Manieryzm i barok

Manieryzm

Manieryzm określa się jako styl w sztuce występujący w okresie późnego renesansu i wczesnego baroku (XV-XVI wiek), zalecający tworzenie bez wzoru naturalnego, na podstawie wyobraźni. Najpierw pojawił się we Włoszech (Florencja, Rzym, Padwa), potem rozpowszechnił się w Europie (Francja - szkoła Fontainebleau, Praga, Gdańsk, Toledo). Ukształtował się ok. 1520 roku.
Malarstwo
Malarze okresu manieryzmu programowo wyrzekli się naśladowania natury, rzeczywistych przedmiotów i ludzi, imitując ?manierę?, cudzy styl, sposób, w jaki malarze renesansu umieli tę rzeczywistość przedstawić. Rzeczywistość była przedstawiana w sztuce manieryzmu, ale widziana była poprzez dzieła renesansowe. W przeciwieństwie do sztuki pełnego renesansu, ta antyklasyczna sztuka manierystów była niezrównoważona, nieharmonijna, często dramatyczna aż do brzydoty: widzenie przestrzenne zanikało, brakło często krajobrazu i iluzji głębi; postacie zyskiwały przesadne wydłużenie, przedstawiane bywały w gwałtownym, histerycznie niespokojnym, nieuzasadnionym poruszeniu. Kolorystyka opierała się często na subtelnych, niepokojąco drażniących zestawieniach: żółto-fioletowe, zielono-różowe wibracje dominowały w kolorach szat. Niekiedy kolor w ogóle niknął, obrazy były bezbarwne, linia stawała się znów istotnym elementem konstrukcji obrazu. Malarze odrealnili postać ludzką - albo odbierając jej materialność, albo też nadając jej charakter wygładzonej, kamiennej rzeźby (Pontormo, Św. Hieronim). Także przestrzeń utraciła wymierność, stała się nieuchwytna. Zdjęcie z krzyża w kaplicy Bonsignori we Florencji rozgrywa się na tle ciemności, a przestrzeń tworzy się jakby wokół dramatycznie wijących się ciał. Same ciała żyją dzięki dramatycznym przeżyciom, dzięki wzruszeniu i sile cierpienia. W niektórych dziełach manierystycznych widzimy nagromadzenie sztucznej architektury. Mają one podkreślić przesadnie długie, teatralne perspektywy odsłaniające fantastyczne scenerie.
Teoria manierystyczna podkreślała, iż dzieło w swej doskonałej formie musi przejawiać całkowitą swobodę wykonania. Trudne działanie powinno być wykonane w sposób sugerujący łatwość, swobodę, z jaką artysta pracował. Dzieło ma ujawniać potęgę sztuki, dla której wszystko jest łatwe. Ta postawa prowadziła do szczególnego upodobania w rysunku. Do niedawna był on uważany tylko za środek pomocniczy w pracy artysty; w połowie XVI wieku ceniono jego własne wartości estetyczne. Okres manieryzmu był płodny w skomplikowane alegorie i personifikacje. Malarstwo otacza swych patronów różnorodnością mitologicznych scen, w których erudycyjna aluzja idzie w parze z ostentacją nagości. Pełne symboliki obrazy malował Angelo Bronzino, twórca takiego dzieła jak Wenus, Kupidło, Przyjemność i Zabawa oraz Fałsz i Zazdrość (nazywane przez Vasariego).

Rzeźba
Rzeźba podlegała analogicznym zabiegom stylistycznym jak malarstwo. Podobnie jak w architekturze, wczesne przejawy manieryzmu dostrzec można w rzeźbach Michała Anioła, przede wszystkim w gwałtownie skręconych figurach Nocy i Dnia z grobowca Guliana de Medici we Florencji.
W pełni wykształcony manieryzm reprezentują prace Benvenuta Celliniego (1500-1571), florenckiego złotnika i rzeźbiarza. Jest autorem m.in. ?Perseusza z głową Meduzy? (1557), który trzymając odciętą, ociekającą krwią głowę Meduzy, depcze jej nienaturalnie wygięte ciało
Prawdziwym wirtuozem manierystycznych form był Giovanni da Bologna (1529-1608). Podejmował tematy historyczne i alegoryczne (?Zwycięstwo Cnoty nad Występkiem?). W dynamicznych rzeźbach poszukiwał nowych, niezwykłych rozwiązań kompozycyjnych, w których widać tendencje do niepokojenia widza. Szczególnie uznanie zdobyło ?Porwanie Sabinek? (1582). Wykorzystując schemat ruchu spiralnego, artysta w sposób niezwykle kunsztowny, złączył trzy postanie w taki sposób, że żaden widok rzeźby nie zaspokaja w pełni ciekawości oglądającego. Każdy punkt widzenia ukazuje tylko jakąś część przedstawionych figur, zmuszając widza do obejścia rzeźby, do ruchu.

Barok
Barok, narodził się ok. 1600 roku i rozwijał się do połowy XVIII w. Podobnie jak renesans, opiera się na wzorach architektury klasycznej, architekci nadal korzystają z prac Vignoli. Barok wprowadza wrażenie ruchu i niepokoju. Kompozycje są dynamiczne, ukształtowane rzeźbiarsko, teatralnie. Podobnie kształtowane są wnętrza o rozczłonkowanych płaszczyznach, wzbogacone rzeźbiarsko-malarskim wystrojem.
Monumentalizm budowli uwydatnia się poprzez zastosowanie kolumn i pilastrów obejmujących klika kondygnacji (wielki porządek). Dynamizm dzieł podkreślają kompozycje złożone z napiętych linii o kształcie łuku, często przerwanych, zwielokrotnione pilastry i gzymsy, które przyjmują formę dekoracyjnej wstęgi. Często występują kolumny o skręconym trzonie lub tzw. zbrojone, czyli o trzonie złożonych z wielu pierścieni o dwóch, różnych średnicach. Z czasem na zwojach trzonu dochodzi dodatkowy element zdobniczy w postaci rzędu perełek lub oplatającej je wici roślinnej. Obramowania drzwi i okien są wyraźnie podkreślone. Bardzo ważną rolę odgrywa dekoracja rzeźbiarska w postaci kartuszy, a nawet pełnej rzeźby. Postacie przedstawiane są zawsze w ruchu, dramatycznych pozach podkreślonych rozwianymi szatami, gestem. Wystrój uzupełniony jest zazwyczaj białą sztukaterią, którą niekiedy fragmentarycznie złocono. Sztukaterię stosowano w postaci odlewanych lub ciągnionych dekoracji rzeźbiarskich.
Popularnym materiałem zdobniczym był stiuk, czyli gips lub wapień z dodatkiem sproszkowanego marmuru, zazwyczaj barwiony w masie i wypolerowany do połysku. Stiuk po stwardnieniu doskonale imituje znacznie droższy od niego marmur. Dekorację uzupełniają malowidła. Zastosowanie iluzji malarskiej, zwłaszcza na sklepieniach, ma na celu zatarcie granicy pomiędzy rzeczywistością a jej wyobrażeniem. Skrajne obszary płaszczyzn pokrywane bywają namalowaną architekturą, która optycznie przedłuża rzeczywistość. Nad postaciami, które sprawiają wrażenie zawieszonych w przestrzeni malowany jest błękit nieba o nieskończonej głębi. Całość stwarza złudzenie odmaterializowania, niwelacji ciężaru sklepienia.
Twórcy baroku korzystając z doświadczeń przodków próbowali przekroczyć granice osiągnięć swoich poprzedników. Jest to styl, w którym próbowano połączyć w jedno różne formy sztuki: architekturę, rzeźbę, malarstwo, muzykę. Teatralnym dopełnieniem architektury świeckiej był rozbudowany ceremoniał dworski a architektury sakralnej wspaniałość liturgii, której towarzyszyła bogata scenografia - przepych szat, ołtarzy, prospektów organowych, uroczyste procesje, koronacje obrazów a nawet teatralne odtwarzanie obrazów w formie misteriów. Wyszukanym gestom towarzyszyły wypowiedzi przepełnione figuralnymi zwrotami, przenośniami. Z tej teatralizacji wywodzą się liczne budowle odtwarzające miejsca święte (np. Kalwaria Zebrzydowska) i rozwój urbanistyki podporządkowujący organizacji uroczystości kompozycję przestrzeni otaczającej rezydencje, kościoły.

Architektura sakralna
W budownictwie sakralnym występują znane z epok wcześniejszych rozwiązania. Budowane są kościoły podłużne, na planie prostokąta oraz budowle centralne, na planie koła, wieloboku, krzyża greckiego. Pojawiły się i stały się popularne rzuty poziome oparte na elipsie. W konsekwencji występują sklepienia i kopuły elipsoidalne. Także łuki sklepień klasztornych, kolebkowych, krzyżowych, nieckowych oraz lunet oparte są na krzywej eliptycznej. Elementem dominującym zazwyczaj są wysokie, oparte na bębnie kopuły, zwieńczone wysokimi latarniami, które przykrywa się ozdobnymi hełmami. Elewacje kościołów, na ogół dwukondygnacyjne, o płaszczyznach podzielonych zwielokrotnionymi gzymsami, pilastrami. Zdobione pełnymi rzeźbami umieszczonymi w niszach, zwieńczone tympanonami o liniach prostych lub łukowych i esownicami łagodzącymi przejścia pomiędzy nawami o różnych wysokościach.

Architektura świecka
Budowle świeckie to przede wszystkim reprezentacyjne pałace rozbudowane horyzontalnie, często z bocznymi skrzydłami tworzą plan w kształcie litery U. Barok ukształtował typ pałacu określany jako pomiędzy dziedzińcem a ogrodem (fr. entre cour et jardin). Budowla była poprzedzona dziedzińcem a za nim rozciągał się ogród i park o geometrycznie zaprojektowanych trawnikach, klombach, krzewach, skupiskach drzew. W ogrodach rozmieszczano niewielkie, ozdobne pawilony i altany. Pałac i jego otoczenie tworzą harmonijny zespół architektoniczny. Elewacje pałaców zdobiono nieco oszczędniej niż fasady kościołów. Elementem mocno rozbudowanym stały się klatki schodowe z rozdzielnymi biegami, czasem o zmieniającej się szerokości.
Zmiany w uzbrojeniu, udoskonalanie artylerii spowodowały już w okresie renesansu konieczność zastosowań innych rozwiązań w budowanych umocnieniach. Nowe fortyfikacje budowane są na dawniejszych przedmieściach. Mają one postać ziemnych umocnień chronionych początkowo bastejami, później wysuniętymi bastionami. Do geometrycznie zaplanowanych rozwiązań narysów fortyfikacyjnych dostosowywane są projekty przebiegu ulic, rozmieszczenia placów, zieleni. Kontynuowane są pomysły na plany miast idealnych, ale realizacja ich w istniejącej zabudowie należy do mało realnych przedsięwzięć.