu poziomu oksytocyny.
Zaawansowana cukrzyca upośledza wymianę między matką a płodem, powoduje liczne zatrucia ciążowe, wielowodzie, nadmierną masę ciała i wady rozwojowe płodu oraz usposabia do wewnątrzmacicznego obumarcia płodu.
Najczęściej ujawnienie ujemnych skutków cukrzycy następuje w trzecim trymestrze ciąży. Przeciwdziałanie polega na podjęciu właściwego leczenia internistycznego oraz na wcześniejszym (36-38 tygodniu) rozwiązaniu. W popłodzie spotyka się często zmiany obrzękowe i naczyniowe.
- Cukrzyca nerkowa:
Wrodzone, rodzinnie występujące obniżenie zdolności zwrotnego wychwytywania glukozy z moczu pierwotnego w kanalikach nerkowych. Tym samym w moczu ostatecznym, spływającym do pęcherza i wydalanym na zewnątrz, pojawia się glukoza. W odróżnieniu od prawdziwej cukrzycy stężenie glukozy we krwi jest prawidłowe.
- Cukrzyca pierwotna:
Cukrzyca pierwotna występuje głównie u dzieci i młodzieży, rzadziej u dorosłych. Objawy choroby szybko się nasilają, a przebieg jej może być burzliwy. Do wczesnych oznak należą: zwiększone pragnienie, wypijanie dużych ilości płynów, oddawanie zwiększonych ilości moczu o jasnej barwie, szybko postępujące chudnięcie, pomimo zwiększonego łaknienia, nawracające zakażenia skórne.
Stężenie glukozy na czczo we krwi jest podwyższone, czasem do 10 a nawet 15 mmol/l (norma: 3,5-5,0 mmol/l). Z moczem wydalana jest glukoza. Cukrzyca pierwotna charakteryzuje skłonność do kwasicy metabolicznej i łatwość rozwijania się śpiączki cukrzycowej.
- Cukrzyca regulacyjna:
Cukrzyca regulacyjna występuje głównie u osób po 40. roku życia, zwłaszcza otyłych. Przebieg choroby jest łagodny, a objawy mało znamienne. Często na istnienie choroby zwraca uwagę przypadkowe stwierdzenie obecności glukozy w moczu.
- Cukrzyca steroidowa:
Cukrzycopodobne zaburzenie metabolizmu węglowodanowego, pojawiające się przy nadmiarze hormonów glikokortykoidowych w ustroju (choroba Cushinga) lub pod wpływem leczniczego stosowania preparatów kortykosteroidowych.
- Cukrzyca utajona:
Brak objawów klinicznych, stężenie glukozy we krwi na czczo jest prawidłowe (poniżej 5 mmol/l), próba obciążenia glukozą jest ujemna, ale może stać się dodatnia w ciąży, w chorobie zakaźnej lub w stanie obciążenia ustroju innego rodzaju (np. zabieg chirurgiczny). Dodatnia jest natomiast próba kortyzolowo-glukozowa.
- Cukrzyca wtórna:
Cukrzyca wtórna występuje po przebyciu zapalenia trzustki, po jej chemicznym lub mechanicznym uszkodzeniu, w hemochromatozie (cukrzyca brązowa), a także w stanach nadczynności gruczołów wytwarzających hormony cukrzycorodne (diabetogenne): w akromegalii, chorobie Cushinga, guzie chromochłonnym nadnerczy, nadczynności tarczycy (gruczoł tarczowy).

Właściwe przestrzeganie diety oraz regularne dawkowanie insuliny (z korektą zależnie od poziomu cukru we krwi) ma decydujące znaczenie dla opóźnienia rozwoju różnych powikłań cukrzycy.


3. HORMONY KORY NADNERCZY (NIEDOSTATECZNA SEKRECJA)

Nadnercze jest parzystym organem umiejscowionym nad nerką. Zawiera w sobie dwa odrębne składniki. Wewnętrzna część, rdzeń, produkuje adrenalinę, najważniejszy hormon stresu, który w odpowiednich sytuacjach zwiększa częstość akcji serca i poziom cukru we krwi oraz dostosowuje przepływ krwi do zwiększonych przez stres wymagań.
Zewnętrzną częścią nadnerczy jest ich kora, produkująca hormony sterydowe, w tym dwa najważniejsze: kortyzol i aldosteron.

1) mineralokortykosteroidy (aldosteron, dezoksykortykosteron - DOCA), które pomagają w utrzymaniu równowagi płynów ustrojowych, sodu i potasu, a pośrednio wody. Gdy produkcja aldosteronu przez korę nadnerczy est niedostateczna, znaczne ilośći sodu wydalane są w moczu. Wskutek wzrostu ciśnienia osmotycznego moczu wraz z sodem wydalane są znaczne ilości wody i objętość krwi zmniejsza się drastycznie; w efekcie gwałtownie dochodzi do niebezpiecznego spadku ciśnienia krwi, który w skrajnych przypadkach może powodować śmierć;
2) glikokortykoidy (kortyzon, kortyzol), uczestniczące w przemianie węglowodanów i tłuszczów, mające działanie przeciwalergiczne i przeciwzapalne; zapewniają zaopatrywanie komórek w paliwo, gdy organizm znajduje sie w sytuacji stresowej (pobudzenie komórek wątroby do do wytwarzania glukozy z innych ubstancji pokarmowych, zwanym glukoneogenezą);
3) androgeny, które wpływają na anabolizm białek oraz współdziałają w rozwoju drugorzędnych cech płciowych.




CHOROBA ADDISONA (CISAWICA) - przewlekła niedoczynność nadnerczy, spowodowana niedostatecznym wytwarzaniem hormonów w korze nadnerczy, na skutek jej zniszczenia przez proces autoagresji (60% przypadków) (autoagresją nazywa się "zaatakowanie" nadnerczy przez proces autoimmunologiczny, w którym organizm zwraca się przeciwko sobie samemu i produkuje przeciwciała, niszczące powoli korę nadnerczy), lub przez gruźlicę nadnerczy i inne przewlekłe zakażenia, szczególnie grzybicze czy wirusowe, a także zajęcie nadnerczy przez przerzuty nowotworowe z innych regionów ciała, zwłaszcza z raka sutka czy też krwotok do tych narządów niszczący komórki kory nadnerczy (40% przypadków). Spadek poziomu kortyzolu uniemożliwia regulację poziomu glukozy we krwi, gdyż organizm nie wytwarza dostatecznych ilości gluzkowy wskutek upośledzienia procesu glukoneogenezy.
Choroba Addisona prowadzi do zaburzenia gospodarki wodno-elektrolitowej oraz węglowodanowej organizmu; a w warunkach niedoboru kortyzolu organizm przestaje radzić sobie z sytuacjami stresowymi. Jeśli poziom kortyzolu ulega znacznemu obniżeniu, nawet niewinne infekcje mogą prowadzić do ciężkich objawów chorobowych, nibezpiecznych lub nawet śmiertelnych.
Objawy:
- ogólne osłabienie i łatwe męczenie się,
- brunatne (cisawe) przebarwienie skóry (najwyraźniejsze w okolicy brodawek sutkowych, pępka i pach) - hiperpigmentacja
- brązowe plamy na błonach śluzowych jamy ustnej i pochwy,
- nudności, wymioty,
- bóle kolkowe brzucha,
- zaburzenia jelitowe,
- chudnięcie,
- obniżenie ciśnienia krwi,
- przyspieszenie tętna,
- napady hipoglikemii (obniżenie stężenia glukozy we krwi poniżej wartości prawidłowych ) pod postacią napadowego głodu,
- bóle głowy, a nawet zaburzenia orientacji,
- omdlenia, utrata przytomności.
Jeżeli choroba nie zostanie rozpoznana i leczona na etapie powolnego rozwoju zmian może dojść do pojawienia się niebezpiecznego dla życia ostrego zepołu objawów związanych z hypokrtykoizmem. Przejawia się on w silnych, głęboko umiejscowionych bólach brzucha, tułowia i nóg, silnych wymiotach, odwodnieniu i utracie przytomności. Rozpoznanie choroby w trakcie jej początkowych objawów może być trudne. Potwierdzeniem diagnozy jest określenie poziomu kortyzolu w surowicy. W celu ustalenia mechanizmu przeprowadza się także badanie stanu przysadki mózgowej. Rozsztrzygający jest test z użyciem syntetycznego hormonu adrenokortykotropowego.
Chorobę Addisona leczy się więc hormonami kory nadnerczy, gł. hydrokortyzonem.
Choroba została opisana 1855 przez Thomasa Addisona, londyńskiego lekarza i wykładowcę.

Bibliografia:
- “Encyklopedia zdrowia” pod red. Witolda S. Gomułki i Wojciecha Rewerskiego; Warszawa 1999 wyd. VII;Wyd. Naukowe PWN tom I i II;
- ”Biologia” Solomon, Berg, Martin, Villee; Warszawa 1996, wyd. I ; MULTICO Oficyna Wydawnicza;
- “Nowa encyklopedia powszechna PWN”, Wyd. naukowe PWN, Warszawa 1997;
- WIEM – Wielka Internetowa Encyklopedia Multimedialna
- “Żyjmy dłużej" (miesięcznik), 12 (grudzień), 2000.