W okresie ok. 300–ok. 1430 dokonał się jeden z największych przełomów w dziejach muzyki: panującą monodię wyparła rozwijająca się od ok. IX w. muzyka wielogłosowa. Rozpowszechniające się w Europie chrześcijaństwo wyznaczyło niespotykaną dotąd, doniosłą rolę muzyce rel. (w węższym znaczeniu — muzyce kośc. i liturgicznej). Podstawą muzyki liturgicznej Kościoła rzymskokatol. był chorał gregoriański, wykonywany wyłącznie przez chóry męskie (złożone z zakonników lub kleryków) i solo przez kantora lub celebransa (kobiety nie wykonywały chorału). Praktykowano śpiew antyfonalny (na przemian śpiewały 2 chóry) i responsorialny (kantor śpiewał na przemian z chórem). W ramach chorału powstawały różne gatunki: psalmy, hymny, sekwencje, tropy, antyfony, responsoria, lamentacje itp.; były one związane z 2 podstawowymi nabożeństwami: mszą i godzinami kanonicznymi (officium). Do liturgii należały też wykonywane w kościołach, w pewnych okresach roku kośc., dramaty liturgiczne, z których później wykształciły się, popularne w średniowieczu, oparte na dialogowanych śpiewach, misteria. Śpiewaków kształcono w przykośc. i przyklasztornych szkołach; posługiwano się tzw. neumatyczną notacją chorału (neumy były znakami odzwierciedlającymi ruchy rąk kierownika chóru); w kościołach, zwł. katedralnych, utrzymywano chóry biorące udział w liturgii. Organy, jedyny instrument muz. aprobowany w średniowieczu przez Kościół, wprowadzano do świątyń od VII w. (np. 757 w kościele w Compiègne ustawiono organy podarowane królowi Franków Pepinowi Małemu przez ces. bizant. Konstantyna V). Bizancjum, skupiając m.in. w rękach swych cesarzy władzę państw. i zarazem kośc., zachowało w liturgii język gr. i chłonąc bardziej kulturę orientalną, rozwijało własną, różniącą się od zach., kulturę muzyczną. Po schizmie wsch. 1054 muzyka liturgiczna w krajach prawosł. rozwijała się odrębnym nurtem. Poza muzyką liturgiczną w zach. Europie kwitła jednogłosowa pieśń rel., początkowo z tekstami w języku łac., później coraz częściej — w językach nar., różniąca się charakterem od chorału, oparta na melodyce ludowej. Oprócz muzyki rel. w średniowieczu rozwijała się muzyka świecka: lud. wiejska, o której mało wiadomo, jak również uprawiana przez wędrownych muzyków, zw. wagantami (np. przez fr. żonglerów, niem. szpilmanów, ang. minstreli, ros. skomorochów, staropol. igrców, skand. skaldów), i dworska — o bardziej profesjonalnym charakterze, tworzona i wykonywana przez fr. trubadurów i truwerów (kunsztowne, zarówno pod względem poet., jak i muz., formy pieśniowe: rondo, ballada, virelai); trubadurzy stali się wzorem dla niem. minnesingerów. Z ok. IX w. pochodzą pierwsze zachowane zabytki muzyki wielogłosowej. Organum, rodzaj prymitywnej wielogłosowości tworzonej na użytek liturgii, było oparte nadal na chorale gregoriańskim (do melodii chorałowej dokomponowywano 1, 2 lub więcej głosów, stosując np. ruch równoległy głosów bądź bezruch jednego z nich, tzw. burdon); pojawiły się ośr. kultywujące tę formę wielogłosowości (szkoła Saint Martial w Limoges, paryska szkoła Notre Dame; pierwsi znani z imienia kompozytorzy: Leoninus, Perotinus). Oprócz organum rozwijał się pozaliturgiczny conductus (nie oparty na chorale), później motet; muzycznie opracowywano także mszę lub jej niektóre części; kwitły też świeckie formy wielogłosowe: fr. liryka wok. (ballady, ronda, virelais i chaces G. de Machaulta), ang. kanon (słynny 6-głosowy Summer is icumen in), wł. ballata, madrygał i caccia. Cechy i formy muzyki średniowiecza: I. Śpiew kościelny Średniowiecze przejęło kult muzyki jako siły moralno-wychowawczej ze starożytnej Grecji. Już w I w. n.e. pisarz rzymski Marcus Quintikianus wygłosił pochwałę na cześć muzyki w swoim dziele „De institutione oratoria”. Wielu pisarzy średniowiecznych, aż do późnegorenesansu powtarzało jego wywody w swoich pismach o muzyce. Znaczenie muzyki wzrosło jeszcze bardziej z chwilą, gdy kościół chrześcijański wprowadził ją nabożeństw jako nieodłączną część swojej liturgii. Muzyka najpierw zaistniała w liturgii kościoła wschodniorzymskiego w Bizancjum, gdzie uległa nie tylko wpływom kultury helleńskiej i wpływom armeńsko-syryjskim, ale także zaczerpnęła nie mało z synagogi (np. psalmy). Muzyka bizantyjska wzbogacona o te elementy zaczęła wykształcać nowe, własne formy liturgiczne, oparte na ówczesnej poezji religijnej - zwrotkowe ody, śpiewane według jednej i tej samej melodii zwanej hirmos. Pieśni śpiewano według ośmiu tonacji kościelnych zwanych oktoechos, złożonych z czterech tonacji głównych i czterech tonacji pochodnych. Muzyka kościoła wschodniorzymskiego miała ogromny wpływ na muzykę kościoła zachodniorzymskiego, który rozwijał się bardzo szybko. Uporządkowania wymagała nie tylko administracja kościelna, ale także chorał. Papież Grzegorz I Wielki uporządkował śpiewy kościelne, ponieważ jednak w tym okresie nie było jeszcze zapisu nutowego, uporządkowanie to miało charakter tekstowy. Nazwa chorału gregoriańskiego pochodzi od imienia reformatora (papieża Grzegorza) i słowa „chorus” (miejsce gdzie stali śpiewacy kościelni). Chorał nazywano też chorałem rzymskim. Reforma papieża Grzegorza polegała ujednostajnieniu praktyki liturgicznej, zebrawszy słowa melodii Kościelnych w całość zwaną Antiphonarius lub Antiphonarium authenticum (Oryginał antyfonarza zaginął już z początkiem X wieku, ale do naszych czasów zachowały się liczne odpisy).
