Literatura wobec mitu. Wykaż inspirującą rolę mitu antycznego, odwołując się do wybranych utworów z różnych epok.

Mit ? opowieść, zazwyczaj nieznanego pochodzenia, przynajmniej w części tradycyjna, pozornie relacjonująca wypadki historyczne, mające zazwyczaj służyć do wyjaśnienia jakiś zwyczajów, wierzeń, instytucji albo zjawisk naturalnych zwłaszcza związanych z magią albo kultem, albo wierzeniami religijnymi; z gr. Mythos -?mowa ; słowo; powiedzenie; rada; rozkaz; przysłowie; opowieść; legenda; mit?

Mity to ukształtowane fabularnie opowieści o powstaniu bogów, objaśniające świat i pokazujące człowiekowi jego miejsce w rzeczywistości . Mity antyczne opowiadają o legendarnych bohaterach lub istotach nadprzyrodzonych. Przekazywane ustnie przybierały różne warianty. W formie pisemnej stały się częścią literatury. Opowieści te miały decydujące znaczenie dla życia religijnego i społecznego cywilizacji antycznej. Przede wszystkim wyjaśniały zjawiska nie wytłumaczalne dla antycznej nauki, a także umacniały więzi społeczne i sankcjonowały religię. Także moralność społeczeństwa opierała się na przekazach mitologicznych. Inną jeszcze rolą mitów była funkcja dydaktyczna ? wyjaśnienie porządku wśród otaczającego ludzi świata. Z pewnością na kulturę europejską największy wpływ miała mitologia grecka.
Mit ma charakter metaforyczny i symboliczny, dlatego niesie bogate treści uniwersalne chętnie wykorzystywane przez autorów dzieł późniejszych epok.
Od najdawniejszych czasów inspiracją i niewyczerpanym źródłem tematów dla literatury była właśnie mitologia. Pisarze we wszystkich właściwie epokach literackich nawiązywali do dziedzictwa antyku.
Mitologia grecka to podstawa literatury klasycznej ? pisarze epoki renesansu i oświecenia programowo odwoływali się do starożytności ? więc także do mitów. Twórcy z innych okresów również nie stronili od porównań, metafor, motywów zaczerpniętych z mitologii. Mówi się, że mity greckie są znakami naszej kultury.

Wybrałam epoki literackie, w których znaleźć można najlepsze przykłady inspiracji mitów antycznych.
Zdaję sobie jednak sprawę, że były one źródłem inspiracji dla twórców wszystkich czasów. Tematy zaczerpnięte z mitologii zostały wykorzystane już w tragediach greckich, tak jest w przypadku Sofoklesa.

Autor ?Króla Edypa? uważany był za jednego z trzech największych tragików greckich. Cała jego twórczość wyrastała bezpośrednio z mitologii, a w jego dziełach stale powracają odwołania do mitów. Pierwszym z przykładów jakim się posłużę jest historia przeklętego rodu Labdakidów, która stała się początkiem opowieści o losach Edypa.
Mit Edypa ? przepowiednia mówiła, że Edyp zabije własnego ojca i poślubi swoją matkę. Rodzice skazuję więc nowo narodzonego chłopca na śmierć. Ojciec kazał przekłuć mu stopy i porzucić w lesie. Sługa Lajosa zlitował się nad niemowlęciem . Dziecko trafiło do bezdzietnej pary królewskiej, którzy przygarnęli malca i wychowali go jak własnego syna. Gdy Edyp dowiaduje się o słowach wyroczni postanawia uciec z domu, aby nigdy nie zobaczyć swoich ?rodziców?. Niestety nie wiedział że został adoptowany. W czasie ucieczki spotyka i w wyniku sprzeczki zabija pewnego mężczyznę, który nie chciał mu ustąpić drogi. Trafia także na Sfinksa ? którego pokonuje rozwiązują tajemniczą zagadkę, a w nagrodę dostaje rękę królowej Teb, Jokasty. Po wielu latach prawda wychodzi na jaw ? Jokasta okazuje się jego prawdziwą matką, zabity przedniego mężczyzna ? jego ojcem Lajosem. Z rozpaczy Edyp wykłuwa sobie oczy a jego matka, a zarazem żona ? Jokasta ? popełnia samobójstwo.
Edyp to człowiek, którego tragedią jest niewiedza, a klęską poznanie. Myślał że ucieknie przed swoim przeznaczeniem, za to spotkała go odpowiednia kara ? już nigdy nie ujrzy tego przeklętego świata.
Akcja tragedii Sofoklesa rozpoczyna się w kilkanaście lat po obwołaniu Edypa władcą Teb, w czasie, kiedy na miasto spada zaraza, która (jak się dowiedziano) jest karą bogów za zabójstwo Lajosa. Sofokles ujął w ?Królu Edypie? najbardziej tragiczny moment mitu, kiedy Edyp u szczytu powodzenia, szczęśliwy władca, mąż i ojciec, dowiaduje się, że żyje w nieświadomością w rzeczywistości jest najnieszczęśliwszym z ludzi: zabił ojca, poślubił matką, jego dzieci pochodzą z kazirodztwa, a on sam uciekając przed przeznaczeniem, dopomógł w spełnieniu się złowróżbnych przepowiedni.
Tragedię ?Król Edyp? nazywa się powszechnie ?tragedia przeznaczenia? lub ?tragedią losu? i określenie to wyraża zasadnicza myśl utworu. Sofokles pokazuje że bóstwu i jego mocy nie zdoła się przeciwstawić żadne poczynanie nawet najbardziej wybitnego i mądrego człowieka. Im przemyślniej stara się działać człowiek, tym silniej zaciska się pętla przeznaczenia na jego szyi. Niechybnej mocy bogów podlega każdy, na tym polega prawdopodobnie według myśli Sofoklesa, harmonia i prawdziwość świata wyznaczana przez bóstwa.
?Król Edyp jest utworem budującym. Okazał się także ponadczasowym studium psychologicznym człowieka, który pomimo popełnionych grzechów do dziś może imponować postawą wobec przeciwności losu.

Kolejną inspiracją, lecz tym razem w dobie renesansu było dzieło Jana Kochanowskiego ?Odprawa posłów greckich?. Prawdopodobnie powstała w okresie dworskim ? jest pierwszą i zarazem jedyną w naszej literaturze tragedią humanistyczną. Autor zbudował ją według reguł obowiązujących w dramacie antycznym, który zapewne był inspiracją do powstania dzieła. Od starożytnego dzieła ?Odprawa?? różni się przede wszystkim brakiem fatum. U Kochanowskiego upadek Troi jest logiczną konsekwencją głupoty i nieudolności jej przywódców, a nie spełnieniem wyroków losu. Poeta zastanawia się nad postawą obywateli, nad tragedią państwa ginącego na wskutek fatalnej decyzji Rady królewskiej.
Tematyka została zaczerpnięta bezpośrednio z mitu o wojnie trojańskiej, znanego przede wszystkim z ?Iliady? Homera. Autor nie skopiował historii bezpośrednio, lecz nadał jej polskie realia i koloryt. Właśnie dzięki autorskim przekształceniom współcześni odebrali dramat jako jednoznaczne potępienie braku patriotyzmu i samowoli warstw rządzących. Starożytna Troja dla poety to obraz Rzeczypospolitej ? gdzie nie ma prawa, sprawiedliwości, szerzą się prywata, korupcja. Natomiast młodzi obywatele rozsmakowali się w wygodnym życiu i nie będą w stanie bronić kraju, gdy zajdzie taka konieczność.
?Odprawa posłów greckich? to dramat opisujący wydarzenia poprzedzające wojnę trojańską. Poeta przedstawił w nim wizytę posłów Menelaosa żądających zwrotu porwanej przez Parysa Heleny. Trojańczycy odmawiają, co doprowadza do dziesięcioletniej wojny. Kochanowski wykorzystał mit trojański do stworzenia dzieła, zasługującego na miano dramatu politycznego. Postawy bohaterów można traktować metaforycznie i szukać w nich odwołań do współczesnych poecie polityków.
Nie rozbudował tła , nie rozwinął mitu, nie przedstawił też codziennego życia Troi. Do dramatu wprowadził natomiast szczegóły zaczerpnięte z rzeczywistości polskiej. To mogło by prowadzić do wniosku że, dzieło Kochanowskiego należy wiązać z sytuacją Rzeczypospolitej szlacheckiej , gdzie doniosłe znaczenie ma tylko problem: jednostka a państwo, egoizm obywatela a interes państwa. ?Odprawa posłów greckich? powstała pod auspicjami antyku. Fabuła, budowa, styl, a nawet wiersz noszą wyraźne tego ślady.
Utwór ten, trzeba to przyznać, nie jest szczytowym osiągnięciem kunsztu literackiego Jana Kochanowskiego. Jest natomiast świetnym przykładem przeniesienia mitologicznej historii do realiów późniejszej epoki.

Następną epoką, która czerpała ze starożytności i mitologii liczne motywy i inspiracje był romantyzm. W różnym stopniu tematyka antyczna i mitologiczna pojawiała się w twórczości pisarzy , także polskich, tego okresu. Ulubionym herosem romantyków polskich był Prometeusz.
Motyw mitologicznego bohatera ? Prometeusza występuje w kilku utworach Adama Mickiewicza. Pojęcie prometeizmu rozwinę na podstawie trzeciej części ?Dziadów?.
Prometeusz kierujący się bezinteresowną miłością do ludzi, nauczył ich mowy, pisma, rzemiosła a także wykradł dla nich ogień, za co został ukarany przez Zeusa . Jak donosi mit, przykutemu do kaukaskiej skały, Prometeuszowi każdego dnia głodny sęp wyjadał wątrobę, która w nocy odrastała . Tytan został okrutnie ukarany za pomoc ludziom. Mimo nadludzkiego cierpienia nigdy nie żałował swego czynu. Jego postawa stała się symbolem wyzwania rzuconego bogom, ich niesprawiedliwości .
Taka postawę reprezentuje Konrad - bohater III części ?Dziadów? Adama Mickiewicza, a dokładniej w scenie Wielkiej Improwizacji. Konrad, staje się bohaterem prometejskim, jawnie buntuje się przeciwko Bogu w imię ratowania umęczonego narodu. W monologu skierowanym do Boga , żąda od niego władzy nad ludźmi- pragnie stanąć na czele narodowego powstania. Przyczyny tragicznej sytuacji Konrada leżą głównie w jego wnętrzu. Jest przekonany o swej mocy, ale jednocześnie nie ma faktycznych możliwości. Pragnie wszechmocy i ?rządu dusz? ? prometejskiego ognia należącego jedynie do Boga, zatraca się w pysze. Bohater nie potrafi przełamać ograniczeń stawianych przez ludzką naturę. Natomiast czuje nieograniczoną miłość do udręczonego narodu. Konrad to ?polski Prometeusz?, nowożytny Prometeusz, który tak jak ten przed wiekami miał odwagę zbuntować się przeciw tyranii. Chciałby wykorzystać jako wieszcz radość płynącą z jego doskonałości i geniuszu.
Dzieli z Bogiem swe cierpienie wypowiadając słowa :
?Ja i ojczyzna to jedno. Nazywam się Milijon ? bo za miliony kocham i cierpię katuszę?
Bóg milczy.
Konrad pomimo poczucia swej tytanicznej siły, staje się męczennikiem za wolność narodu, dla ojczyzny poświęci się tak, jak Prometeusz poświeciła się dla całej ludzkości. Z postawy mitycznego bohatera przejmuje miłość do ludzi, bunt przeciwko Bogu, ofiarę i cierpienie.
Mickiewicz planował napisanie utworu, który byłby chrześcijańska repliką na tragedię greckiego poety. Oryginalność naszego poety polegała na tym że postawę prometejską łączył z kwestią walki narodowowyzwoleńczej.

Pragnę wskazać próby nowego, różnego od tradycyjnego odczytania starożytnych opowieści. Mitem o Ikarze napewno zainspirował się, pisząc opowiadanie pt. ?Ikar? Jarosław Iwaszkiewicz, tworzący podczas dwudziestolecia międzywojennego.
Mitologiczny Ikar, był synem Dedala, zdolnego rzeźbiarza. Dedal skonstruował skrzydła dzięki, którym obaj mogli uciec z Krety, na której byli przetrzymywani, gdyż król nie chciał stracić tak znakomitego wynalazcy jak Dedal.
W czasie lotu, Ikar nie posłuchał napomnień ojca i zbytnio zbliżył się do słońca, tak że promienie roztopiły wosk na jego skrzydłach. Ku przerażeniu Dedala, Ikar spadł do wody. Jak niesie legenda, po długich poszukiwaniach ojciec odnalazł syna na wyspie, którą potem nazwano Ikarią, a może wokół niej Ikaryjskim.
Iwaszkiewicz przedstawia równie tragiczną historię. Akcja opowiadania rozgrywa się w Warszawie w czasie okupacji hitlerowskiej. Autor opisuje nam sytuację z własnej perspektywy ? obserwatora .Przedstawia chłopca którego w myślach nazwał sobie Michaś. Młodzieniec z zaangażowany w treść książki którą czytał nieprzerywalnie, niemal wpada pod koła przejeżdżającej ulicą karetki gestapo. Wściekli gestapowcy z powodu lekkomyślności i lekceważenia chłopca, aresztują go, i za nic wciągają do wozu. Dalej, autor tylko snuje podejrzenia, że chłopiec ginie zakatowany przez bezwzględnych Niemców.
Los tego chłopca przypomina los Ikara ? pogrążonego w swych młodzieńczych marzeniach chłopca, którego nagle dogania okrutna bezlitosna rzeczywistość. Młodość jednak nie potrafi przewidywać, daje prawo być lekkoduchem i uczyć się na popełnianych błędach. Zarówno Ikar jak i Michaś nie dostali drugiej szansy.
Ikar symbolizuje typ idealisty, kierującego się młodzieńczym zapałem, entuzjazmem, ciekawością, gotowością do wyzwań w celu zrealizowania marzeń.
Nawiązanie do mitu w tym wypadku miało posłużyć do głębszych rozważań o sytuacji i życiu człowieka na świecie. Autor ukazuje dwie bezsensowne śmierci, spowodowane brakiem zainteresowania otoczenia, lub niemocy ludzkiej jak w przypadku Dedala.
Obaj zginęli prze nieszczęsne siły.

Chciałabym jeszcze zwrócić uwagę na tekst eseju Alberta Camusa. ?Mit Syzyfa? ? ten epizod z mitologii wykorzystał w swoim znanym filozoficznym eseju francuski pisarz literatury współczesnej. W tekście tym Camus porównuje pracę Syzyfa do ludzkiej egzystencji, zgłębia ten temat i pokazuje zupełnie inne treści znanego antycznego mitu.
Z wyroku bogów Syzyf musiał nieustannie toczyć pod górę głaz, który znalazłszy się na szczycie, spadał siłą własnego ciężaru. Bogowie nie bez racji doszli do wniosku, że nie ma straszniejsze kary niż praca bezużyteczna i bez nadziei.
Francuski egzystencjalista każe nam doszukać się w postawie Syzyfa szczęścia, twierdzi że bohater jest w rzeczywistości zwycięzcą. A jego zwycięstwo wynika z akceptacji swego przeznaczenia. Bo dramat Syzyfa nie polega na wiecznym trwaniu jego mozołu, ale na pogodzeniu się z wieczną nieustającą porażką.
Według egzystencjalistów szczęściem człowieka nie jest pozbycie się ciężaru, ale walka, a tę toczył Syzyf. Ciągle powracał po kamień, ten ciężar który był właśnie jego losem. Ukazuje to jego bohaterstwo.
Więc według Camusa wygrał z bogami
?kiedy człowiek absurdalny głębi swoją udrękę ? zamilkną bogowie? ? pisze w swym eseju ? ?Trzeba wyobrażać sobie Syzyfa szczęśliwym?.
Na przykładzie historii Syzyfa Camus ukazał życie ludzkie, nazwane przez pisarza absurdalnym ? wszystko co robimy jest właściwie bez sensu, Bóg nie istnieje. Jednak żyjemy staramy się to robić jak najlepiej, pchają swój kamień pod górę.

Przykładów wykorzystania postaci, motywów i miejsc z antycznych mitów w literaturze późniejszych epok jest mnóstwo. Jedne przedstawione przeze mnie utwory czerpały tylko niektóre motywy z antyku inne były kontynuacją antycznych gatunków. Te przykładowe nawiązania i inspiracje nie wyczerpują wszystkich zapożyczeń, reinterpretacji nowego odczytania mitycznych opowieści czy nadania im nowego sensu, ale zawsze głębokiego, o niewątpliwym walorze ogólnoludzkim, uniwersalnym, ponadczasowym. Głownie dlatego że przejawiają się w nich wzorce postaw i zachowań. Znajduje w nich wyraz wiele problemów nurtujących człowieka od stuleci. Mity fascynowały i nadal fascynują, inspirują . Śmiało można powiedzieć, że literatura światowa wiele by straciła gdyby dokonania i kunszt antycznych twórców zostały zapomniane na zawsze. Dziedzictwo antyku stało się fundamentem rozwoju naszej obecnej kultury. Bez tego bylibyśmy znacznie ubożsi. Nie znalibyśmy czasów starożytnych ich piękna i wyjątkowości. Znaczenie mitów dla następnych pokoleń i epok podkreśla wypowiedz Tomasz Manna : ?Istota mitu polega na wiecznym powracaniu, pozaczasowości, wiecznej teraźniejszości? . Stąd nieprzerwana ich aktualność.