Formy ochrony przyrody w Polsce

Ochrona przyrody w Polsce w XX wieku
Po zakończeniu I wojny światowej, w 1919 roku została powołana Państwowa Tymczasowa Komisja Ochrony Przyrody przy Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Organ ten, w 1925 roku został przekształcony w Państwową Radę Ochrony Przyrody.
Na stanowisko przedstawiciela ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego
ds. ochrony przyrody został wybrany profesor Władysław Szafer 1928 roku powstała,
z inicjatywy Państwowej Rady Ochrony Przyrody - Liga Ochrony Przyrody. 10 marca 1934 roku, Sejm RP uchwalił ustawę o ochronie przyrody. Była to na ówczesne czasy ustawa nowoczesna i wykraczająca w przyszłość. W 1949 roku została zastąpiona nową ustawą, która z kolei obowiązywała do czasu uchwalenia kolejnej z dnia 16 października 1991. Obecnie obowiązującą podstawą prawną ochrony przyrody w Polsce jest Ustawa o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 roku (Dz. nr 92, poz. 880). Po zakończeniu I wojny światowej w Polsce było 39 rezerwatów przyrody (1469 ha powierzchni). W wyniku działań Państwowej Rady Ochrony Przyrody, a także przyrodników w całym kraju doprowadzono
do utworzenia 211 rezerwatów (43 512 ha powierzchni).W okresie międzywojennym utworzono Park Narodowy w Białowieży, a także chronione tereny przyrodnicze
w Ludwikowie pod Poznaniem, na Babiej Górze, w Pieninach, w Górach Świętokrzyskich,
w Tatrach oraz w Czarnohorze. Chroniono liczne gatunki roślin, zwierząt, a także obejmowano ochroną liczne pomniki przyrody. Po II wojnie światowej rozwinęła się w Polsce również i ochrona przyrody. Powołano łącznie 23 parki narodowe, ponad 100 parków krajobrazowych oraz znacznie zwiększono liczbę rezerwatów i pomników przyrody.
Formy ochrony przyrody w Polsce
Parki Narodowe - obszar chroniony ze względu na swoje walory, głównie przyrodnicze.
W Polsce w brzmieniu Ustawy o ochronie przyrody z 2004 r. "obejmuje obszar wyróżniający się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, społecznymi, kulturowymi i edukacyjnymi, o powierzchni nie mniejszej niż 1000 ha, na którym ochronie podlega cała przyroda oraz walory krajobrazowe. Park narodowy tworzy się w celu zachowania różnorodności biologicznej, zasobów, tworów i składników przyrody nieożywionej i walorów krajobrazowych, przywrócenia właściwego stanu zasobów i składników przyrody oraz odtworzenia zniekształconych siedlisk przyrodniczych, siedlisk roślin, siedlisk zwierząt lub siedlisk grzybów".
Powierzchnia parku narodowego podzielona jest na obszary różniące się zastosowaniem odrębnych metod ochrony przyrody. Wyróżnia się obszar ochrony ścisłej, czynnej
i krajobrazowej. Na obszarach graniczących z parkiem wyznacza się otulinę parku narodowego. W otulinie może być utworzona strefa ochronna zwierząt łownych, niepodlegająca włączeniu do obwodów łowieckich. Teren parków narodowych udostępniony jest do zwiedzania, lecz ruch turystyczny może się tu odbywać wyłącznie w wyznaczonych obszarach, szlakach, drogach, ścieżkach. Parki narodowe finansowane są z budżetu centralnego. Zarządzają nimi dyrektorzy, a organem doradczym jest Rada Parku.
Do 30 kwietnia 2004 parki były nadzorowane przez Krajowy Zarząd Parków Narodowych.
Od 1 maja 2004 jego obowiązki przejęło Ministerstwo Środowiska - Departament Leśnictwa, Ochrony Przyrody i Krajobrazu, a od 19 stycznia 2007 r. Samodzielny Wydział ds. Obszarów Natura 2000 i Parków Narodowych. W polskich parkach narodowych prowadzone są liczne programy badawcze. Parki odgrywają istotną rolę w edukacji ekologicznej społeczeństwa. Na terenie parków narodowych możliwe jest zwiedzanie oraz turystyka i udostępniają one dobrze rozwiniętą infrastrukturę turystyczną. Wiele z nich posiada specjalnie przygotowane szlaki i centra dydaktyczne oraz muzea przyrodnicze.
Rezerwaty Przyrody - obejmuje obszary zachowane w stanie naturalnym lub mało zmienionym ekosystemy, ostoje i siedliska przyrodnicze, a także siedliska roślin, siedliska zwierząt i siedliska grzybów oraz twory i składniki przyrody nieożywionej, wyróżniające się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, kulturowymi lub walorami krajobrazowymi. Przedmiotem ochrony może być całość przyrody na terenie rezerwatu lub szczególne jej składniki:
*fauna
*flora
*twory przyrody nieożywionej
Cały rezerwat albo jego części mogą podlegać ochronie ścisłej, ochronie czynnej lub ochronie krajobrazowej. Ochrona ścisła polega na nieingerencji w naturalne procesy, ochrona czynna dopuszcza wykonywanie zabiegów ochronnych (np. usunięcie drzew zacieniających stanowisko cennego gatunku rośliny), a ochrona krajobrazowa polega na prowadzeniu gospodarki rolnej, leśnej lub rybackiej w sposób uwzględniający potrzeby przedmiotu ochrony. Rezerwat tworzy wojewoda w drodze rozporządzenia. Likwidacja lub zmniejszenie rezerwatu jest możliwa wyłącznie w przypadku bezpowrotnej utraty jego wartości przyrodniczych. Dla rezerwatu sporządza się na okres 20 lat tzw. plan ochrony – dokument określający cele ochrony, zadania ochronne do wykonania oraz reguły udostępnienia rezerwatu. Plan taki zatwierdza wojewoda po uzgodnieniu z Ministrem Środowiska. W Polsce jest 1368 rezerwatów (stan na dzień 31 grudnia 2003 r.)
Parki Krajobrazowe - obejmuje obszar chroniony ze względu na wartości przyrodnicze, historyczne i kulturowe oraz walory krajobrazowe, w celu zachowania, popularyzacji tych wartości w warunkach zrównoważonego rozwoju." Park krajobrazowy tworzony jest w drodze rozporządzenia wojewody po uzgodnieniu z właściwą miejscowo radą gminy. W parku krajobrazowym można kontynuować działalność gospodarczą z pewnymi ograniczeniami, np. nie przewiduje się wznoszenia nowych obiektów budowlanych (z wyjątkiem potrzebnych miejscowej ludności). Park taki ma służyć rekreacji krajoznawczej, to znaczy turystyce niepobytowej, wypoczynkowi, a także edukacji. W Polsce znajduje się 120 parków krajobrazowych (stan na dzień 31 grudnia 2005) o łącznej powierzchni ok. 2, 5 mln ha.
Parki Krajobrazowe według Województw:
Województwo dolnośląskie - Książański Park Krajobrazowy, Park Krajobrazowy Chełmy, Park Krajobrazowy Dolina Baryczy, Park Krajobrazowy Dolina Jezierzycy, Park Krajobrazowy Doliny Bobru, Park Krajobrazowy Gór Sowich, Park Krajobrazowy Sudetów Wałbrzyskich, Przemkowski Park Krajobrazowy, Rudawski Park Krajobrazowy, Ślężański Park Krajobrazowy i Śnieżnicki Park Krajobrazowy.
Województwo kujawsko-pomorskie - Brodnicki Park Krajobrazowy, Gostynińsko-Włocławski Park Krajobrazowy, Krajeński Park Krajobrazowy, Nadwiślański Park Krajobrazowy, Tucholski Park Krajobrazowy, Wadecki Park Krajobrazowy.
Województwo lubelskie - Chełmski Park Krajobrazowy, Kazimierski Park Krajobrazowy, Kozłowiecki Park Krajobrazowy, Krasnobrodzki Park Krajobrazowy, Krzczonowski Park Krajobrazowy, Nadwieprzański Park Krajobrazowy, Park Krajobrazowy Lasy Janowskie, Park Krajobrazowy Podlaski Przełom Bugu, Park Krajobrazowy Pojezierze Łęczyńskie, Park Krajobrazowy Puszczy Solskiej, Poleski Park Krajobrazowy, Południowo-roztoczański Park Krajobrazowy.
Województwo lubuskie - Barlinecko-Gorzowski Park Krajobrazowy, Krzesiński Park Krajobrazowy, Grażyński Park Krajobrazowy, Łagowski Park Krajobrazowy, Pszczewski Park Krajobrazowy.
Województwo łódzkie - Bolimowski Park Krajobrazowy, Park Krajobrazowy Międzyrzecza Warty i Widawki, Park Krajobrazowy Wzniesień Łódzkich, Sulejowski Park Krajobrazowy, Załęczański Park Krajobrazowy, Spalski Park Krajobrazowy, Przedborski Park Krajobrazowy.
Województwo małopolskie - Bielańsko-Tyniecki Park Krajobrazowy, Łubniański Park Krajobrazowy, Park Krajobrazowy Dolinki Krakowskie, Park Krajobrazowy Pasma Brzanki, Popradzki Park Krajobrazowy, Rodniański Park Krajobrazowy, Tenczyński Park Krajobrazowy, Wiśnicko-Lipnicki Park Krajobrazowy.
Województwo mazowieckie - Bolimowski Park Krajobrazowy, Brudziński Park Krajobrazowy, Chojnowski Park Krajobrazowy, Gostynińsko-Włocławski Park Krajobrazowy, Górznieńsko - Lidzbarski Park Krajobrazowy, Kozienicki Park Krajobrazowy, Mazowiecki Park Krajobrazowy.
Województwo opolskie - Park Krajobrazowy Góra Świętej Anny, Stobrawski Park Krajobrazowy, Park Krajobrazowy Gór Opawskich.
Województwo podkarpackie - Ciśniańsko-Wetliński Park Krajobrazowy, Czarnorzecko-Strzyżowski Park Krajobrazowy, Jaśliski Park Krajobrazowy, Park Krajobrazowy Doliny Sanu, Park Krajobrazowy Gór Sonnych, Park Krajobrazowy „Waldekówka”, Park Krajobrazowy Pogórze Przemyskie.
Województwo podlaskie - Łomżyński Park Krajobrazowy Doliny Narwi, Narwiański Park Krajobrazowy, Suwalski Park Krajobrazowy.
Województwo pomorskie - Kaszubski Park Krajobrazowy, Nadmorski Park Krajobrazowy, Park Krajobrazowy Dolina Słupi, Park Krajobrazowy Mierzeja Wiślana, Trójmiejski Park Krajobrazowy, Wdzydzki Park Krajobrazowy, Zaborski Park Krajobrazowy.
Województwo śląskie - Park Krajobrazowy Beskidu Małego, Park Krajobrazowy Beskidu Śląskiego, Park Krajobrazowy Cysterskie Kompozycje Krajobrazowe Rud Wielkich, Park Krajobrazowy Lasy nad Górną Liswartą, Park Krajobrazowy Orlich Gniazd, Park Krajobrazowy Stawki, Żywiecki Park Krajobrazowy.
Województwo świętokrzyskie - Chęcińsko-Kielecki Park Krajobrazowy, Cisowsko-Orłowiński Park Krajobrazowy, Jeleniewski Park Krajobrazowy, Kozubowski Park Krajobrazowy, Nadnidziański Park Krajobrazowy, Przedborski Park Krajobrazowy, Suchedniowsko-Oblęgorski Park Krajobrazowy, Szaniecki Park Krajobrazowy.
Województwo warmińsko-mazurskie - Brodnicki Park Krajobrazowy, Górznieńsko-Lidzbarski Park Krajobrazowy, Mazurski Park Krajobrazowy, Park Krajobrazowy Pojezierza Iławskiego, Park Krajobrazowy Puszczy Rominckiej, Park Krajobrazowy Wzgórz Dylewskich, Park Krajobrazowy Wzniesienia Elbląskie, Wielski Park Krajobrazowy.
Województwo wielkopolskie - Lednicki Park Krajobrazowy, Nadwarciański Park Krajobrazowy, Park Krajobrazowy im. gen. Dezyderego Chłapowskiego, Park Krajobrazowy Promno, Park Krajobrazowy Puszcza Zielonka, Powidzki Park Krajobrazowy, Przemęcki Park Krajobrazowy, Rogaliński Park Krajobrazowy, Sierakowski Park Krajobrazowy, Żerkowsko-Czeszewski Park Krajobrazowy.
Województwo zachodniopomorskie - Cedyński Park Krajobrazowy, Drawski Park Krajobrazowy, Iński Park Krajobrazowy, Park Krajobrazowy Doliny Dolnej Odry, Szczeciński Park Krajobrazowy, Park Krajobrazowy Ujście Warty.
Obszar chronionego krajobrazu - jest formą ochrony przyrody. Obszary takie zajmują rozleglejsze tereny niż parki krajobrazowe i obejmują pełne jednostki środowiska naturalnego takie jak doliny rzeczne, kompleksy leśne, ciągi wzgórz, pola wydmowe, torfowiska. Podstawą prawną ochrony przyrody w Polsce jest Ustawa o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 roku. Jest to najsłabsza forma ochrony przyrody. W Polsce istnieją 344 obszary chronionego krajobrazu, które zajmują 5, 8 mln ha, to jest 18, 6% powierzchni kraju (1993). Obszary chronionego krajobrazu są przeznaczone głównie na rekreację, a działalność gospodarcza podlega tylko niewielkim ograniczeniom (zakaz wznoszenia obiektów szkodliwych dla środowiska i niszczenia środowiska naturalnego).
Natura 2000 - program utworzenia w krajach Unii Europejskiej wspólnego systemu (sieci) obszarów objętych ochroną przyrody. Podstawą dla tego programu jest Dyrektywa Ptasia, Dyrektywa Siedliskowa (Habitatowi) oraz szereg innych rozporządzeń i dokumentów wykonawczych. Celem programu jest zachowanie określonych typów siedlisk przyrodniczych oraz gatunków, które uważa się za cenne i zagrożone w skali całej Europy i wymienia w załącznikach Dyrektyw. Został w Polsce wprowadzony w Ustawie o ochronie przyrody z 2004 roku. W Polsce wyznaczono dotychczas 124 obszary ptasie oraz 364 obszary siedliskowe. Zdaniem przyrodniczych organizacji pozarządowych w Polsce powinno powstać około 140 obszarów ptasich i około 400 obszarów siedliskowych. Organizacje pozarządowe skompilowały własną wersję listy potencjalnych obszarów Natura 2000, tzw. Shadow List (listę cieni), którą przesłały Komisji Europejskiej w formie oficjalnej skargi. W Polsce poziom wdrożenia programu jest nadal niewystarczający. Polska jest jednym z trzynastu państw członkowskich, do których Komisja Europejska wystosowała ostrzeżenie w związku z niedostatecznym poziomem wdrożenia programu Natura 2000. W kwietniu 2006 roku Komisja Europejska rozpoczęła "procedurę naruszeniową" przeciwko Polsce, a w grudniu przesłano Polsce tzw. uzasadnioną opinię, co może doprowadzić do procesu przed Europejskim Trybunałem Sprawiedliwości i nałożeniem kar finansowych.
Pomniki Przyrody - są pojedyncze twory przyrody ożywionej i nieożywionej lub ich skupienia o szczególnej wartości przyrodniczej, naukowej, kulturowej, historycznej lub krajobrazowej oraz odznaczające się indywidualnymi cechami, wyróżniającymi je wśród innych tworów, okazałych rozmiarów drzewa, krzewy gatunków rodzimych lub obcych, źródła, wodospady, wywierzyska, skałki, jary, głazy narzutowe oraz jaskinie. Do pomników przyrody ożywionej należą: pojedyncze krzewy, drzewa i grupy drzew odznaczające się sędziwym wiekiem, wielkością, niezwykłymi kształtami lub innymi cechami, a także zabytkowe aleje drzew. Natomiast do pomników przyrody nieożywionej należą: największe głazy narzutowe, tzw. eratyki oraz interesujące formy powierzchni ziemi np. - źródła, wodospady, jary, skałki, wywierzyska, przełomy rzeczne, jaskinie, odkrywki itp.
W Polsce znajduje się ok. 33 tys. pomników przyrody, z czego najwięcej jest pojedynczych drzew i grup drzew. Jednym z kryteriów pozwalających uznać dąb za pomnik przyrody jest jego obwód - musi wynosić minimum 370 cm, a jeśli chodzi o Lipę, jodłę, lub sosnę zwyczajną, to wystarczy 310cm.
Najciekawsze pomnikowe dęby w Polsce:
Dąb Bartek koło Zagnańska, Dąb Bażyńskiego w Kadynach, Dąb Beczka w Puszczy Białowieskiej, Dąb Bolko w Honiszowie, Dąb Bolesław w Lesie Kołobrzeskim - najstarszy dąb w Polsce (wg szacunku z roku 2000: 805 lat), Dąb Car w Puszczy Białowieskiej, Dąb Chrobry opodal wsi Piotrowice - do niedawna uznawany za najstarszy dąb w Polsce, Dąb Dzierżona we Wrocławiu, Dąb Jagiełły w Białowieskim Parku Narodowym, Dąb Kongresowy w Puszczy Białowieskiej, Dąb Krzyż Południa w Puszczy Białowieskiej, Dąb Wielki Mamamuszi w Puszczy Białowieskiej, Dąb Mieszko na Ursynowie, Dąb Mnich w Mnichowie (województwo świętokrzyskie), Dąb Napoleon w powiecie zielonogórskim Aleja Napoleona w Parku Krajobrazowym Pojezierza Iławskiego, Król Nieznajowa w Puszczy Białowieskiej, Imperator Północy w Puszczy Białowieskiej, Imperator Południa w Puszczy Białowieskiej, Dąb Piotrowy w Toporowie (województwo lubuskie),Dęby rogalińskie w Rogalińskim Parku Krajobrazowym, Dąb Poganin w Węglówce (województwo podkarpackie), Dąb Władek Zagrzęby w Karczmiskach, Dąb Wolności w Głownie.
Użytki ekologiczne - zasługujące na ochronę pozostałości ekosystemów, mających znaczenie dla zachowania różnorodności biologicznej - naturalne zbiorniki wodne, śródpolne i śródleśne oczka wodne, kępy drzew i krzewów, bagna, torfowiska, wydmy, płaty nieużytkowanej roślinności, starorzecza, wychodnie skalne, skarpy, kamieńce, siedliska przyrodnicze oraz stanowiska rzadkich lub chronionych gatunków roślin, zwierząt, i grzybów, ich ostoje oraz miejsca rozmnażania lub miejsca sezonowego przebywania." Istotnym powodem tworzenia użytków ekologicznych jest potrzeba objęcia ochroną niewielkich powierzchniowo obiektów, ale cennych pod względem przyrodniczym.
Nie mogły one być objęte ochroną rezerwatową ze względu na niewielką powierzchnię i zazwyczaj mniejszą rangę ich walorów przyrodniczych. W Polsce znajduje się 6177 użytków ekologicznych o łącznej powierzchni ok. 42 tys. ha.
Stanowiska dokumentacyjne - są niewyodrębniające się na powierzchni lub możliwe do wyodrębnienia, ważne pod względem naukowym i dydaktycznym, miejsca występowania formacji geologicznych, nagromadzeń skamieniałości lub tworów mineralnych, jaskinie lub schroniska podskalne wraz z namuliskami oraz fragmenty eksploatowanych lub nieczynnych wyrobisk powierzchniowych i podziemnych.