Poczet królów i książąt polskich.

Mieszko I, z dyn. Piastów, ur. ok. 935, zm. 25 V 992, pierwszy hist. przedstawiciel dyn. Piastów, książę pol. od 960, twórca państwa pol., syn Siemomysła (wg tradycji spisanej ok. 1115), ojciec m.in. Bolesława I Chrobrego i Świętosławy (Sygrydy); rozpoczynał panowanie jako władca Wielkopolski, Łęczyckiego, Sieradzkiego, Kujaw, Mazowsza, a zapewne i Pomorza Gdańskiego. Mieszko I zawarł sojusz z Czechami, 965 ożenił się z księżniczką czeską, Dobrawą i 966 przyjął chrzest, co zapoczątkowało budowę organizacji kościoła w Polsce. Jako sojusznik cesarza Ottona I 967 pokonał Wieletów i opanował część Pomorza; 972 pokonał pod Cedynią margrabiego łużyckiego Hodona, przeciwnika w walce o Pomorze Zach.; 979 odparł wyprawę na Polskę ces. Ottona II; śmierć Dobrawy 977 rozluźniła związki polsko-czeskie. i ok. 990, wspomagany posiłkami cesarskimi, opanował Śląsk i Małopolskę; w tym samym czasie dla umocnienia swych zdobyczy Mieszko I oddał się pod protekcję papieską (Dagome iudex). Przed śmiercią podzielił kraj między Bolesława I Chrobrego, syna Dobrawy i małoletnich synów z drugiego małżeństwa (979 lub 980) z Niemką Odą; jako pierwszy z władców polskich włączał się w rozgrywki do polityki europejskiej.

Bolesław I Chrobry, z dynasti Piastów, ur. 967, zm. 17 VI 1025, od 992 książę, w ostatnim roku życia król Polaków, syn Mieszka I i księżniczki czeskiej Dobrawy; 984 ożeniony z córką Rygdaga, margrabiego Miśni, celem nawiązania przyjaznych stosunków z Niemcami, rozwiódł się 986 i poślubił córkę księcia węgierskiego Gejzy, matkę Bezpryma, którą także rychło porzucił; ok. 987 pojął za żonę Emnildę, córkę księcia zachodniosłowiańskiego, Dobromira; prawdopodobnie ok. 990 objął księstwo Kraków; 992 po śmierci ojca wypędził z kraju macochę Odę wraz z jej synami, zjednoczył kraj i objął władzę w całym państwie. Włączył się do polityki europejskiej. ? popierał cesarza Ottona III; doprowadził do kanonizacji św. Wojciecha 999, zreorganizował kościół polski ? uzyskał zgodę papieża na utworzenie 999 arcybiskupstwa w Gnieźnie i biskupstw w Kołobrzegu, Wrocławiu i Krakowie, był protektorem akcji misyjnych, m.in. w Prusach (św. Wojciech, Bruno z Kwerfurtu), sprowadził z Włoch pierwszych zakonników (Pięciu Braci Polskich). W 1000 podejmował w Gnieźnie cesarza Ottona III, uzyskał potwierdzenie niezależności Polski; od 1002 (po śmierci Ottona III) toczył z Niemcami wojny (wojny polsko-niemieckie), które trwały z przerwami do 1018 i zakończyły się pokojem w Budziszynie (włączenie Milska i Łużyc do Polski); 1003?04 zajął Morawy z częścią Słowacji i na krótko Czechy; ok. 1007 utracił jednak Pomorze Zach.; 1013?18 podjął wyprawy na Ruś, dotarł do Kijowa i interweniował w sprawy dynastyczne (1018 przyłączył Grody Czerwieńskie); po śmierci cesarza Henryka II uzyskał zgodę papieska na koronację, która odbyła się w 1024 lub 1025. Bolesław I Chrobry był twórcą potęgi wczesnofeudndalnego państwa polskiego.

Mieszko II Lambert, z dynastii Piastów, ur. 990, zm. 10 lub 11 V 1034, król pol. od 1025, książę Polski 1033?34, syn Bolesława I Chrobrego i jego 3. żony, Emnildy, młodszy przyrodni brat Bezpryma, ojciec Kazimierza I Odnowiciela; ożeniony 1013 z Rychezą, siostrzenicą cesarza Ottona III; uczestniczył w kampaniach wojennych ojca; rozbudował aparat państw. i organizację kościelną; walczył z cesarstwem; 1031 uległ bratu, Bezprymowi, wspomaganemu przez Ruś i opuścił kraj; po śmierci Bezpryma (1032) odzyskał władzę, musiał jednak uznać zwierzchnictwo cesarza, zrzec się tytułu króla i zgodzić na wydzielenie dzielnic bratu Ottonowi i krewnemu Dytrykowi (zjazd w Merseburgu 1033); po śmierci brata Ottona (1033) przywrócił jedność państwa.

Kazimierz I Odnowiciel, z dynastii Piastów, ur. 25 VII 1016, zm. 19 III 1058, książę polski, syn Mieszka II Lamberta i Rychezy, wnuczki cesarza Ottona II (z dyn. Ludolfingów, spokrewnionej z Karolingami, stąd drugie imię Kazimierza Odnowiciela ? Karol, nawiązujące do tradycji Karola Wielkiego i ukazujące europejskie ambicje Bolesława I Chrobrego), ojciec m.in. Bolesława II Szczodrego i Władysława II Hermana; po śmierci ojca, w związku z zamieszkami w kraju, przebywał w Niemczech na dworze swego wuja Hermana, arcybiskupa kolońskiego; w czasie jego nieobecności nastąpił rozpad państwa, wyodrębnienie się Pomorza i Mazowsza, powstanie ludowe i najazd Brzetysława I.; 1038 (lub 1039) wrócił do kraju poparty przez króla niemieckiego Henryka III i Węgry; zawarł przymierze z księciem Rusi Jarosławem Mądrym (1041), umocnione małżeństwem z jego siostrą Dobronegą; ok. 1047 przy pomocy Rusi stłumił bunt Miecława i przyłączył Mazowsze, być może narzucił także zwierzchnictwo Pomorzu ;1050 odzyskał Śląsk zagarnięty przez Czechów, którym jednak musiał płacić trybut; odbudował aparat państw. z ośrodkiem w Krakowie oraz sieć biskupstw polskich.

Bolesław II Szczodry, zwany też Śmiałym, z dynastii Piastów, ur. ok. 1042, zm. 2 lub 3 IV raczej 1082 niż 1081, na Węgrzech, od 1058 książę, od 1076 król Polski, najstarszy syn księcia Kazimierza I Odnowiciela i księżnej rusi Dobroniegi Marii; toczył wojny z Czechami, interweniował w spory dynastyczne na Węgrzech i Rusi, odzyskał Grody Czerwieńskie, utracił jednak Pomorze Wschodnie; zasłużony dla odnowy sieci biskupstw, fundator klasztorów benedyktyńskich; w konflikcie między papieżem Grzegorzem VII i cesarzem Henrykiem IV stanął po stronie Stolicy Apostolskiej, co umożliwiło mu koronowanie się na króla polski.; ustawiczne wojny prowadzone przez Bolesława Śmiałego oraz jego polityka ograniczająca rolę możnowładztwa wywołały w kraju niezadowolenie, które po zabiciu biskupapa krakowskiego Stanisława, przekształciło się 1079 w bunt; Bolesław Śmiały uszedł wraz z synem, Mieszkiem, na Węgry i tam zmarł.Legendy o królu pokutniku lokowały jego grób na szlakach pielgrzymich do Rzymu ? w klasztorach w Ossiach w Karyntii lub w Wilten koło Innsbrucku.

Władysław I Herman, między 1042 a 1044?1102, z dynastii Piastów, książę polski od 1079, syn Kazimierza I Odnowiciela, ojciec Bolesława III Krzywoustego i Zbigniewa; związany z cesarstwem i Czechami, ulegał wpływowi Sieciecha.

Bolesław III Krzywousty, z dynasii Piastów, ur. 20 VIII raczej 1085 niż 1086, zm. 28 X 1138, książę polski od 1102, syn Władysława I Hermana i księżniczki czeskiej Judyty; ożeniony 1103 z córką księcia kijowskiego Świętopełka II ? Zbysławą, 1113 z córką hrabiego Henryka z Bergu, Salomeą; po ostatecznym podziale państwa 1102 otrzymał Małopolskę i Śląsk, jego brat przyrodni, Zbigniew ? Wielkopolskę i Mazowsze; w rywalizacji o zwierzchnią władzę w kraju Bolesław Krzywousty 1106?08 pokonał Zbigniewa, który udał się po pomoc do Niemiec i Czech; 1109 Bolesław Krzywousty odparł interwencyjną wyprawę cesarza Henryka V, a Zbigniewa, który 1110 powrócił do kraju, uwięził i oślepił (co spowodowało jego śmierć 1112); za czyn ten odbył pielgrzymkę pokutną w 1113; 1117 stłumił bunt wojewody Skarbimira; po długotrwałych wojnach, ok. 1119 opanował Pomorze Gdańskie, a następnie 1121?23 osiągnął zwierzchnictwo nad Pomorzem Zach.; 1129 zawarł sojusz z Danią, a 1132?34 podejmował próby osadzenia na tronie węgierskiego księcia Borysa; 1135 złożył w Merseburgu hołd lenny cesarzowi Lotarowi z terytorium Pomorza Zach. i Rugii; 1138, usiłując zapobiec przyszłym wojnom domowym, podzielił kraj między synów na dzielnice i ustanowił najstarszego (seniora), Władysława (II Wygnańca), princepsem. Władysław otrzymał Śląsk jako dzielnicę dziedziczną, Bolesław (IV Kędzierzawy) ? Mazowsze, Mieszko (III Stary) ? Wielkopolskę, wdowa Salomea z małoletnimi synami Henrykiem i Kazimierzem ? ziemię sieradz.-łęczycką jako oprawę wdowią, reszta kraju z Małopolską tworzyła dzielnicę każdorazowego princepsa; podział ten zapoczątkował rozbicie dzielnicowe Polski.

Władysław II Wygnaniec, z dynastiiPiastów, ur. 1105, zm. 30 V 1159, książę senioralny Polski i dziedziczny Śląska od 1138, najstarszy syn Bolesława III Krzywoustego, ojciec Bolesława I Wysokiego i Mieszka I Plątonogiego, brat Bolesława IV Kędzierzawego i Mieszka III Starego; dążył do przywrócenia jedności państwa; w wyniku konfliktu z możnowładztwem i braćmi wygnany 1146, schronił się w Niemczech, gdzie zabiegał o pomoc w odzyskaniu władzy (interwencyjne wyprawy Konrada III 1146 i Fryderyka I Barbarossy 1157); 1147 uczestniczył w krucjacie do Ziemi Świętej; jego synowie ? Bolesław Wysoki i Mieszko Plątonogi, odzyskali 1163 Śląsk i dali początek śląskiej linii Piastów.

Bolesław IV Kędzierzawy, z dynstii Piastów, ur. 1121 lub 1122, zm. 5 I 1173, książę zwierzchni Polski od 1146, syn Bolesława III Krzywoustego i jego 2. żony Salomei; przywódca młodszych książąt (juniorów) w walce z seniorem Władysławem II Wygnańcem; 1146, po wygnaniu Władysława II, objął rządy w kraju, zjednoczył Mazowsze, Śląsk i ziemię krakakowską zostawiając Wielkopolskę bratu Mieszkowi III Staremu; ziemię sandomierską wydzielił bratu Henrykowi; 1157 pokonany przez cesarza Fryderyka I Barbarossę, wspomagającego Władysława II, złożył hołd w Krzyszkowie; 1163 pod groźbą nowego najazdu niemieckiego oddał Śląsk synom Władysława II; 1166 podjął nieudaną próbę podboju Prus; po jego śmierci dzielnicę mazowowsza objął syn Leszek.

Mieszko III Stary, z dynastii Piastów, ur. między 1122 a 1125, zm. 13 III 1202, Kalisz, książę wielkopol. od 1138, krak. i zwierzchni książę Polski 1073?77 i od 1198, syn Bolesława III Krzywoustego i Salomei, brat m.in. Władysława II Wygnańca, Bolesława IV Kędzierzawego, Kazimierza II Sprawiedliwego i Henryka, ojciec m.in. Bolesława i Władysława III Laskonogiego; 1146 uczestnik buntu młodych książąt (juniorów) przeciw Władysławowi II Wygnańcowi, następnie współrządził z bratem, Bolesławem IV Kędzierzawym jako pryncepsem; przywrócił wpływy Polski na Pomorzu Zach.; po śmierci Bolesława Kędzierzawego (1173) centralistyczne tendencje Mieszka III Starego wywołały bunt możnych, jego wygnanie (1177) i powołanie na tron krak. najmłodszego brata, Kazimierza II Sprawiedliwego; 1181 Mieszko III Stary powrócił do rządów w księstwie wielkopol.; 1191 przejściowo opanował tron krak.; po śmierci brata (1194) zajął Kujawy, lecz nie uzyskał przewagi nad zwolennikami bratanka, Leszka Białego (bitwa pod Mozgawą 1195); od 1198 sprawował rządy zwierzchnie (za małoletniego Leszka); dążył do utrzymania ? pryncypatu i jedności księstw piast.; popierał rozwój kultury, prawdopodobnie fundator Drzwi Gnieźnieńskich.
S. SMOLKA Mieszko Stary i jego wiek, Warszawa 1959.

Kazimierz II Sprawiedliwy, z dyn. Piastów, ur. 1138, zm. 5 V 1194, książę pol., najmłodszy syn Bolesława III Krzywoustego (być może pogrobowiec) i jego drugiej żony Salomei, brat m.in. ? przyrodni Władysława II, rodzony Bolesława IV Kędzierzawego, Mieszka III Starego i Henryka, z małżeństwa z Heleną, siostrą Konrada III, ks. morawskiego (od 1188 czes.), pozostawił 2 nieletnich synów: Leszka Białego i Konrada I Mazowieckiego; 1157?63 przebywał w Niemczech jako zakładnik; po śmierci Henryka sandom. (1166) Bolesław IV Kędzierzawy wydzielił K. dzielnicę z ośr. w Wiślicy; 1177 został powołany przez panów małopol. na tron krak. jako princeps, usunął starszego brata Mieszka III Starego; 1180 na zjeździe w Łęczycy nadał przywileje duchowieństwu pol., zyskując jego poparcie; 1184 uznał zwierzchnictwo cesarza, 1186 uzyskał Kujawy i Mazowsze po śmierci Leszka, syna Bolesława Kędzierzawego; 1189 interweniował na Rusi Halickiej, którą interesował się jako mąż ks. rus. Heleny, i przywrócił tron Włodzimierzowi Jarosławowiczowi; 1191 pozbawiony tronu przez Mieszka III Starego, odzyskał go dzięki posiłkom rus.; 1193 zorganizował zwycięską wyprawę na Jaćwingów.

Władysław III Laskonogi, z dyn. Piastów, ur. między 1161 a 1166, zm. 3 XI 1231, Środa Śląska, książę pozn. i gnieźn. od 1202, krak. 1202 i 1228, najmłodszy syn Mieszka III Starego, brat m.in. Odona; 1206 wygnany z Krakowa przez możnowładców, którzy powołali na tron krak. Leszka Białego; objął na krótko władzę w tej dzielnicy po jego śmierci 1228; walczył z Henrykiem I Brodatym (przymierze 1217); od 1206 toczył walkę z bratankiem Władysławem Odonicem o Wielkopolskę, 1208 i 1218 zmusił go do ucieczki z kraju; od 1223 ponowne walki z Odonicem i książętami pomor.; ostatecznie 1229 wyparty przez Odonica z Wielkopolski, schronił się na Śląsku, gdzie zmarł.

Leszek Biały, z dyn. Piastów, ur. 1186 lub 1187, zm. 23 XI 1227, Marcinkowo k. Żnina, książę sandom. od 1194, książę krak. 1194?98 i od 1202, syn Kazimierza II Sprawiedliwego, brat Konrada I Mazowieckiego, ojciec Bolesława Wstydliwego i bł. Salomei; 1207 żonaty z Grzymisławą księżniczką łucką; początkowo rządy w jego imieniu sprawowała matka i możnowładcy krak., od 1198 władzę w Krakowie zagarnął Mieszko III Stary; po śmierci Mieszka i wygnaniu jego syna, Władysława Laskonogiego, Leszek Biały objął władzę w księstwie krak.; szukał oparcia wśród wyższego duchowieństwa i w Stolicy Apostolskiej; 1207 oddał się wraz z krajem pod opiekę papieża Innocentego III; popierał program arcybpa H. Kietlicza, uczestniczył w zjazdach w Borzykowej 1210 i Wolborzu 1215; wzorem ojca angażował się w sprawy rus.; bezskutecznie próbował opanować Ruś Halicką; zamordowany w ? Gąsawie.

Bolesław Wstydliwy, z dyn. Piastów, ur. 21 VI 1226, zm. 7 XII 1279, książę sandom. od 1233, od 1243 także książę krak., syn ks. Leszka Białego i Grzymisławy, córki ks. łuckiego Ingwara; 1243, po klęsce stryja Konrada I Mazowieckiego pod Suchodołem odzyskał dzielnicę krak.; 1239 ożeniony z królewną węg., Kingą, pozostawał w stałym sojuszu z Węgrami; w czasie najazdu tatar. 1259?60 schronił się na Węgry, 1273 stłumił bunt rycerstwa, które powołało na tron krak. ks. Władysława opol.; popierał rozwój gosp. pd. Małopolski, 1257 nadał Krakowowi prawa miejskie; 1253 poparł kanonizację bpa Stanisława ze Szczepanowa; protektor zakonów, zmarł bezpotomnie.

Leszek Czarny, z dyn. Piastów, ur. między 1240 a 1242, zm. 30 IX 1288, Kraków, książę łęczycki od 1260 lub 1261, tylko sieradz. od ok. 1263, krak. i sandom. od 1279, najstarszy syn Kazimierza I kujawskiego, brat m.in. Władysława I Łokietka; 1279 objął Małopolskę; jako następca bezpotomnie zmarłego Bolesława V Wstydliwego; popierany przez mieszczaństwo i drobne rycerstwo, stłumił bunty możnowładców małopol. (1282, 1285), dążył do wzmocnienia władzy książęcej; odparł najazdy litew. i tatarskie.

Przemysł II, z dyn. Piastów, ur. 14 X 1257, zm. 8 II 1296, w pobliżu Rogoźna, książę wielkopol., król Polski, syn Przemysła I, ojciec Ryksy Elżbiety; wychowany przez stryja, Bolesława Pobożnego; od 1273 objął księstwo pozn., a 1279 (po śmierci stryja) pozostałą część Wielkopolski; 1282 w Kępnie zawarł z księciem Pomorza Gdań. Mściwojem II układ zapewniający Przemysłowi II objęcie Pomorza Gdań. po jego śmierci; sojusz ten zahamował agresję brandenb. na Pomorzu; 1287 Przemysł II odzyskał ziemię kal. i rudzką; 1290 na mocy testamentu Henryka IV Probusa objął rządy w Krakowie, z którego
wycofał się 1291 pod naciskiem Wacława II czes.; po śmierci Mściwoja II (1294) objął rządy na Pomorzu Gdań., stał się najpotężniejszym z książąt piast.; popierany przez duchowieństwo (m.in. arcybpa gnieźn. Jakuba Świnkę), rycerstwo i miasta 1295 koronował się na króla Polski (przy opozycji niektórych możnowładców wielkopol.); z inspiracji margrabiów brandenb. i przy domniemanym współudziale Nałęczów i Zarembów zamordowany w Rogoźnie.

Wacław II, ur. 17 IX 1271, zm. 21 VI 1305, z dyn. Przemyślidów, król czes. od 1283, król pol. od 1300, syn Przemysła Ottokara II; 1289 zhołdował księstwo bytomskie, 1291 ? ciesz. i opol.; 1291 opanował Kraków; 1292 wyparł Władysława I Łokietka z Sandomierza i zmusił do hołdu z ziemi sieradz. i kujawskiej; po wygnaniu Łokietka 1300 opanował Wielkopolskę i Pomorze Gdańskie oraz koronował się w Gnieźnie na króla Polski; 1301 umocnił swe wpływy na Śląsku (opieka nad małoletnimi książętami legnicko-wrocł.); zorganizował w Polsce administrację, wprowadzając rządy starostów; opierał się na miastach, stworzył własne stronnictwo wśród duchowieństwa (bp krak. Jan Muskata); w Czechach rozwijał górnictwo (kodyfikacja prawa górn. 1300), zreformował pieniądz (grosze czes.).

Władysław I Łokietek, z dyn. Piastów, ur. między 1259 a 1260, zm. 2 III 1333, Kraków, król Polski, syn Kazimierza I kujawskiego i Eufrozyny opolskiej, młodszy brat Leszka Czarnego i Siemomysła, ojciec Elżbiety Łokietkówny i Kazimierza III Wielkiego; 1288 odziedziczył (po bracie Leszku Czarnym) ziemię sieradz. oraz sandom., 1289 przejściowo Kraków; 1291?92 toczył walki z ? Wacławem II (czes.); 1296 wybrany na tron wielkopol. jako mąż Jadwigi, córki Bolesława Pobożnego; 1300 usunięty z tronu, schronił się na Węgrzech; 1304?05, wspomagany przez oddziały węg., opanował ziemię sandom.; 1306 zajął Kraków oraz objął zwierzchnictwo nad Pomorzem Gdań., które utracił 1308?09 (zagarnięte przez Krzyżaków); 1312 stłumił bunt mieszczan małopol. (tzw. bunt wójta Alberta); 1314 opanował Wielkopolskę; 1320 koronował się na króla pol. (jego zwierzchność uznali książęta kujawscy); Władysław dążył bezskutecznie do odzyskania Pomorza Gdań., początkowo pokojowo (proces przed sędziami papieskimi w Inowrocławiu 1320?21 zakończony wyrokiem przychylnym dla Polski, nie uznanym przez Krzyżaków), następnie prowadząc wojnę z zakonem; mimo zwycięstwa 1331 pod ? Płowcami, 1332 utracił Kujawy. Walcząc o zjednoczenie ziem polskich Władysław opierał się gł. na średniej i drobnej szlachcie, zwł. małopol., a także współpracował z przedstawicielami Kościoła (? Jakub Świnka); umiejętnie korzystając z pomocy węg. Andegawenów, doprowadził do zjednoczenia większości ziem pol., stwarzając podstawę do dalszej ich konsolidacji.

Kazimierz III Wielki, z dyn. Piastów, ur. 30 IV 1310, Kowal, zm. 5 XI 1370, Kraków, król Polski, syn Władysława III Łokietka i Jadwigi, córki Bolesława Pobożnego; dążył do wzmocnienia i przywrócenia całości Królestwa Pol., opierając się na sojuszu z Węgrami i papiestwem; 1335 uzyskał od Jana Luksemburskiego zrzeczenie się roszczeń do korony pol.; 1339 w Wyszehradzie zawarł z królem węg. Karolem Robertem układ, w myśl którego w razie bezpotomnej śmierci K. tron pol. miał przypaść Andegawenom; 1343, nie mogąc wyegzekwować wyroku sądu papieskiego z 1339, zawarł z Krzyżakami pokój ? kaliski. Wzmocnił swe wpływy na Pomorzu Zach. przez zawarcie 1343 przymierza z książętami wołogojskimi; córkę Elżbietę wydał za Bogusława V, a następnie adoptował ich syna Kaźka słup. (Kazimierza IV), przeznaczając go na tron pol. po Ludwiku Węgierskim; dążąc do odzyskania Śląska, objął 1341 w zastaw Namysłów, Kluczbork, Byczynę, Wołczyn, 1343 opanował Wschowę, 1345?48 walczył bezskutecznie z Czechami (pokój w Namysłowie). W 1349?52 opanował, przy pomocy węg., większość Rusi Halicko-Wołyńskiej, 1355 potwierdził prawa Andegawenów do sukcesji w Polsce; 1356 podporządkował sobie Mazowsze, 1366 ? ziemię bełską, chełm., Włodzimierz i Podole, jako lenna; 1365 zhołdował Santok i Drezdenko, 1368 odzyskał od Brandenburgii część Nowej Marchii. W polityce wewn. dążył do centralizacji rządów (oparcie się na dobieranej przez króla radzie król. oraz na urzędzie starostów); pokonał opozycję wielkopol. pod przywództwem Maćka Borkowica; popierał kolonizację wewn., rozwój miast, rzemiosła, handlu i górnictwa, gł. w Małopolsce; przeprowadził kodyfikację prawa zwyczajowego (statuty wiślickie i piotrk.); 1334 wydał przywilej dla Żydów; uporządkował podatki oraz dokonał reformy monetarnej; podniósł stan obronności kraju, budując ok. 50 zamków; 1364 zał. w Krakowie pierwszy w Polsce uniwersytet. O znaczeniu K. w Europie świadczy powierzenie mu roli rozjemcy w sporze Luksemburgów z Habsburgami, a także zjazd wielu władców eur., który odbył się 1364 w Krakowie.

Jadwiga, Jadwiga Andegaweńska, święta, ur. 18 II 1374(?), Buda (Węgry), zm. 17 VII 1399, Kraków, królowa pol., najmłodsza córka Ludwika Węgierskiego i Elżbiety zw. Bośniaczką, żona Władysława II Jagiełły; 1997 kanonizowana; zaręczona 1378 z Wilhelmem Habsburskim, po śmierci ojca przeznaczona przez matkę na tron pol. zamiast starszej siostry Marii (wobec niechęci szlachty pol. do męża Marii, Zygmunta Luksemburskiego); 1384 przybyła do Polski i została koronowana; pod naciskiem możnowładców krak., dążących do unii z Litwą, zerwała zaręczyny z Wilhelmem i 1386 poślubiła Jagiełłę; 1387 przyłączyła do Polski Ruś Halicką zajętą przez Węgrów; współdziałała w dziele chrystianizacji Litwy; zwolenniczka pokojowego rozstrzygnięcia sporów pol.-krzyżackich, domagała się zwrotu ziemi dobrzyńskiej; była też przeciwna polityce ks. litew. Witolda, prowadzącej do zakwestionowania unii i uniezależnienia od Polski ziem litew.-rus.; wykształcona, skupiła wokół siebie elitę umysłową Polski; przyczyniła się do odnowienia 1400 Akad. Krakowskiej.

Władysław II Jagiełło, 1351 lub 1352?1434, założyciel dyn. Jagiellonów, wielki książę litew. 1377?1401, król pol. od 1386, syn Olgierda i Julianny, księżniczki twerskiej, ojciec m.in. Władysława III (zw. Warneńczykiem) i Kazimierza IV Jagiellończyka, stryjeczny brat Witolda.

Władysław III Warneńczyk, ur. 11 X 1424, zm. 10 XI 1444, pod Warną, król pol. od 1434, król węg. od 1440, syn Władysława II Jagiełły i Zofii Holszańskiej, brat Kazimierza (IV Jagiellończyka).; małoletni, do 1438 pozostawał pod wpływem bpa Z. Oleśnickiego; powołanie Władysława na tron węg. miało zapewnić Węgrom pomoc Polski w wypieraniu Turków z Płw. Bałkańskiego; na przeł. 1443 i 1444 zorganizował zwycięską wyprawę przeciw Turkom (pokój w Segedynie); 1444 ? pod wpływem legata papieskiego kard. J. Cesariniego ? złamał korzystny pokój i stanął na czele źle przygotowanej drugiej wyprawy przeciw Turkom, która zakończyła się klęską i śmiercią Władysława pod Warną (stąd później nazwany Warneńczykiem).

Władysław II Jagiellończyk ur. 1456, zm. 1516, król czes. od 1471, węg. od 1490, syn króla pol. Kazimierza IV Jagiellończyka; walczył o tron czes. z panującym na Węgrzech Maciejem Korwinem (pokój w Ołomuńcu 1479); po jego śmierci wybrany królem Węgier; ustępliwy wobec magnatów; na początku panowania na Węgrzech musiał przezwyciężyć pretensje do tronu brata Jana Olbrachta i króla niem. Maksymiliana I Habsburga; 1515 uznał następstwo Habsburgów w Czechach i na Węgrzech po wymarciu swych męskich potomków.

Jan I Olbracht, z dyn. Jagiellonów, ur. 27 XII 1459, Kraków, zm. 17 VI 1501, Toruń, król pol. od 1492, ks. głogowski 1491?98, syn Kazimierza IV Jagiellończyka i Elżbiety Rakuszanki, brat m.in.: Władysława II Jagiellończyka, Kazimierza Jagiellończyka, Aleksandra Jagiellończyka, Zygmunta I Starego i Fryderyka Jagiellończyka; 1490 pretendował do tronu węg., walcząc ze swym bratem Władysławem królem czes.; w polityce zagr. kładł nacisk na sprawy tur. oraz dążył do podporządkowania Polsce Mołdawii; w celu zrealizowania swych planów oparł się na szlachcie i wydał na sejmie piotrk. 1496 przywileje piotrkowskie; 1497 podczas odwrotu z wyprawy mołd. poniósł porażkę pod Koźminem na Bukowinie; 1494 przyłączył do Polski księstwo zatorskie, 1495 księstwo płoc.; 1499 została zawarta unia w Wilnie ( unia polsko-litewska); swymi reformami przyczynił się do znacznego wzmocnienia stanu szlacheckiego w Polsce.
F. PAPE Jan Olbracht, wyd. 2 Kraków 1999.

Aleksander Jagiellończyk z dyn. Jagiellonów, ur. 5 VIII 1461, Kraków, zm. 19 VIII 1506, Wilno, wielki księżę litew. od 1492, król pol. od 1501, czwarty syn Kazimierza IV Jagiellończyka i Elżbiety Rakuszanki, brat m.in. Jana I Olbrachta, Władysława ? króla Czech i Węgier, Zygmunta I Starego i kard. Fryderyka; 1492?94 toczył niepomyślną wojnę z Moskwą; 1499 zawarł tzw. unię wileńską, zacieśniającą przymierze Litwy z Polską w obliczu nowej wojny moskiewskiej; po klęsce wojsk litew. nad Wiedroszą 1500 nastąpiło zawieszenie broni 1503 (Litwa utraciła obszary na wsch. od środk. Dniepru); rządy w Polsce rozpoczął za cenę podpisania unii w Mielniku 1501 ( unia polsko-litewska) i wydania tamże przywileju na rzecz magnatów (uzależnienie króla od senatu); 1504, wykorzystując nacisk opozycji szlacheckiej, zatwierdził na sejmie piotrk. ustawy skierowane przeciw magnatom; 1505 zaaprobował konstytucję nihil novi.

Zygmunt I Stary, ur. 1 I 1467, zm. 1 IV 1548, Kraków, król pol. i wielki książę litew. od 1506, syn Kazimierza IV Jagiellończyka i Elżbiety Rakuszanki, ojciec m.in. Zygmunta II Augusta. Po śmierci króla Aleksandra Jagiellończyka wyniesiony na tron litew. przez radę wielkoksiążęcą w Wilnie (20 X 1506) i obrany królem pol. na sejmie piotrk. (8 XII 1506); koronowany w Krakowie 24 I 1507. Sprawując rządy odwoływał się do rady senatorów i kompetentnych ministrów kierujących kancelarią król., urzędem podskarbińskim i wielkorządami krak.; niechętny emancypacji polit. szlachty i systemowi parlamentarnemu, zwoływał jednak coroczne sejmy, z reguły uzyskując uchwały podatkowe (pobory) na obronę potoczną (niepowodzeniem zakończyły się podejmowane przez króla próby utworzenia stałego funduszu na obronność z podatków zależnych od dochodów); zrealizował częściowe oddłużenie skarbu, oddzielił rachunkowość dotyczącą podatków publ. od skarbu król., zreformował system monetarny (m.in. unifikacja systemu kor. z prus. 1526?28), odbudował zdewastowane żupy solne, uporządkował gospodarkę celną (?nowe cło?), zabiegał o rozwój miast król., rewindykował do skarbu liczne kompleksy dóbr kor. domeny król., znajdujące się w niekorzystnych zastawach wierzycieli; odzyskanie zadłużonej domeny wielkoksiążęcej na Litwie stało się możliwe, gdy druga żona Zygmunta Starego (od 1518), Bona, przystąpiła do przejmowania we własne ręce zastawionych dóbr, wykupując je od poprzednich zastawników. Wiele uwagi przywiązywał Zygmunt Stary do porządkowania prawa (m.in. wyd. zasad procesowych 1523, statutu dla Ormian 1519), zlecił opracowanie projektu unifikacji praw w całym kraju (correctura iurium, zw. też korekturą Taszyckiego, 1532), który jednak został odrzucony na sejmie 1534. W rokoszu lwow. (wojna kokosza) 1537 podniesiono postulaty ruchu ? egzekucji praw; kierowały się one zwł. przeciw hegemonii elit senatorsko-ministerialnych (co wiązało się z nieprzestrzeganiem zakazów łączenia określonych urzędów świeckich i kośc., tzw. incompatibilitas, oraz z pomijaniem przy nominacjach na urzędy ziemskie zasady ?osiadłości?, tj. zamieszkiwania na obszarze jurysdykcji urzędu), wydatnej roli w życiu polit. królowej i jej akcji wykupu w Koronie zastawionych królewszczyzn, wychowywaniu Zygmunta Augusta na dworze matki (bez zapewnienia mu edukacji polit. i rycerskiej) oraz zbyt wysokiemu ?nowemu cłu?. Doniosłym wydarzeniem było przyznanie Zygmuntowi Augustowi 1529, za życia ojca, zarówno tronu Wielkiego Księstwa Litew., jak i korony pol. (na sejmie, lecz wbrew prawu, bo w wyniku elekcji vivente rege i bez wiedzy sejmików przedsejmowych); akt uroczystej koronacji (1530) został okupiony ugruntowaniem (1530, ponownie 1538) w prawie pozytywnym obligatoryjności powszechnej ?wolnej elekcji?, i to wyłącznie po śmierci panującego władcy. Osiągnięciem było włączenie do Polski Mazowsza (po wygaśnięciu 1526 męskiej linii książąt czersko-warsz.) jako woj. mazow. (1529), wraz z wprowadzeniem do sejmu posłów mazow. sejmików ziemskich.
W polityce zagr. Zygmunt Stary stanął przed problemem ?okrążenia?. Wielkie Księstwo Litew., narażone na agresję Moskwy, w wyniku wojen 1507?08 i 1512?22 utraciło 1514 Smoleńsk (mimo świetnego zwycięstwa pol.-litew. pod Orszą) i 1522 Nowogród Siewierski; Wasylowi III sprzyjał ces. Maksymilian I, a brak akceptacji przez cesarstwo postanowień pokoju ? toruńskiego (1466) dopomagał wyłamywaniu się wielkich mistrzów krzyżackich z lenniczej zależności względem Polski; istniała też obawa aliansu między nowym wielkim mistrzem, Albrechtem Hohenzollernem, a w. ks. moskiewskim. Król, dotąd popierający na Węgrzech obóz antyhabsburski (małżeństwo z Barbarą Zapolyą, 1512), dostrzegł potrzebę reorientacji swej polityki; zjazd wiedeński 1515 przypieczętowany uznaniem praw Polski do lenna prus. i cofnięciem przez cesarza poparcia dla Moskwy, rozwiązał ręce Zygmuntowi Staremu na północy. W wyniku ostatniej wojny z zakonem krzyżackim (1519?20) doszło 1525 do zawarcia traktatu krak.: Zygmunt Stary zaakceptował sekularyzację zakonu i przyjął hołd lenniczy Albrechta (jako luterańskiego księcia prus.), Polsce zaś traktat zapewnił prawo inkorporacji Prus Książęcych po wygaśnięciu rodu Albrechta po mieczu. Trzecia wojna z Moskwą, mimo sukcesu pod Starobudem (1535), nie przywróciła Wielkiemu Księstwu Litew. Smoleńska; niespokojne bywało pogranicze z Tatarami krymskimi (ich najazdy odpierano przy pomocy obrony potocznej i ?podarków?) i Mołdawianami (zwycięstwo hetmana J. Tarnowskiego pod Obertynem 1531 uregulowało stosunki na Pokuciu); relacje z Turcją, niebezpieczną dla państw środk. Europy od klęski Węgrów pod Mohaczem (1526), rozwiązały pomyślnie: pokój (1533) z sułtanem Sulejmanem II i dobre układy z zaprzyjaźnioną z nim Francją. Protektor sztuki, przebudował Wawel i wzniósł Kaplicę Zygmuntowską; umarł otoczony ogólnym szacunkiem, nie tylko w swych państwach, za rozwagę i pokojowe usposobienie; z jego osobowością nierozerwalnie wiąże się pojęcie pol. tzw. złotego wieku.

Zygmunt II August, ur. 1 VIII 1520, Kraków, zm. 7 VII 1572, Knyszyn, król pol. i wielki książę litew. od 1529, syn Zygmunta I Starego i Bony Sforza. Wyniesiony na litew. tron wielkoksiążęcy i obrany królem pol. 1529 (wbrew prawu, bo w wyniku elekcji vivente rege i bez wiedzy sejmików), ukoronowany 20 II 1530. W 1543?48 przebywał w W. Księstwie Litew., od 1544 jako urzędujący w. książę; porządkował zaniedbany wymiar sprawiedliwości, rewidował dobra wielkoksiążęce i obronne zamki, wydawał instrukcje gosp., udzielanymi przywilejami przyczynił się do rozwoju miast, wzorem ojca hamował na sejmach tendencje szlachty W. Księstwa Litew. do emancypacji polit. i prawnej; przeciwnik unii rzeczowej Litwy z Polską, na sejmie wil. 1547 doprowadził do konfirmacji praw i przywilejów W. Księstwa Litew. (potwierdzone 1551), przeciwstawiając się postulatom kor. ruchu egzekucji praw unifikacji ustrojowej obu państw. Romans Zygmunta Augusta z Barbarą Radziwiłłówną zakończył się potajemnym ślubem 1547. Pierwsze trzylecie panowania w Polsce (1548?50) zdominowały spory wokół kwestionowanego małżeństwa króla, będące wyrazem podziałów polit. między elitami władzy. Lata 1552?59 wypełniły walki Zygmunta Augusta na sejmach z ruchem egzekucyjnym; spory obejmowały: postulowaną przez protestantów wolność wyznania (zatargi spowodowane edyktem przeciwreformacyjnym Zygmunta Augusta z 1550, jurysdykcją sądów kośc., dziesięcinami i postulatami soboru nar.); protesty dotyczące nieprzestrzegania przy nominacjach na urzędy ziemskie zasady ?osiadłości? (tj. zamieszkiwania na obszarze jurysdykcji urzędu) oraz niełączenia określonych urzędów publ. (tzw. incompatibilitas); żądania restytucji do skarbu dóbr zastawionych i rozdanych przez poprzednich monarchów oraz przez Zygmunta Augusta (rozdawnictwo to zubożyło skarb oraz powodowało sprzeczne z duchem egalitaryzmu stanowego narastanie dużych fortun zaufanych dostojników monarchy, zainteresowanych zwalczaniem programu egzekucyjnego i ograniczeniem roli izby poselskiej w sejmie); żądania unii z W. Księstwem Litew. i ściślejszego zespolenia z Koroną Prus Królewskich. W W. Księstwie Litew. zainicjował ustawą 1557 jedno z największych swoich dokonań ? reformę agrarną (tzw. pomiara włóczna), o skutkach sięgających XIX w. Stosunki z Ferdynandem I Habsburgiem i Karolem V Habsburgiem Zygmunt August uregulował traktatem praskim 1549, co zlikwidowało pretensje cesarstwa i Krzyżaków do Prus Książęcych; 1553 zawarł pokój z Turcją. Zapewniwszy sobie bezpieczeństwo ze strony Habsburgów i Rzeszy niem. król zwrócił uwagę na Inflanty, zagrożone przez cara Iwana IV Groźnego; konfrontacja z zakonem inflanckim pod Poswolem 1557 (bez bitwy) zakończyła się przymierzem zaczepno-odpornym; po uderzeniu cara 1558 na Inflanty (inflancka wojna 1558?83) Zygmunt August na prośby stanów inflanckich zawarł z nimi 1559 porozumienie, a następnie 1561 wziął Inflanty pod swą władzę i opiekę (z Kurlandii i Semigalii powstało lenno, nadane byłemu mistrzowi rozwiązanego zakonu inflanckiego, G. Kettlerowi). Odpór, dawany w Inflantach Iwanowi IV Groźnemu, zmusił Zygmunta Augusta do utrzymywania na ich terenie stałych załóg i pogotowia zbrojnego na lękającej się inwazji cara litew. Białorusi; zebrane pod Witebskiem pospolite ruszenie W. Księstwa Litew. 1562 zażądało od Zygmunta Augusta porozumienia z Polską w celu wspólnej obrony i wspólnego sejmu, z perspektywą układów o unię; Inflantczycy także domagali się zjednoczenia z Koroną; sprawy te wymagały aprobaty sejmu koronnego. Sytuacja skłoniła Zygmunta Augusta do reorientacji polityki; poparł program egzekucyjny, a sejmy 1562?69 zaowocowały ustawami dotyczącymi: restytucji rozdanych królewszczyzn, kontroli ich zasobu (lustracje) i weryfikacji zapisów zastawnych; wprowadzenia skarbu kwarcianego opartego na 1/5 dochodów z królewszczyzn i finansującego stały zaciąg na pograniczu narażonym na najazdy tatar. ( kwarciane wojsko); aktualizacji i rozszerzenia ograniczeń w zakresie niepołączalności urzędów (m.in. zakaz posiadania 2 starostw sądowych) i ?osiadłości?. Na mocy uchwalonej na sejmie lubel. 1569 unii polsko-litewskiej ? po przyłączeniu do Korony Podlasia, Wołynia i Ukrainy ? utworzono Rzeczpospolitą ze wspólnie obieranym monarchą i wspólnym sejmem, lecz przy zachowaniu równorzędności Polski i W. Księstwa Litew. oraz odrębności w nich resortów ministerialnych, innych urzędów i praw; federacyjny kształt unii wynikł gł. ze stanowiska króla (odrzucono pierwotne propozycje egzekucjonistów nawiązujące do formuły inkorporacji). Zasługą też w znacznej mierze króla były akty legislacyjne dotyczące tolerancji rel. ? zniesienie egzekucji starościńskiej dla wyroków sądów kośc. (od 1552 była ona tylko zawieszona) i edykt z 1570 ?o niesądzeniu za herezję?; król podtrzymał jednak dawne uprawnienia Kościoła rzymskokatol. i 1564 przyjął postanowienia soboru trydenckiego. W 1563 Rosja zajęła Połock, trwała również kampania wojenna w Inflantach; 1567 Zygmunt August zgromadził liczne wojska pod Radoszkowicami, lecz do bitwy nie doszło; do śmierci króla spór o Inflanty i wsch. rubieże W. Księstwa Litew. nie został zamknięty.
Kolekcjoner arrasów, twórca bezcennej biblioteki (ok. 3,5 tys. tomów), miłośnik muzyki, mecenas pisarzy, nie rozwinął jednak Zygmunt August swego dworu w promieniujący szerzej ośr. kult.; wynikało to z wędrownego (między Litwą i Polską) i samotniczego trybu życia, na którym trwałe piętno odcisnęło nieudane trzecie małżeństwo z Katarzyną Habsburżanką (1553, separacja od 1563).

Henryk III Walezy, ostatni z dyn. Walezjuszów, ur. 19 IX 1551, Fontainebleau, zm. 2 VIII 1589, Saint-Cloud k. Paryża, król Polski 1573?75, Francji od 1574, syn króla fr. Henryka II i Katarzyny Medycejskiej; 1567 generalny namiestnik królestwa; współinicjator nocy św. Bartłomieja; 1574 (po podpisaniu artykułów henrykowskich i pacta conventa) koronowany w Krakowie; jego rządy w Polsce cechowała nieznajomość stosunków, niekorzystny wybór doradców (Zborowscy) oraz małe zainteresowanie sprawami pol.; na wieść o śmierci brata, Karola IX, Henryk III Walezy potajemnie opuścił Polskę (VI 1574) i objął tron fr.; panowanie Henryka III Walezego we Francji (faktyczne rządy matki, Katarzyny Medycejskiej) przypadło na okres wojen rel.; zagrożony intrygami przez Gwizjuszów, król wszedł w porozumienie z hugenotami, wyznaczając na swego następcę Henryka III, króla Nawarry ( Henryka IV); zasztyletowany przez mnicha J. Clmenta.

Stefan Batory, ur. 27 IX 1533, Somlyó (ob. Simleu, Rumunia), zm. 12 XII 1586, Grodno, książę siedmiogrodzki od 1571, król pol. od 1576, syn wojewody siedmiogrodzkiego Stefana, mąż Anny Jagiellonki; wybrany głosami gł. szlachty przeciwko kontrkandydaturze ces. Maksymiliana II, popierany m.in. przez J. Zamoyskiego; 1576 poślubił królową pol. Annę Jagiellonkę; zwolennik wzmocnienia władzy król., w polityce wewn. lawirował między średnią szlachtą a magnatami. W 1577 prowadził wojnę z przeciwstawiającym mu się Gdańskiem (zwycięstwo wojsk król. pod Tczewem), zakończoną kompromisem; w wyniku wojny z Moskwą (3 zwycięskie kampanie 1579?81, opanowanie Połocka i Wielkich Łuków, oblężenie Pskowa) na mocy rozejmu w ? Jamie Zapolskim przyłączył do Polski Inflanty (zamki inflanckie) i ziemię połocką; utworzył Trybunał Koronny (1578) i Trybunał Litew. (1581), które uzyskały uprawnienia najwyższego sądu apelacyjnego (należące uprzednio do sądu król.); dokonał reform wojsk., m.in. zorganizował tzw. piechotę wybraniecką, zmodyfikował uzbrojenie jazdy, wzmocnił artylerię, otoczył opieką inżynierię wojsk., podniósł wil. kolegium jezuickie do godności akad. (1578); zwolennik tolerancji religijnej.

Zygmunt III Waza, ur. 20 VI 1566, Gripsholm zm. 30 IV 1632, Warszawa, król pol. od 1587, król szwedz. 1592?99, syn króla szwedz. Jana III i Katarzyny Jagiellonki, ojciec Władysława IV, Jana II Kazimierza i Karola Ferdynanda; urodzony w szwedz. zamku Gripsholm, od 1569 uznawany za następcę tronu szwedz.; wychowany przez matkę w wierze katol., ze znajomością języka pol.; wybrany na króla Polski 19 VIII 1587, koronowany 27 XII. Początki panowania były trudne: obca królowi specyfika Rzeczypospolitej, znikome dochody skarbu król., zaognione stosunki z Austrią i Hiszpanią po klęsce pod Byczyną (1588) i uwięzieniu (do 1589) konkurenta do tronu, arcyks. Maksymiliana Habsburga, nieprzejednana postawa jego stronników, a także dążenie kanclerza J. Zamoyskiego do podporządkowania młodego władcy swym wpływom. Z pomocą prymasa S. Karnkowskiego Zygmunt Waza zdołał uwolnić się spod kurateli Zamoyskiego i na sejmie 1589 uspokoić sytuację w kraju; od razu też począł realizować politykę zbliżenia z Habsburgami i tworzyć własny obóz polit., oparty na gorliwych katolikach oraz na przeciwnikach kanclerza, co doprowadziło 1591?92 do zdecydowanych wystąpień antykról. (m.in. pomawiano Zygmunta Wazę o chęć oddania tronu pol. arcyks. Ernestowi Habsburgowi). Po 1592 wewn. walki polit. uległy wyciszeniu, gł. w związku z zaangażowaniem króla w sprawy szwedz., a kanclerza-w księstwach naddunajskich. W 1592, po śmierci ojca, Zygmunt Waza został władcą Szwecji; koronę z rąk luterańskiego arcybpa Uppsali przyjął 19 II 1594. Knowania Karola Sudermańskiego, stryja Zygmunta Wazy, w czasie jego nieobecności w Szwecji 1594?98, które doprowadziły do podjęcia przez riksdag wielu aktów godzących we władcę (m.in. o wygnaniu katolików), skłoniły Zygmunta Wazę do podjęcia 1598 wyprawy zbrojnej do Szwecji; zakończyła się ona niepowodzeniem (przegrana pod Linkoping 1598) i 1599 stany szwedz. pozbawiły go korony; wojska Karola Sudermańskiego opanowały Finlandię, Estonię i wkroczyły do Inflant; wojna, prowadzona z przerwami do 1629), była spowodowana nie tylko dążeniem króla do odzyskania dziedzicznego tronu, ale także, a od pocz. lat 20. przede wszystkim, polityką Szwecji zmierzającą do opanowania należących do Rzeczypospolitej wybrzeży M. Bałtyckiego. Sukcesy militarne J.K. Chodkiewicza w Inflantach oraz podjęcie przez Zygmunta Wazę ? przy poparciu silnego obozu regalistycznego ? starań o wzmocnienie władzy państw., zaktywizowały opozycję, która 1606 wznieciła rokosz Zebrzydowskiego. Wymierzone w Rzeczpospolitą przymierze szwedz.-ros. oraz chęć wyprowadzenia z kraju wojsk biorących udział w rokoszu skłoniły Zygmunta Wazę do podjęcia 1609 zbrojnej interwencji przeciwko Moskwie;w rezultacie, na mocy rozejmu w Deulinie (1618), w granicach Rzeczypospolitej znalazły się ziemie: smoleńska, siewierska i czernihowska. Wyrażając zgodę na zaangażowanie lisowczyków przez Habsburgów w pierwszej fazie wojny trzydziestoletniej Zygmunt Waza przyczynił się zapewne do zaostrzenia stosunków pol.-tur., czego konsekwencją były najazdy tur. 1620 (klęska pod Cecorą) i 1621 (obrona Chocimia); również błędem było przekazanie 1611 Prus Książęcych w dziedziczne lenno elektorowi brandenb., a w sprawach wewn. uznanie Kościoła unickiego (powstałego w wyniku unii brzeskiej 1596) za jedyny Kościół wsch. w Rzeczypospolitej, któremu miały przysługiwać prawa, cerkwie i beneficja dotychczas posiadane przez Kościół prawosł., co znacznie zaogniło konflikty na ziemiach rus. Rzeczypospolitej; jego prokatol. polityka nominacyjna przyczyniła się do znacznego osłabienia pozycji wyznań protestanckich. W ostatnich latach panowania pozyskał zaufanie szlacheckich mas; podejmował też działania prowadzące do poprawy sytuacji prawosławia. Mecenas artystów rozbudował Zamek Król. w Warszawie, który 1611 stał się gł. rezydencją władców Polski.

Władysław IV Waza, ur. 9 VI 1595, Łobzów k. Krakowa, zm. 20 V 1648, Merecz (Litwa), król pol. od 1632, tytularny król szwedz., syn Zygmunta III Wazy i Anny Austriaczki, córki arcyks. Karola Habsburga, przyrodni brat Jana II Kazimierza, ożeniony z Cecylią Renatą i Ludwiką Marią; 1610 powołany na tron moskiewski, dwukrotnie (1612 i 1617?18) odbywał nieudane wyprawy na Moskwę w celu objęcia tronu; po wyborze na króla pol. dążył do wzmocnienia władzy król., w polityce wewn. opierał się na skupionej wokół dworu grupie oświeconych magnatów (J. Ossoliński); 1632?34 prowadził zwycięską wojnę z Moskwą, zakończoną pokojem w Polanowie; 1635 zawarł ze Szwecją rozejm w Sztumskiej Wsi; planował wojnę z Turcją, do której nie doszło ze względu na sprzeciw magnatów i szlachty; 1647 zawarł porozumienie z Rosją w celu wspólnego zwalczania najazdów tatar.; organizator pol. floty, zbudował twierdzę Władysławowo; mecenas sztuki.

Jan II Kazimierz, ur. 22 III 1609, Kraków, zm. 16 XII 1672, Nevers (Francja), z dyn. Wazów, król pol. 1648?68, tytularny król szwedz., syn Zygmunta III Wazy i Konstancji z Habsburgów, przyrodni brat Władysława IV, mąż Marii Ludwiki (od 1649); w czasie wojny trzydziestoletniej służył w armii austr. (od 1635), 1638?40 więziony we Francji jako sprzymierzeniec Habsburgów; 1643 wstąpił w Rzymie do zakonu jezuitów, 1645 został mianowany kardynałem, wkrótce zrzekł się tej godności; 1648 obrany na króla pol., a 1649 koronowany. Za panowania Jana Kazimierza kraj uległ ruinie gosp. na skutek licznych wojen, m.in. z Kozakami (powstanie B. Chmielnickiego), Rosją ( wojny polsko-moskiewskie), Tatarami, Węgrami (najazd J. Rakoczego), Brandenburgią, a zwł. ze Szwecją; w czasie najazdu szwedz. 1655 Jan Kazimierz początkowo opuszczony przez część szlachty i magnatów (m.in. J. Radziwiłła, K. Opalińskiego), wkrótce poparty przez konfederację tyszowiecką kierował walką; 1656 złożył tzw. śluby lwow., w których zobowiązał się m.in. do poprawy doli chłopów; po odparciu najazdu Jerzebo III Rakoczego zawarł 1657 z elektorem brandenb. traktaty welawsko-bydgoskie, zrzekając się zwierzchnictwa nad lennymi Prusami Książęcymi; 1660 podpisał ze Szwecją pokój w Oliwie, a 1667 z Rosją rozejm w Andruszowie, tracąc znaczne obszary na wschodzie. Bezskutecznie dążył (inspirowany przez królową) do wzmocnienia władzy król., co doprowadziło do wybuchu 1665 rokoszu Lubomirskiego; wobec niemożliwości przeprowadzenia reform, 1668 abdykował i opuścił kraj (1669); ostatnie lata spędził we Francji, gdzie zmarł.

Michał Korybut Wiśniowiecki, ur. 31 VII 1640, Wiśniowiec (Wołyń), zm. 10 XI 1673, Lwów, król pol., syn Jeremiego Michała, wojewody rus. i Gryzeldy Zamoyskiej; małżeństwo z arcyks. Eleonorą Marią (1670), siostrą ces. Leopolda I, zbliżyło go do Austrii, stanowiąc oparcie przeciw stronnictwu fr.; był władcą nieudolnym, panowanie jego wypełniły wewn. walki stronnictw (konfederacje: gołąbska i szczebrzeszyńska); większość sejmów została zerwana; 1672 M.K.W. odnowił z Brandenburgią dawny układ, z Moskwą pozostawał w rozejmie; 1672 Turcy zdobyli Kamieniec Podolski, zmuszając Rzeczpospolitą do zawarcia niekorzystnego traktatu buczackiego.

Jan III Sobieski, ur. 17 VIII 1629, Olesko (woj. ruskie), zm. 17 VI 1696, Wilanów, król pol. od 1674, syn Jakuba, kasztelana krak. i Zofii Teofili z Daniłowiczów, wnuczki hetmana S. Żółkiewskiego, brat Marka; od 1648 uczestnik walk z Kozakami, Tatarami, Szwecją, Moskwą i Turcją; przez małżeństwo (1665) z Marią Kazimierą związał się ze stronnictwem dworskim; podczas rokoszu Lubomirskiego czynnie poparł króla; od 1665 marszałek w. kor., od 1666 hetman polny kor.; 1667 odniósł zwycięstwo nad Kozakami i Tatarami pod Podhajcami; od 1668 hetman w. kor.; po abdykacji Jana II Kazimierza stał na czele partii fr. przeciwnej Michałowi Korybutowi Wiśniowieckiemu (konfederacja szczebrzeszyńska); 1672 nie zdołał przeszkodzić najazdowi tur. i traktatowi buczackiemu; 1673 odniósł zwycięstwo nad Turkami pod Chocimiem; utorowało mu ono drogę na tron pol. po śmierci Wiśniowieckiego. W czasie swego panowania starał się wzmocnić władzę król. i powściągnąć samowolę magnacką; dostrzegając zagrożenie ze strony Brandenburgii, Prus oraz cesarstwa dążył do zmiany pol. polityki zagr. przez zawarcie pokoju z Turcją, poprawy stosunków z Rosją i wspólnego wystąpienia z Francją i Szwecją przeciw Brandenburgii w celu odzyskania Prus Książęcych (traktat jaworowski). Atakowany przez opozycję magnacką odstąpił jednak od tych planów. W 1683 podpisał traktat przyjaźni z Austrią i rozgromił wojska tur. oblegające Wiedeń (wiedeńska odsiecz), następnie kontynuował wojnę z Turcją w ramach Ligi Świętej; 1686 zawarł niekorzystny pokój z Rosją (tzw. traktat Grzymułtowskiego). Znakomity wódz, śmiały i przewidujący polityk, mecenas sztuki (Wilanów), autor Listów do Marysieńki (wybór 1962).

August II Mocny, z dyn. Wettinów, ur. 12 V 1670, Drezno, zm. 1 II 1733, Warszawa, elektor saski od 1694 (jako Fryderyk August I), król Polski 1697?1706 i od 1709, syn elektora Jana Jerzego III i Anny Zofii, księżniczki duń., ojciec Augusta III; zwolennik władzy absolutnej; przeprowadził w Saksonii wiele reform polit. i gosp.; 1700 jako elektor saski przystąpił do wojny północnej 1700?21, wciągając w nią Polskę; 1704 opozycyjna szlachta skupiona w konfederacji warsz. ogłosiła, przy poparciu szwedz., królem pol. Stanisława Leszczyńskiego; w wyniku klęsk wojsk saskich i wkroczenia Szwedów do Saksonii August II abdykował, podpisując traktat w Altranstdt; powrót na tron pol. (1709) umożliwiły mu zwycięstwo ros. pod Połtawą i pomoc Piotra I oraz poparcie szlachty skupionej w konfederacji sandom.; obawa przed absolutyzmem oraz ekscesy wojsk saskich doprowadziły do zawiązania konfederacji zw. tarnogrodzką (1715?17), zakończonej za pośrednictwem ros. kompromisowym układem warsz. i Sejmem Niemym; wysuwane przez Prusy propozycje rozbioru Polski nie zostały przyjęte przez Augusta II; Saksonia przeżyła pod jego rządami okres rozkwitu gosp. i kult., Polska ? okres upadku; słynął z miłostek (hr. Cosel, K. Lubomirska, M. Denhoffowa i in.).

August III, z dyn. Wettinów, ur. 17 X 1696 , Drezno, zm. 5 X 1763, tamże, elektor saski (jako Fryderyk August II), król pol. od 1733, syn Augusta II i Katarzyny Eberhardyny, z bocznej linii Hohenzollernów; osiągnął tron dzięki zbrojnej interwencji wojsk. ros. i saskich, które pokonały kontrkandydata Stanisława Leszczyńskiego oraz, popierającą go, konfederację dzikowską 1734; pozbawiony szerszych koncepcji polit., rządził za pośrednictwem faworytów, zwł. H. Brhla (od 1738); współdziałanie (1743?52) z ?Familią?; Czartoryskich nie przyniosło rezultatów; w polityce zewn. współdziałał z Rosją; w okresie wojen śląskich lawirował między Austrią a Prusami, ułatwiając Prusom zajęcie Śląska; panowanie Augusta III było okresem walki koterii magnackich, rosnącej zależności od sąsiadów i szczytowej dezorganizacji ustrojowo-politycznej.

Stanisław August Poniatowski, ur. 17 I 1732, Wołczyn k. Brześcia Litew., zm. 12 II 1798, Petersburg, król pol. 1764?95, syn Stanisława i Konstancji z Czartoryskich; obrany na króla pod naciskiem carycy Katarzyny II i Familii; dążył do wzmocnienia i unowocześnienia państwa oraz, początkowo, do uwolnienia się od zależności od Rosji; popierał reformy Czartoryskich (1764?66), zał. Szkołę Rycerską (1765), otaczał opieką zreformowane szkolnictwo pijarskie, był współinicjatorem 1773 i protektorem Komisji Edukacji Narodowej, zwolennikiem wprowadzenia Kodeksu Andrzeja Zamoyskiego, mecenasem literatury (inicjator ?Monitora?, organizator obiadów czwartkowych), teatru, sztuki (przebudowa Zamku Król., budowa zespołu pałacowego Łazienek); popierał zakładanie manufaktur (kompania Manufaktur Wełnianych 1767, wytwórnia broni w Kozienicach), z jego inicjatywy zbudowano w Warszawie mennicę, ludwisarnię, wytwórnię fajansu w Belwederze, opiekował się także górnictwem (poszukiwania nowych złóż soli, powołanie 1782 Komisji Kruszcowej w celu zarządzania górnictwem). Po I rozbiorze Polski (1772), w obliczu przewagi militarnej zaborców oraz szukającej w nich oparcia opozycji magnackiej w kraju, przystał na kompromis z carycą Katarzyną II i pogodził się z jej kontrolą stosunków wewn. Rzeczypospolitej. W okresie Sejmu Czteroletniego (1788?92) przyłączył się do jego emancypacyjnej wobec Rosji polityki, był współinicjatorem reform oraz gł. autorem Konstytucji 3 maja 1791; wobec zbrojnej interwencji
Katarzyny II ( wojna polsko-rosyjska 1792) wraz z innymi przywódcami sejmowymi szukał z nią kompromisu, a po jego odrzuceniu, w obawie przed nowym rozbiorem, zdecydował się przystąpić do konfederacji targowickiej, co spotkało się z potępieniem dużej części opinii publ.; podczas powstania kościuszkowskiego (1794) odsunięty od władzy, bezskutecznie starał się uzyskać wpływ na bieg wypadków; po III rozbiorze (1795) został zmuszony przez Katarzynę II do wyjazdu do Grodna, gdzie 25 XI 1795 abdykował; zm. w Petersburgu. Pozostawił pamiętniki Mmoires du roi Stanislas Auguste Poniatowski (t. 1?2 1914?24, częściowo wyd. pol. Pamiętniki króla... 1915). Jedna z najbardziej kontrowersyjnych postaci w dziejach Polski; przez wielu obciążany odpowiedzialnością za upadek państwa, znajduje też licznych obrońców, wskazujących na niezwykle trudne warunki polit., w jakich rządził: narastającą od stulecia słabość i rozprzężenie Rzeczypospolitej oraz ogromną przewagę militarną państw ościennych; niewątpliwe są jego ogromne zasługi dla modernizacji kraju i rozwoju pol. kultury.