Zdrowie i choroba.

Sfery funkcjonowania człowieka.
Można wyróżnić kilka sfer w zależności od tego, jak szczegółowe aspekty funkcjonowania bierze się pod uwagę. Do podstawowych należą:
- fizjologiczna (dotyczy uwarunkowań biologicznych; większość zachodzących tu reakcji ma charakter odruchowy, popędowy; świadoma ich kontrola jest ograniczona),
- psychiczna (dotyczy intelektu, emocji, relacji z otaczającym światem - w tym z innymi ludźmi; w dużym stopniu podlega świadomej kontroli, jednak niektóre aspekty życia psychicznego mogą pozostawać nieuświadamiane),
- duchowa (dotyczy uczuć wyższych, doznań estetycznych i religijnych; rozwój tej sfery wymaga świadomego i systematycznego zaangażowania człowieka; potrzeby duchowe stanowią najwyższy szczebel na drabinie potrzeb i są realizowane dopiero wówczas, gdy zaspokojone są potrzeby podstawowe).

Zdrowie.
Przez termin „zdrowie” rozumie się stan pełnej sprawności fizycznej, psychicznej i społecznej; w węższym znaczeniu - nieobecność choroby lub kalectwa; z fizjologicznego punktu widzenia zdrowie to zdolność organizmu do odpowiedniego przystosowania się do warunków środowiska.
Zdrowie psychiczne zaś to zdolność człowieka do rozwoju w kierunku coraz wyższych uczuć i wartości oraz realizacji twórczych możliwości, czyli kształtowania siebie na coraz wyższym poziomie i szerszych płaszczyznach (intelektualnej, emocjonalnej, moralnej itp.). W literaturze pojęcie zdrowia psychicznego jest pojmowane bardzo różnie. Przykładowo zdrowie to interpretuje się jako:
• brak zaburzeń psychicznych;
• integracja, zespolenie i organizacja struktur oraz funkcji psychicznych;
• rozwój w kierunku coraz wyższej rzeczywistości, a więc rozwój hierarchiczny;
• stan równowagi psychicznej (homeostaza);
• zdolność do działań produktywnych i efektywnych;
• wyraz sprawności zespołowej podstawowych funkcji psychicznych;
• zdolność do współżycia z otoczeniem i do przekształcania tego otoczenia;
• zdolność do przystosowania się do zmieniających się warunków życia;
• pełny dobrostan fizyczny, umysłowy i społeczny, a nie tylko nieobecność choroby, czy kalectwa (całościowe ujęcie zdrowia somatycznego i psychicznego jednostki przyjęte przez Światową Organizację Zdrowia).
Według K. Dąbrowskiego zdrowie psychiczne oznacza "zdolność do rozwoju w kierunku wszechstronnego rozumienia, przeżywania, odkrywania i tworzenia coraz wyższej hierarchii rzeczywistości i wartości, aż do konkretnego ideału indywidualnego i społecznego", lub węziej: "zdolność do wielopłaszczyznowego i wielopoziomowego rozwoju psychicznego". Zdolność ta obejmuje wszystkie zasadnicze funkcje człowieka: intelektualne, dążeniowo-uczuciowe, intuicyjne i inne, a także wartości moralne, etyczne i społeczne.
Potocznie zdrowie rozumiane jest jako stan braku choroby, ale to podejście już dawno zostało uznane za niewystarczające. Podjęto wiele prób określenia czym jest zdrowie, jak do niego dążyć i jak je utrzymać. Część badaczy ujmuje zdrowie jako stan równowagi pomiędzy człowiekiem a otoczeniem oraz odpowiadającą jej równowagę wewnętrzną (Hipokrates), inne traktują je jako zespół pozytywnych cech, pozwalających na wykorzystanie wszelkich możliwości twórczych oraz osiągnięcie siły i szczęścia (Dubos). Według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), zdrowie jest stanem pełnego dobrostanu fizycznego, psychicznego i społecznego, a nie jedynie brakiem choroby. Najnowsze definicje, nawiązujące do podejścia społeczno – ekologicznego, traktują zdrowie jako poddającą się zmianom zdolność człowieka zarówno do osiągania szczytu własnych możliwości fizycznych, psychicznych i społecznych, jaki do pozytywnego reagowania na wyzwania środowiska. Podobnie Psychologia Zdrowia i Choroby intensywnie podkreśla, że zdrowie nie jest stanem, lecz procesem. Jest aktywnym poszukiwaniem i utrzymywaniem równowagi psychofizycznej, rozumianej jako pełnia sił witalnych i obronnych organizmu oraz efektywne radzenie sobie z wymaganiami codziennego życia. Podsumowując można powiedzieć, że zachowania normalne czy zdrowotne to takie, które pomagają nam dotrzeć do równowagi psychofizycznej i ją utrzymać.

Choroba.
Przez pojęcie „choroba” rozumie się reakcję organizmu na działanie czynnika zewnętrznego, który przekracza zdolności obronne organizmu; w efekcie powstają zaburzenia we współdziałaniu narządów ustroju; choroba ma swoją etiologię (czynnik wywołujący), patogenezę (mechanizmy jej powstania); początek choroby może być nagły lub powolny, przebieg gwałtowny (w chorobach ostrych) lub długotrwały i wyniszczający (choroby przewlekłe); wiele chorób ostrych może przechodzić w postać przewlekłą, choroby zaś przewlekłe mogą wykazywać zaostrzenia objawów chorobowych; większość chorób w swoim przebiegu ma okres utajenia, kiedy przebiega bezobjawowo; mogą być choroby całego organizmu (choroby ogólne) oraz dotyczące tylko jednego narządu lub organu (choroby miejscowe); choroby czynnościowe po ustaniu przyczyny ustępują całkowicie (np. choroba morska); choroby dziedziczne są przekazywane potomstwu w układzie genetycznym; choroby wrodzone zostały nabyte w okresie życia płodowego; choroby, których etiologii nie udało się ustalić, są nazywane chorobami samoistnymi.
Ogólna klasyfikacja chorób dzieli je na somatyczne oraz psychiczne. Choroby somatyczne to choroby ciała – od najlżejszych dolegliwości takich jak katar, po nagłe i ciężkie (np. zawał mięśnia sercowego czy uszkodzenie ciała), aż po przewlekłe (np. cukrzyca, nowotwór). Im dolegliwość jest poważniejsza i długotrwała, tym większy wpływ wywiera na funkcjonowanie psychiczne, dotykając obszaru myśli, emocji i zachowań. Można powiedzieć, że w tym przypadku zaburzenie życia psychicznego jest konsekwencją choroby somatycznej. Inna sytuacja ma miejsce w przypadku chorób psychicznych, gdzie podstawowy problem stanowi zaburzone myślenie, przeżywanie czy zachowanie. Chociaż przyczyny choroby mogą mieć podłoże biologiczne (genetyczne czy neurohormonalne), jej przebieg może prowadzić do zaburzeń somatycznych, wyniszczenia, a nawet śmierci organizmu. Przykładem może być narkomania, depresja prowadząca do samobójstwa czy zaburzenia jedzenia (anoreksja, bulimia i inne).

Źródła chorób.
Zwykle kiedy doszukujemy się przyczyn konkretnego zaburzenia czy choroby dochodzimy do wniosku, że miało w tym swój udział kilka czynników. Mogą to być zarówno czynniki zewnętrzne - niezależne od człowieka, jak i wewnętrzne – związane z jego indywidualnym funkcjonowaniem. Mogą być obiektywne, czyli takie na które nie mamy bezpośredniego wpływu oraz subiektywne, czyli wynikające z naszego postrzegania danej sytuacji. Mogą mieć podłoże biologiczne lub psychologiczne, czyli wynikające z wewnętrznych przeżyć, przekonań czy relacji z innymi ludźmi.
Źródła niektórych chorób somatycznych upatrywano w nieświadomych konfliktach. Uważano, iż określone traumatyczne doświadczenia przeżyte w dzieciństwie prowadzą do powstawania wewnętrznych konfliktów, które są przyczyną określonych chorób. Odmiennym sposobem patrzenia na przyczyny chorób cechowało się podejście Dunbar. Określone choroby kojarzyła ona z określonym profilem osobowościowym. Alexander bardziej przedstawił bardziej rozbudowaną koncepcję obejmującą trzy czynniki:
• cechy osobowości, związane z nieświadomymi konfliktami, powstałymi w okresie dzieciństwa
• sytuację która powstał bezpośrednio przed zachorowaniem
• konstytucjonalna słabość określonego narządu(słabe ogniwo)
Obecnie klasyczne poglądy wymienione powyżej są nieakceptowane. Jest kilka przyczyn takiego stanu.
1. koncepcje te opierały się na badaniach i obserwacjach klinicznych, czyli zarzuty metodologiczne
2. dychotomia procesów ciała i psychiki, dziś wiemy już o komunikacji pomiędzy OUN i układem immunologicznym
3. Koncepcje te koncentrowały się tylko wokół wybranych chorób, pomijanie czynników psychicznych w przebiegu powstawaniu i leczeniu chorób o podłożu organicznym
4. koncepcje te opisywane są dość hermetycznym językiem psychoanalizy
Początkowo nie dostrzegano ogromnego postępu w badaniach psychofizjologicznych. Dopiero w latach trzydziestych przedstawiciele psychosomatyki dostrzegli rolę badań dotyczących mechanizmów tłumienia i wyparcia. Sztandarowym badaniem z tego pola jest eksperyment Deutscha, dotyczący zmian w fizjologicznym funkcjonowaniu organizmu na nieświadomy problem(powstały w wyniku sugestii hipnotycznej) i braku takiej reakcji po uświadomieniu sobie problemu.
Współcześnie medycyna psychosomatyczna postrzegana jest przez pryzmat poglądów Groena "Medycyna psychosomatyczna bazuje na holistycznym ujmowaniu człowieka zarówno w zdrowiu jak i chorobie" jak i Lipowskiego który stawia następujące postulaty:
• człowiek jest organizmem biopsychospołecznym, odbierającym przechowującym i przetwarzającym, tworzącym i przekazującym informacje, informacje te wywołują emocje,
• zdrowie i choroba to stany współdeterminowane przez czynniki biopsychospołeczne,
• w badaniu, leczeniu i zapobieganiu należy brać pod uwagę wszystkie z tych trzech klas czynników,
• etiologia wieloczynnikowa,
• optymalna opieka to uwzględnienie powyższych postulatów.
Norma czy patologia?
Wbrew pozorom, jednoznaczne określenie granicy pomiędzy normą a patologią nie jest proste. Zależy przede wszystkim od punktu odniesienia, czyli przyjętego kryterium. To co dla jednej osoby czy grupy osób, albo w danych okolicznościach jest normalne, nie musi takie być w innym przypadku. Można przyjąć, że normalne jest to, co: a) występuje statystycznie najczęściej, b) jest akceptowane w danej kulturze, c) nie pozostaje w sprzeczności z naturą lub d) służy zdrowiu. Dla potrzeb nauki tworzy się porządkujące klasyfikacje określające normę i patologię, jak np. medyczna klasyfikacja chorób. Należy jednak pamiętać, że mają one charakter pomocniczy, a ocena zdrowia człowieka wymaga uwzględnienia całego kontekstu jego funkcjonowania (m.in. przeszłości, warunków życia, aktualnej sytuacji, wewnętrznych uwarunkowań i przeżyć). Pełna ocena zdrowia ma charakter zarówno obiektywny, jak i subiektywny. W pierwszym przypadku bierze się pod uwagę wyniki badań , w drugim – głównie samopoczucie.

Znaczenie emocji dla zdrowia.
Doświadczanie emocji wiąże się z uwalnianiem w organizmie różnorodnych substancji chemicznych oraz ogólną zmianą jego aktywności. Zmiany te zaznaczają się w wielu obszarach, np. aktywności układu nerwowego, hormonalnego, pokarmowego, w napięciu mięśniowym, a przede wszystkim – w odporności psychofizycznej. Pozytywne emocje wzmacniają odporność i wydolność organizmu, negatywne je osłabiają i doprowadzają do większej podatności na czynniki chorobotwórcze. Zależność ta występuje nie tylko u ludzi, ale również u zwierząt. Np. szczury pozbawione możliwości uniknięcia szoku elektrycznego, po serii nieudanych prób wpadały w stan odrętwienia i apatii, nie reagowały na bodźce i nie próbowały zmienić sytuacji nawet wtedy, kiedy pojawiła się taka możliwość. Stopniowo ich stan się pogarszał, doprowadzając do śmierci. Również małpy obarczone odpowiedzialnością za unikanie szoku elektrycznego poprzez odpowiednie naciskanie dźwigni, po pewnym czasie zapadały na wrzody żołądka i zaczynały poważnie chorować.


Predyspozycje do zdrowia lub choroby mogą wynikać z osobowości.
Na osobowość człowieka składa się wiele czynników, m.in. sposób wyznaczania i realizowania celów, układania relacji z innymi ludźmi, radzenia sobie ze stresem. To wszystko tworzy bardziej lub mniej spójny styl funkcjonowania, który odnosi się również do spraw zdrowotnych i pozostaje względnie stały przez całe życie. Tak więc troska o stan własnego zdrowia, zapobieganie chorobom, sposób reagowania w momencie pojawienia się objawów, stosowanie się do zaleceń lekarskich, itp., są bardzo indywidualne i niewątpliwie stanowią pewną predyspozycję do zachowania zdrowia lub chorowania.
Stres jako wróg zdrowia.
Stres, zwłaszcza gdy jest silny i przewlekły, powoduje zmianę funkcjonowania psycho – fizycznego całego organizmu, a nierzadko doprowadza również do trwałego uszkodzenia konkretnych obszarów w ciele. Zdecydowanie osłabia odporność i sprawia, że stajemy się bardziej podatni na czynniki chorobotwórcze oraz uaktywnienie się niekorzystnych mechanizmów. Np. obciążająca, odpowiedzialna i nerwowa praca może przyczynić się do wzrostu ciśnienia tętniczego krwi, konflikt z inną osobą doprowadzić do uporczywych bólów głowy, a śmierć życiowego partnera wyzwolić proces nowotworowy.

Sytuacje szczególnie szkodliwe dla zdrowia.
Każdy z nas reaguje na życiowe sytuacje w swój indywidualny sposób, można jednak wyróżnić kilka, które u większości z nas wywołują podobne, negatywne emocje i obciążenie układu odporności psychofizycznej. Należą do nich:
* konflikty - zarówno interpersonalne, czyli z innymi ludźmi – partnerem, dziećmi, znajomymi i nieznajomymi, szefem, jak i te wewnętrzne, czyli przeżywane np. wtedy, gdy trzeba podjąć jakąś ważną decyzję
* frustracje – sytuacje, w których nie jesteśmy w stanie zaspokoić jakiejś ważnej potrzeby, np. spieszymy się na spotkanie, a autobus właśnie się zepsuł, bezskutecznie szukamy pracy czy nie zdajemy egzaminu, pomimo wysiłku włożonego w przygotowanie
* utrata cenionej wartości, a nawet sam lęk przed taką utratą – cenioną wartością mogą być zarówno idee, jak i przedmioty czy konkretni ludzie – wszystko to, co jest dla nas ważne i nadaje sens naszemu życiu
* odtrącenie i odosobnienie – człowiek jest istotą społeczną, dlatego większość ludzi źle znosi samotność - zwłaszcza wtedy gdy nie jest wyborem, ale koniecznością

Czynniki wpływające na stan zdrowia:
Na stan zdrowia ma wpływ wiele niezależnych czynników, które oddziałują również na siebie nawzajem. Do podstawowych należą:
- uwarunkowania genetyczne (związane zarówno z rozwojem osobniczym w trakcie życia płodowego, jak i z dziedziczeniem cech czy skłonności z pokolenia na pokolenie; w tym drugim przypadku stanowią najczęściej określoną predyspozycję, która ujawnia się dopiero wówczas, gdy zaistnieją dogodne okoliczności)
- środowisko życia i pracy (jest to szeroka kategorią, w skład której wchodzą takie aspekty, jak m.in.: ekologia, gospodarka, polityka, finanse, klimat psychologiczny; ogólnie mówiąc, jest to otoczenie, w którym człowiek żyje; największe znaczenie ma otoczenie najbliższe, czyli obok warunków mieszkaniowych i warunków pracy, przede wszystkim ludzie – rodzina, znajomi i współpracownicy; relacje z nimi w znaczący sposób wpływają na zdrowie i samopoczucie)
- zachowanie (jest to kategoria, która w największy stopniu zależy od decyzji człowieka; dotyczy zachowań wyznaczających tzw. styl życia, czyli m.in.: odżywiania się, aktywności fizycznej, dbania o zdrowie, spędzania czasu wolnego, radzenia sobie ze stresem)

Co pomaga zachować zdrowie i uniknąć chorób?
- organizowanie korzystnych warunków fizycznych życia i pracy (m.in. odpowiednia przestrzeń, temperatura, nasłonecznienie, minimalizacja hałasu i zanieczyszczeń, przyjemna kolorystyka, wygodne i estetyczne urządzenie wnętrz)
- zdrowy styl życia (m.in.: regularne i odżywcze posiłki, ograniczenie używek, aktywność fizyczna, odpowiednia ilość snu, higiena osobista, brak nałogów)
- zachowania prozdrowotne (mające na celu ochronę lub poprawę własnego stanu zdrowia, np. szczepienia ochronne, badania kontrolne, korzystanie z porad lekarskich i wypełnianie zaleceń)
- higiena psychiczna (m.in.: efektywne radzenie sobie ze stresem, sprawianie sobie przyjemności, pozytywne relacje z innymi ludźmi, stabilna sieć wsparcia społecznego).