Wędrówki ptaków

I. Co to są wędrówki ?

Wędrówki, czyli migracje jest to zjawisko okresowego, zgodnego z porami roku, przemieszczania się ptaków z jednej strony terenu na inny. Wędrowne ptaki przemieszczają się między legowiskami, gdzie dokonują rozrodu w okresie optymalnych warunków życiowych, a zimowiskami gdzie spędzają czas, w którym na lęgowiskach panują warunki utrudniające utrzymanie się przy życiu. Na zimowiskach ptaki nigdy nie rozmnażają się, nawet wtedy gdy panują tam warunki klimatyczne bardzo zbliżone do warunków, jakie miewają na lęgowiskach. Wyjątkowe jest sporadyczne gnieżdżenie się bocianów białego i czarnego w południowej Afryce. Właściwą ojczyzną danego gatunku jest więc obszar jego lęgowisk. Podstawową przyczyną występowania migracji jest istnienie rocznych cykli klimatycznych na terenach zasiedlonych przez ptaki. Zmiana pór roku powoduje zmiany ilości i dostępności pokarmu co zmusza ptaki do przemieszczania się na tereny, gdzie nie są narażone na drastyczne braki pokarmowe. Samo obniżenie temperatury występujące w okresie zimowym w strefach umiarkowanych nie stanowi dla ptaków podstawowego zagrożenia. Wysoka przemiana materii i właściwości termoregulacyjne upierzenia pozwalają nawet najmniejszym naszym ptakom (mysikrólik) przeżyć ponad 30stopniowy mróz. U szeregu gatunków czynnikiem limitującym możliwość zdobycia odpowiedniej ilości pożywienia jest krótkość zimowego dnia. Występujące w tropikach wędrówki są zdeterminowane przez układ deszczowych i suchych pór roku. W gorącej i suchej porze roku ptaki nie mogą zdobyć odpowiedniej ilości pożywienia, porzucają więc lęgowiska i wędrują w okolice o wilgotniejszym klimacie. U niektórych ptaków północnoafrykańskich wywołuje to powstanie specyficznej sezonowości rozrodu: gatunki te wyprowadzają lęgi w czasie astronomicznej zimy, a odlatują z terenów lęgowych na lato. Ptaki morskie odbywają dalekie, czasem transrównikowe wędrówki związane ze zmianą w cyklu rocznym obfitości pożywienia i układem wiatrów w różnych częściach oceanów. Podobne przyczyny mają wokółpolarne migracje niektórych gatunków tych ptaków. Szereg gatunków z tej grupy dokonuje tzw. wędrówek pętlowych, czyli wędrówek, w których trasa przelotu wiosennego nie pokrywa się z trasą przelotu jesiennego (nazwa pochodzi od tego iż rysując na mapie trasę przelotu otrzymujemy większa lub mniejszą pętlę) również uwarunkowanych troficzne lub meteorologiczne. Prócz typowych wędrówek cyklicznych, dalekodystansowych występują też lokalne, związane z miejscowymi zmianami w obfitości pokarmu (wędrówki żerowiskowe, wędrówki pionowe ptaków górskich) lub też ze zmianami pogody (pogodowe). Takie wędrówki bywają często nazywane koczowaniem. Specyficznym typem wędrówek, uwarunkowanych zmianami w obfitości pożywienia, są inwazje, podejmowane nie każdego roku przez gatunki w znacznym stopniu uzależnione od urodzaju określonego pokarmu roślinnego. W wielu przypadkach bezsporne ustalenie typu wędrówki jest niemożliwe ze względu na istnienie wielu form przejściowych. Wśród odmian wędrówek uzależnionych od warunków pokarmowych należy jeszcze wymienić zjawisko przedwędrówki. Prócz wędrówek uwarunkowanych pokarmem, obserwuje się też wędrówki pierzeniowe, związane z gromadzeniem się w bezpiecznych miejscach ptaków tracących okresowo zdolność do lotu (pierzenie).

Skłonność ptaków do wędrówek została utrwalona dziedzicznie i jest wyzwalana co roku przez sezonowe zmiany środowiska. W określonym czasie ptaki z danej populacji osiągają dojrzałość wędrówkową i mogą podjąć migrację. Bodźce wyzwalające początek przelotu nie są bezpośrednio związane z podstawowymi przyczynami wędrówek i mogą pobudzić ptaki do odlotu na długo przed wystąpieniem na lęgowiskach warunków utrudniających przeżycie. Wędrówki ptaków dokonują się w powtarzających się z roku na rok terminach, zwanych okresami wędrówek. W zależności od warunków terenowych i biologii gatunku ptaki wędrują szerokim frontem lub ściśle określonym szlakiem przelotu. Niektóre gatunki mogą wędrować szerokim frontem, który w pewnych miejscach zwęża się tak bardzo, że powstające skupienie migrantów trzeba już określić jako szlak przelotu. Występuje to w przypadku natrafienia przez ptaki na barierę wędrówkową. Typowym przykładem takiego zjawiska jest koncentracja migrantów na wybrzeżach Bałtyku. Obecny układ tras przelotu i rozmieszczenie populacji wędrówkowych u gatunków zamieszkujących półkulę północną ustalił się w ogólnych zarysach w czasie ustępowania lodowca z tych terenów. Zmieniające się warunki klimatyczne i środowiskowe powodują dalsze modyfikacje obrazu wędrówek ptaków.

Badania wędrówek ptaków stanowią jedną z podstawowych gałęzi współczesnej ornitologii. Obejmują one studia nad przebiegiem i uwarunkowaniem wędrówki, zróżnicowaniami populacyjnymi migrantów oraz orientacją ptaków i fizjologią przelotu (dojrzałość wędrówkowa). Stosowane metody obejmują obserwacje przelotu, obrączkowanie ptaków, badania biometryczne i różnego rodzaju metody eksperymentalne (m.in. wykorzystujące zjawisko niepokoju wędrówkowego), używane głównie przy pracach nad orientacją i fizjologią. Badaniom wędrówek ptaków poświęcona jest działalność znacznej części europejskich stacji ornitologicznych W Polsce badaniami wędrówek ptaków zajmuje się przede wszystkim Stacja Badania Wędrówek Ptaków Uniwersytetu Gdańskiego i Stacja Ornitologiczna Instytutu Zoologii.

II. Okresy wędrówek ptaków

Okres wędrówki jest to czas, w którym ptaki dokonują przelotu między lęgowiskami i zimowiskami. Zazwyczaj wyróżnia się dwa okresy wędrówek: wędrówkę jesienną i wędrówkę wiosenną, różniące się charakterem przelotu. Wędrówka jesienna jest zwykle bardziej rozciągnięta w czasie niż wiosenna, odbywa się wolniej, rzadko obserwuje się przelot powrotny. Podczas wędrówki wiosennej przelot jest szybszy, bardziej zróżnicowany pod względem intensywności w kolejnych dniach, a przelot powrotny jest silnie zaznaczony. Okres wędrówki jesiennej jest bardzo rozciągnięty obejmuje wędrówki pierzeniowe i przedwędrówkę. Już w początku czerwca odlot z lęgowisk w Polsce rozpoczynają nie biorące udziału w rozmnażaniu osobniki niektórych siewkowatych (np. czajki). Wkrótce potem rozpoczyna się przedwędrówka młodych szpaków i wędrówki pierzeniowe kaczek. W lipcu wędrują liczne siewkowate. W sierpniu odlatuje główna masa ciepłolubnych gatunków wędrujących do środkowej i południowej Afryki (m.in. bociany, część pokrzewek, świstunki, muchołówki, wilga, turkawka). Początek września jest w Polsce okresem nieznacznego osłabienia przelotu wędrują resztki ptaków ciepłolubnych, rozpoczynają przelot pleszka, rudzik, świergotki. Na koniec września i początek października przypada masowy przelot drozdowatych, łuszczaków, sikor, mysikrólika, grzywacza, drapieżnych i in. W drugiej połowie października zaczynają wędrować pełzacze, srokosz, krukowate i szereg gatunków typowo północnych, jak gil, jemiołuszka, górniczek. Dla ptaków wodnych , "niemorskich" zamarzanie, wód można przyjąć za koniec okresu wędrówki jesiennej odlatują te ptaki wodne, które nie zdołały znaleźć niezamarzniętych zbiorników wodnych, na których by mogły przezimować (np. szereg gatunków kaczek, łyska, łabędzie). Okres wędrówki wiosennej jest znacznie krótszy. W Polsce pierwsze przelotne ptaki pojawiają się zwykle na przełomie lutego i marca: są to niedaleko zimujące gęsi i skowronek. Wkrótce potem rozpoczyna się przelot szpaka, czajki, a także sikor i krukowatych Okresem masowego przelotu jest pierwsza połowa kwietnia, kiedy to w krótkim czasie wędruje wiele gatunków. W ostatnich dniach kwietnia i początku maja wędrują już ptaki ciepłolubne (muchołówki, świstunki, pokrzewki i in.). Koniec migracji wiosennej przypada na drugą połowę maja. Okres wędrówki danego gatunku przedstawia się na podstawie obserwacji fenologicznych, podając daty pojawu czy daty ostatnich stwierdzeń lub też na podstawie obserwacji przelotu, podając skrajne i średnie daty przelotu. Okres ten jest uwarunkowany fizjologicznie i nie ulega zbytnim przesunięciom w różnych latach. Zazwyczaj większą zmienność okresu wędrówki wiosennej wykazują gatunki wędrujące wcześnie (migrant pogodowy), w przeciwieństwie do później wędrujących gatunków ciepłolubnych (migrant instynktowy). Zmienność okresu wędrówki jesiennej jest mniejsza. Wiele wskazuje na to, że im lepsze warunki miały ptaki przed wędrówką, tym szybciej ją rozpoczynają, wcześniej osiągając dojrzałość wędrówkową.

III. Bibliografia

1. Przemysław Busse, PTAKI tom. 2, Warszawa, WP, 1991 r.
2. Leon Michałowicz, Niebo pełne życia, Warszawa, PWN, 1972 r.