Wody płynące.

Rzeźbotwórcza działalność wód płynących

I. DZIAŁALNOŚĆ WÓD PŁYNĄCYCH
- podstawa erozyjna - głębokość, do której rzeki mogą wycinać swe doliny
- terasy rzeczne - twory powstałe z resztek dawnego dna
- terasy akumulacyjne - twory powstałe na tych odcinkach akumulacji rzeki, gdzie wcina się ona w swoją pokrywę akumulacyjną.
- erozja boczna - jest wynikiem przesuwania się nurtu z jednej na drugą stronę koryta i podmywania jego brzegów
- ujścia lejkowate - występują, gdy zbiornik jest głęboki i są znaczne amplitudy pływów, ujście ma charakterystyczny kształt lejka.
- ujścia deltowe - tworzą się, gdy dno zbiornika wodnego obniża się łagodnie i nie występują w nim silne ruchy wody, rzeka dzieli się na szeregi ramion i akumuluje niesiony materiał w postaci stożka napływowego – delty

II. Krople deszczu, spadające na grunt, przekazują swoją energię i powodują wybijanie drobnych ziaren. Gdy powierzchnia gruntu zbudowana jest ze skał mało zwięzłych, wśród których występują głazy i inne większe okruchy skalne, może wtedy dochodzić do kształtowania specyficznej rzeźby terenu. Osady o zróżnicowanej wielkości, zawierające większe fragmenty skał, bombardowane są przez krople deszczu i rozmywane przez wodę. Woda wymywa drobne cząstki, z wyjątkiem tych obszarów, które są chronione przez większe okruchy skalne. Pod głazem zachowane zostają kolumny zbudowane z drobnych osadów. Tworzą się tzw. piramidy ziemne. Mogą one osiągać wysokość nawet 3 - 4 metrów, ale są to formy bardzo nietrwałe. Ziemny słup podpierający głaz staje się stopniowo za cienki, aby udźwigać kamienną czapę i przewraca się. Piramidy ziemne można spotkać na Płaskowyżu Renon w dolinie Adygi we Włoszech.
Szczególnie obfite deszcze dostarczają na 1km2 powierzchni tysiące ton wody. Woda ta szybko tworzy liniowe spływy, żłobiąc przy tym teren. Pojawiają się różnych rozmiarów bruzdy i rozcięcia, bądź nawet doliny, kończące się w strefach utraty siły nośnej wody stożkami napływowymi. Na obszarach półsuchych, o ubogiej roślinności występuje krajobraz badlandów. Są to obszary gęsto rozcięte siecią rozdołów i wąwozów, powstałe w wyniku znacznej siły erozyjnej wody deszczowej. Tego typu krajobraz można spotkać w Dakocie Południowej w USA.
W wyniku gwałtownych deszczy na suchych i lessowych obszarach tworzą się wąwozy. W Afryce Północnej w wąwozach, położonych na obszarach suchych, płyną cienkie strugi wody. Często jednak jest tak, że dno wąwozu pozostaje suche. Kiedy w pobliskich górach spadnie deszcz, zwykle jest to gwałtowna ulewa, wówczas w korytach pojawia się ogromna ilość masy wodnej. Pogłębianie wąwozu - przerwane na czas suszy - zaczyna się na nowo. W wyniku kolejnego suchego okresu, doliny wody opadowej wysychają, zamieniając się w tzw. uedy. Ruch wody zależy od jej ilości (przepływu) i temperatury, od spadku terenu, właściwości podłoża oraz ilości niesionego materiału. Może być spokojny (laminarny, czyli warstwowy) albo burzliwy (turbulentny, czyli wirowy).
Ruch spokojny cechuje ciągłość strumienia drobin cieczy, które przemieszczają się równolegle względem siebie. Zachodzi on, gdy woda płynie w prostej linii i jest słabo obciążona materiałem bądź rozpuszczonymi w niej substancjami, a także, gdy jej temperatura jest stała. Ta postać ruchu jest jednak rzadko spotykana w przyrodzie.
Najczęściej występuje w przyrodzie ruch burzliwy. Zachodzące w poprzek linii prądu przenoszenie energii oraz rozpuszczonych substancji i ładunku mineralnego czy organicznego prowadzi do przekraczania bariery sił lepkości cieczy. Skutkiem tego jest mieszanie wody w całym przekroju, połączone nawet z miejscowym „ płynięciem pod prąd”.

III. Rzeki kształtują powierzchnię ziemi, wymywają glebę, kruszą skały nanoszą piasek, kamienie i głazy. Rzeki mogą zmieniać swój bieg. Omijają własne zakola, pozostawiając słodkowodne jeziora.
Rzeki gromadzą wodę w rozmaity sposób. Podstawowym jej dostawcą są źródła, – czyli miejsca, gdzie wody gruntowe wydostają się na powierzchnię ziemi. Strumienie źródlanej wody wzbogaconej deszczówką łączą się ze sobą i spływają do morza. Rzeki mają ogromny wpływ na kształtowanie krajobrazu. Przebywając określoną drogę od źródeł do morza nie zachowują się obojętnie wobec napotkanych rzeczy.
Płynąc w kierunku morza rzeki niszczą skały i drążą doliny. Przenoszą głazy, kamienie i inne materiały w odległe miejsca. Wprawdzie płynąca woda ma wielką siłę, jednak to kamienie i inna materia pochodząca z wietrzenia, zabierana przez wodę w trakcie jej podróży, w rzeczywistości niszczą podłoże. Woda porywa ze sobą materiał skalny z dna i z brzegów. Kamienie ocierają się
o siebie i nawzajem ścierają. Silny prąd potrafi rozkruszyć nawet duże bloki skalne. Drobny materiał, taki jak piasek i muł, ma właściwości trące podobnie jak środki czystości używane
w gospodarstwie domowym. Wraz z biegiem rzeki kawałki skał zmieniają się w małe gładkie kamyczki.
Rzeki różnią się między sobą w zależności od terytorium, po jakim płyną. Ich droga od źródła do morza jest bardzo urozmaicona.

Górny bieg rzeki
W pobliżu swoich źródeł rzeka płynie na znacznej wysokości nad poziomem morza i ma bardzo wartki bieg, dzięki czemu jej zdolność erozyjna jest największa. Woda wyrywa głazy i okruchy skalne. Duże bloki uderzając o siebie, stopniowo rozkruszają się na mniejsze kawałki, tworząc żwir, piasek i muł. Rzeka wciąż dość płytka. Jej dno pełne jest głazów. Płynąc po terenie górzystym rzeki są niewielkie a ich bieg jest przeważnie krótki jak np. w Norwegii czy w Andach, gdzie gwałtownie spadają ku wybrzeżom Ameryki Południowej. „Młoda” rzeka górska płynie tak szybko, że tylko niewiele roślin jest w stanie zakorzenić się w jej korycie. Ryby tu także nie znajdują sobie sprzyjającego środowiska. Woda jest czysta i zimna a na dnie spoczywają setki kamieni oraz głazów. Górskie rzeki wiją się wśród stromych wąwozów i dolin, tworząc niezwykle malowniczy krajobraz.
W górnym biegu rzeki występuje zjawisko erozji wgłębnej, która szybciej postępuje w skałach luźnych, miękkich niż w litych, twardych. Skały odporne na erozję tworzą progi w dnie, a na rzece bystrza lub wodospady. Rzeka dążąc do wyrównania spadku pokonuje progi również drogą erozji wstecznej. Erozja wsteczna prowadzi do cofania się progu wodospadu. Spadając z dużą energią woda podcina próg u podstawy, a kruszejąca powyżej podcięta skała odrywa się i powoduje cofanie się progu.
Niesiony przez rzekę materiał osadzany jest w miarę zmniejszenia się jej spadku – najpierw grubszy, a dalej coraz drobniejszy. Jeżeli spadek rzeki maleje gwałtownie, wtedy rzeka przeciążona niesionym rumowiskiem zrzuca jednocześnie gruby i drobny materiał. Podobny jest efekt, gdy szybko opadną wody powodziowe. Górskie rzeki uchodząc do rzek o mniejszym spadku często tworzą ze zrzucanego materiału stożki napływowe. W górskich odcinkach rzek ze względu na duże spadki i dużo ostrokrawędzistych okruchów w dnie rzeki procesy erozji przeważają nad akumulacją i rzeki przyczyniają się do silnego rozcięcia obszarów i urozmaicenia ich rzeźby.
Środkowy bieg rzeki
W środkowym biegu, rzeka staje się dojrzała. Teraz płynie po łagodnym terenie, zwalnia tempo, pojawiają się ryby i rośliny. Występuje zjawisko erozji bocznej. Rzeka płynie zakolami przerzucając nurt z jednego brzegu na drugi. Jednocześnie następuje wypełnianie części koryta osadami. Koryto pokrywa muł i głęboki żwir. Rzeka wije się leniwie zataczając szerokie
łuki. Niesie coraz więcej wody, którą gromadzi z opadów i dopływających strumieni.
Dolny bieg rzeki
W swoim dolnym biegu, na płaskich nizinach, „stara” już rzeka płynie jeszcze wolniej. Brzegi są bardzo niskie i jeśli topniejące śniegi lub obfite opady deszczu podwyższą poziom wód rzeka łatwo występuje z brzegów i zalewa otaczające ją obszary, tzw. Równie zalewowe. Przy dużej ilości wody, lecz bardzo małym spadku rzeka przede wszystkim osadza niesiony materiał, który zrzuca w całości przy ujściu. Gdy zbiornik wodny, do którego uchodzi rzeka jest płytki, a przy jego brzegach nie występują silne prądy ani pływy, wtedy materiał rzeczny osadza się przy brzegu. Nadbudowuje dno zbiornika, niekiedy aż do powierzchni wody – wtedy rzeka wydłuża swój bieg, rozdziela się na szereg ramion i rozbudowuje nadwodną część swoich osadów. Powstaje stożek napływowy nazywany deltą. Rzeki wynoszą ogromne ilości materiału, i delty osiągają znaczne rozmiary
np. Amazonki obejmuje powierzchnię 100 tyś.km², Gangesu 86 tyś.km², Missisipi 32 tyś.km², Wisły 1,6 tyś.km².
Natomiast w strefach pływów, powstają ujścia lejkowate – estuaria, gdyż wdzierająca się fala przypływu niszczy brzegi. Lejkowate ujścia powstają również, gdy rzeki kończą swój bieg
w głębokim morzu. Rozcięte dawne dno rzeki tworzy terasę wznoszącą się niekiedy wiele metrów ponad nowe dno.

Zjawisko krasowe
Wody powierzchniowe i podziemne zdolne są do rozpuszczania skał, takich jak wapienie, dolomity, gipsy, a także sole kamienne. Procesy rozpuszczania skał to procesy krasowe lub krasowienie
Meandry
Gdyby praca rzek była jednokierunkowa, to w wyniku takiej działalności erozyjnej, po 14 milionach lat powierzchnia Stanów Zjednoczonych zrównałaby się z poziomem morza. Na szczęście rzeki
nie tylko niszczą, ale również nabudowują ląd, co zapobiega całkowitemu rozmyciu kontynentów.
Kiedy rzeka napotka przeszkodę, np. na górę, zmienia swój bieg, by ją ominąć. Nawet płynąc leniwie po płaskim terenie tworzy szerokie zakola tzw. Meandry. Nazwa wywodzi się ze starożytnej Greki. Pochodzi od, wijącej się w taki właśnie sposób, rzeki Meander w Troi (obecnie Buyuk Menderes w Turcji).

Ujście rzeki - zależy od ukształtowania dna zbiornika, do którego uchodzi
i ruchów wód morskich:
ujście deltowate - powstaje, gdy zbiornik jest płytki i brak w nim silnych prądów i pływów. Materiał rzeczny osadza się przy brzegu, nadbudowuje dno zbiornika, niekiedy do powierzchni wody. Rzeka wydłuża swój bieg, rozdziela się na ramiona, a z osadów na
powierzchni buduje stożek napływowy zwany deltą.
ujście lejkowate - eustaria, fala przypływów wdziera się w koryto rzeki, niszczy je i rozszerza, nadając kształt lejka. Takie ujście powstaje tez wtedy gdy rzeka wpada do głębokiego zbiornika.
Poziom ujścia rzeki wyznacza podstawę erozyjną, czyli poziom, poniżej którego nie może sięgać erozja rzeki.

IV. W Polsce
Podczas transportu wodnego odbywa się sortowanie, okruchów według ich wielkości. Materiał drobny przenoszony jest szybciej i dalej. Ponownie odwołajmy się do przykładu rzek w Polsce. W górnych odcinkach rzek (na obszarze Karpat, Sudetów) na ich dnie zalegają głazy, otoczaki, żwiry i piaski. Począwszy od Kotliny Sandomierskiej i przedpola Sudetów w dnach dominują już piaski przemieszane ze żwirami. Natomiast w odcinkach ujściowych, a szczególnie w deltach, powszechne są piaski, mułki oraz iły.

Na terenie Polski można spotkać wąwozy lessowe, występujące na Wyżynie Sandomierskiej i w okolicach Hrubieszowa. Less zaliczany jest do skał osadowych, drobnopiaszczystych, które powstały w klimacie peryglacjalnym na przedpolu lodowca. Podczas gwałtownych opadów na ziemiach lessowych zachodzi sufozja, czyli proces wypłukiwania minerałów od spodniej strony lessu przez wodę opadową. Ponieważ na lessach tworzą się jedne z najżyźniejszych gleb, a mianowicie czarnoziemy, i nie rosną tu żadne lasy - gdyż takie gleby wykorzystuje się raczej w rolnictwie - nie ma nic, co by mogło retencjonować wodę deszczową, więc spływa ona gwałtownie pod powierzchnię, rzeźbiąc wąwozy.