Jak Powstała Unia Europejska

W dziejach Europy mamy wiele prób zjednoczenia Europy. Najpierw Aleksander Macedoński próbował podbić Europę, następnie cesarz Otton III (ok. 990r.), później papież Grzegorz VII propagował ideę uniwersalizmu papieskiego, według której papież miał mieć władzę nad całym światem chrześcijańskim (Europą).
Następnie myśl o zjednoczeniu Europy powstała, gdy nastąpił upadek znaczenia cesarstwa i rozpoczęło się w europie budowanie suwerennych państw. Idea zjednoczenia Europy propagowana była przez wielu myślicieli i uczonych, w tym prawników, a także przez mężów stanu. Gdy chodzi o tych ostatnich, to chyba pierwszym z nich był król czeski Jerzy z Podiebradu, którego projekt z lat 1462 – 1464 przewidywał utworzenie związku państw europejskich, w ramach którego powołany miał być m. in. Obligatoryjny arbitraż dla rozstrzygania sporów między państwami europejskimi. Projekt Jerzego z Podiebradu przewidywał również utworzenie zgromadzenia, które podejmowałyby decyzje większością głosów.
Kilka wieków później, już w okresie Ligi Narodów, francuski minister spraw zagranicznych Aristide Briand, znany bardziej jako współtwórca Traktatu o wyrzeczeniu się wojny (tzw. Pakt Brianda – Kelloga z 27 sierpnia 1928 r.), wystąpił w 1930 r. z memorandum, w którym proponował utworzenie stowarzyszenia państw europejskich o charakterze federacyjnym, miał to być tzw. System Europejskiej Unii Federalnej. Unia Federalna miała działać w obrębie Ligi Narodów. Projekt ten zakładał respektowanie suwerenności państw członkowskich planowanego stowarzyszenia i nie zawierał żadnych elementów tego, co dzisiaj nazywa się „ponadnarodowością”. Projekt był rozpatrywany w ramach Ligi Narodów, lecz następnie propozycja ta ucichła wraz z wzrastającym międzynarodowym tarciom i braku zaufania.
Po drugiej wojnie światowej wielkim promotorem zjednoczenia Europy stał się Winston Churchill, który w Zurychu w 1946 r. Wystąpił z ideą utworzenia Stanów Zjednoczonych Europy, jednak bez udziału Wielkiej Brytanii, która w jego zamyśle miała być łącznikiem pomiędzy zjednoczoną Europą a Stanami Zjednoczonymi Ameryki.
Zbieg wieku czynników sprzyjających budowaniu zjednoczonej Europy był wyjątkowy. Niefortunnie jednak czynniki te sprawiły jednocześnie, że budowanie zjednoczonej Europy ograniczyło się tylko do jej zachodniej części. Pierwszym czynnikiem był polityczny podział Europy i narastający już wkrótce po zakończeniu wojny konflikt Wschód – Zachód oraz związane z tym silne poczucie zagrożenia zachodnioeuropejskich społeczeństw ze strony ZSRR. Jednocześnie zachodni Europejczycy uświadomili sobie swoją własną słabość gospodarczą i uzależnienie od USA. Trzeba jednak od razu dodać, że niebagatelne znaczenie miało to, że tendencje zjednoczeniowe w Europie zachodniej były całkowicie zgodne z intencjami Stanów Zjednoczonych. Istotne znaczenie w tym zakresie miały też francuskie dążenia do odbudowy wielkomocarstwowej pozycji, a także wymagający jakiegoś rozwiązania problem odbudowy Niemiec. W takich to uwarunkowaniach zaczęły, wkrótce po wojnie, powstawać organizacje międzynarodowe państw europejskich.
17 marca 1948 r. Belgia, Holandia, Luksemburg, Francja i Wielka Brytania podpisały tzw. Pakt Brukselski powołujący do życia unię Zachodnią. Unia Zachodnia była sojuszem woskowym, jednak Pakt Brukselski przewidywał również rozwijanie współpracy politycznej, gospodarczej i kulturalnej między stronami. Pakt Brukselski uwzględniał także możliwość ponownej agresji niemieckiej.
W dniach od 7 do 10 maja 1948 r. Odbywał się w Hadze Kongres Europejski, w którym udział wzięło ok. 750 uczestników z 26 państw europejskich.. Kongres wystąpił z postulatem utworzenia unii politycznej i gospodarczej, otwartej dla wszystkich narodów europy żyjących w systemach demokratycznych i zobowiązujących się do przestrzegania projektowanej karty praw człowieka. Wielkie oczekiwania dotyczące utworzenia unii nie zostały spełnione, ale bezpośrednim następstwem Kongresu było utworzenie Rady Europy. W tym czasie zaczął się rozwijać już konflikt Wschód – Zachód prowadząc do paraliżu Organizacji Narodów Zjednoczonych, której głównym zadaniem było utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa. Z drugiej strony w samej Europie Zachodniej zaczął narastać konflikt francusko – niemiecki na tle statusu Saary. Status ten traktował, że Francja przyznaje Saary specjalną autonomię. Ostatecznie Saara została przyłączona do RFN z dniem 1 stycznia 1957 roku. W tej sytuacji nową inicjatywę na rzecz integracji zachodnioeuropejskiej podjęła Francja, której przyświecały dwa cele. Przede wszystkim Francja szukała gwarancji, że odbudowane państwo niemieckie będzie państwem pokojowym. Tak więc planowane ścisłe powiązanie przemysłów węglowo – stalowych Francji i Niemiec oraz innych państw Europy Zachodniej miało na przyszłość wyeliminować możliwość nowej wojny między Francją a Niemcami. Następnie, Francja przystąpiła do odbudowy swojego przemysłu ciężkiego (Plan Monneta), a planowany rozwój sektora węglowo – stalowego znacznie przewyższał zapotrzebowanie francuskiego rynku wewnętrznego i dlatego Francja szukała nowego rynku dla zbytu produktów tego sektora.
Wobec sprzyjającej takim zamysłom atmosfery w Europie Zachodniej, francuski minister spraw zagranicznych Robert Schuman wystąpił w dniu 9 maja 1950 r. z oświadczeniem, w którym proponował połączenie przemysłów węgla i stali Francji i Niemiec oraz innych państw zachodnioeuropejskich oraz podporządkowanie ich organowi ponadnarodowemu (był to Plan Schumana).
18 kwietnia 1951 r. został w Paryżu podpisany Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Węgla i Stali. Traktat został podpisany przez sześć państw: Francję, Belgię, Holandię, Luksemburg, RFN i Włochy, a wszedł w życie dnia 23 lipca 1952 r.; został on zawarty na 50 lat licząc od dnia wejścia w życie, co oznacza, że miał pozostać on w mocy do roku 2002 (w 1991 r. Komisja Wspólnot wypowiedziała się za jego wygaśnięciem w tym terminie. Pozostający jeszcze okres do jego wygaśnięcia miał być wykorzystany na przygotowanie przejęcia funkcji EWWiS przez Wspólnotę Europejską).
Po powstaniu EWWiS podejmowane były próby odbudowania jej poprzez ustanowienie Europejskiej Wspólnoty Obronnej i Europejskiej Wspólnoty politycznej. Wobec ich niepowodzenia, państwa zachodnioeuropejskie postanowiły skoncentrować się na integracji gospodarczej, a przede wszystkim na liberalizacji handlu między nimi.
5 sierpnia 1955 r. odbyła się w Messynie konferencja ministrów zagranicznych państw członkowskich EWWiS, na której podjęto decyzję o utworzeniu Komitetu pod przewodnictwem belgijskiego ministra spraw zagranicznych Paula Spaaka, którego zadaniem było przygotowanie planów utworzenia wspólnego rynku i wspólnoty energii atomowej. Raport Spaaka został przedstawiony 21 kwietnia 1956 r. Na podstawie tych planów uzupełnionych opinią „Trzech Mędrców” odnośnie do wspólnoty atomowej odbyły się dalsze rokowania, w toku których opracowane zostały teksty odpowiednich traktatów.
25 marca 1957 r. na zwołanej do Rzymu konferencji podpisane zostały: Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Gospodarczą (EWG) oraz Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Energii Atomowej (Euroatom). Oba traktaty założycielskie nazywane są potocznie Traktatami Rzymskimi.
Traktat ustanawiający EWG był obszernym aktem składającym się 248 artykułów, 4 aneksów i 9 protokołów oraz Konwencji dotyczącej stowarzyszenia ze Wspólnotą zamorskich krajów i terytoriów natomiast traktat ustanawiający Euroatom obejmuje 225 artykułów, 5 aneksów i 1 protokół. Zostały one podpisane przez sześć państw członkowskich i weszły w życie 1 stycznia 1958 r. Oba Traktaty zostały zawarte na czas nieokreślony.
Po utworzeniu Wspólnot nie ustawały wysiłki na rzecz utworzenia Politycznej Unii Europejskiej. Rywalizowały ze sobą dwie koncepcje federalistyczna i funkcjonalistyczna. Według koncepcji federalistycznej polityczne zjednoczenie europy winno nastąpić poprzez możliwie najszybsze utworzenie federacji państw zachodnioeuropejskich lub przynajmniej ich ścisłej konfederacji. Według zaś koncepcji funkcjonalistycznej integracja polityczna miała być dopiero uwieńczeniem uprzedniej integracji różnych segmentów państwowych, a zwłaszcza sektorów gospodarczych. Jak wiadomo życie przyznało słuszność tej drugiej koncepcji, a federacja pozostaje idealnym, ale nadal bardzo odległym celem.
Pierwszym po wielu latach znaczącym krokiem w kierunku Unii Europejskiej było podpisanie Jednolitego Aktu Europejskiego w dniach 17 i 28 lutego 1986 r. (trzy państwa ówczesnej „dwunastki” Wspólnot – Włochy, Grecja i Dania podpisały go w drugim terminie), który wszedł w życie 1 lipca 1987 r. Traktat ten jest umową międzynarodową, a swą nazwę zawdzięcza temu, że zawiera ona zarówno postanowienia wprowadzające zmiany do Traktatów założycielskich Wspólnot, jak i postanowienia kładące podwaliny pod obecny „drugi filar” Unii Europejskiej.
W preambule Aktu, państwa wyraziły swa wolę kontynuowania dzieła zapoczątkowanego Traktatami ustanawiającymi Wspólnoty i przekształcenia całokształtu stosunków pomiędzy ich państwami członkowskimi w Unię Europejską (Akt nawiązuje tu do Uroczystej Deklaracji Rady Europejskiej ogłoszonej w Stuttgarcie 19 czerwca 1983 r.). Unia Europejska ma być budowana na fundamencie istniejących Wspólnot z jednej strony i sformalizowanej przez Akt, Europejskiej Wspólnoty Politycznej z drugiej strony. Ta ostatnia była formą współpracy państw członkowskich istniejącą faktycznie od 1970 r. Jednolity Akt Europejski nadał jej formalnie kształt organizacyjny. Odtąd Wspólnoty Europejskie i Europejska Współpraca Polityczna miały, zachowując jednak odrębność organizacyjną względem siebie, wspólnie podejmować kroki na drodze do urzeczywistniania Unii Europejskiej.
Ustanowił on także Radę Europejską. W jej skład wchodzą szefowie państw lub rządów państw członkowskich oraz przewodniczący Komisji Wspólnot, którzy są wspomagani przez ministrów spraw zagranicznych i jednego członka Komisji. Rada Europejska spotyka się dwa razy w roku. W ten sposób sformalizował odbywające się od dłuższego czasu konferencje „na szczycie” szefów państw lub rządów państw członkowskich.
Jednolity Akt Europejski w sposób istotny rozwinął i pogłębił dziedziny prawa instytucjonalnego i materialnego Wspólnot. W sferze prawa instytucjonalnego należy tu wspomnieć przede wszystkim o wzmocnieniu roli Parlamentu Europejskiego poprzez wprowadzenie postępowania współpracy w zakresie stanowienia prawa. Akt ten przewidział również powołanie Sądu Pierwszej Instancji.
W sferze prawa materialnego wprowadził do zakresu działalności Wspólnot nowe „polityki” i postanowił o ustanowieniu „Rynku Wewnętrznego” do dnia 31 grudnia 1992 r.
Postanowienia w sprawie zmiany Traktatów ustanawiających Wspólnoty zostały wprowadzone do odnośnych Traktatów, a więc stały się częścią prawa pierwotnego wspólnotowego. Pozostałe część postanowień Jednolity Akt Europejski reguluje tradycyjne formy współpracy międzynarodowej (Europejska Wspólnota polityczna).
Jednolity Akt Europejski podlegał ratyfikacji przez wszystkie jego strony zgodnie z ich wymaganiami konstytucyjnymi i wchodził w życie pierwszego dnia następującego miesiąca po złożeniu ostatniego dokumentu ratyfikacyjnego, co nastąpiło 1 lipca 1987 r.
Na posiedzeniu w Hanowerze w czerwcu 1988 r. Rada Europejska podjęła decyzje o możliwie najszybszym uzupełnieniu Rynku Wewnętrznego przez Unię Gospodarczą i Monetarną. Unia ta miała być budowana począwszy od 1 lipca 1990 r. Na posiedzeniu Rady Europejskiej w czerwcu 1989 r. w Madrycie postanowiono zwołać konferencję rządów państw członkowskich w celu utworzenia unii Gospodarczej i monetarnej. Ponieważ równocześnie na scenie europejskiej pojawiły się nowe problemy polityczne, na posiedzeniu Rady Europy w Dublinie w czerwcu 1990 r. postanowiono wzmocnić współpracę w zakresie polityki zagranicznej i bezpieczeństwa oraz zwołać w tym celu konferencję rządową w sprawie Unii Politycznej.
Obie konferencje rządowe zostały otwarte zgodnie z decyzją posiedzenia Rady Europejskiej odbywającego się w Rzymie w dniach 14 i 15 grudnia 1990 r. Opracowane na obu konferencjach projekty zostały następnie połączone w jeden projekt Traktatu o unii Europejskiej na posiedzeniu Rady Europejskiej, które odbywało się 9 i 10 grudnia 1991 r. Maastricht. Został on podpisany przez dwanaście krajów członkowskich Wspólnot w dniu 7 lutego 1992 r. w Maastricht.
Droga do wejścia w życie Traktatu o Unii Europejskiej nie okazała się jednak łatwa. Według artykułu R podlegał on ratyfikacji przez wszystkie umawiające się strony zgodnie z ich wymogami konstytucyjnymi, a miał wejść w życie z dniem 1 stycznia 1993 r., o ile zostaną złożone wszystkie dokumenty ratyfikacyjne, a jeśli to nie nastąpi, to pierwszego dnia miesiąca następującego po złożeniu dokumentu ratyfikacyjnego przez ostatnie państwo – sygnatariusza. Konstytucje Danii i Irlandii przewidywały w tej sprawie obowiązkowe referendum. Referendum w Danii z 2 czerwca 1992 r. dało wynik negatywny i dlatego Rada Europejska przyjęła na posiedzeniu w Edynburgu w grudniu 1992 r. specjalne uregulowanie dla Danii dotyczące obywatelstwa Unii Europejskiej, Unii Gospodarczej i Walutowej oraz polityki bezpieczeństwa. Wreszcie w RFN czekano na wynik orzeczenia Federalnego Trybunału Konstytucyjnego o zgodności Traktatu Unii z Konstytucją. Ostatecznie Traktat wszedł w życie 1 listopada 1993 r.
Traktat z Maastricht jest umową międzynarodową obejmującą preambułę i artykuły od A do S zgrupowane w siedem tytułów.
- Tytuł I – to postanowienia wspólne
- Tytuł II – obejmuje art. G, zawierający postanowienia dotyczące zmiany Traktatu ustanawiającego Europejską Wspólnotę Gospodarczą ze względu na ustanowienie Wspólnoty Europejskiej. Postanowienia te zostały włączone do Traktatu o WE
- Tytuł III – to postanowienia art. H wprowadzające zmiany do Traktatu ustanawiającego Europejską Wspólnotę Węgla i Stali. Postanowienia te zostały włączone do EWWiS.
- Tytuł IV – to postanowienia art. I dotyczące zmian w Traktacie ustanawiającym Europejską Wspólnotę Energii Atomowej. Postanowienia te zostały włączone do odnośnego Traktatu.
- Tytuł V – obejmuje grupę postanowień art. J – J.11 w sprawie Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa.
- Tytuł VI – to postanowienia art. K – K.9 dotyczące Współpracy w zakresie Wymiaru Sprawiedliwości i Spraw Wewnętrznych.
- Tytuł VII – obejmuje art. L – S stanowiące postanowienia końcowe.
Jak z powyższego wynika, postanowienia Tytułów I, V, VI, VII dotyczą Unii Europejskiej, a więc jej celów, struktury, filaru drugiego i trzeciego.
Gdy chodzi o Wspólnoty Europejskie, to podstawowe znaczenie ma art. G. Artykuł ten wprowadził nazwę „Wspólnota Europejska” dla dotychczasowej EWG. Przewidziana Unia Gospodarcza i Walutowa została zintegrowana ze Wspólnota Europejską. Do Traktatu Wspólnoty Europejskiej zostały również wprowadzone postanowienia dotyczące obywatelstwa Unii (odtąd część 2 traktatu). Do części 1 traktatu włączono zasadę subsydiarności. Następnie, została wzmocniona pozycja Parlamentu poprzez wprowadzenie postępowania współdecydowania w zakresie stanowienia wtórnego prawa wspólnotowego.
Do zakresu materialnego działalności Wspólnot wprowadzono także nowe polityki (oprócz polityki gospodarczej i monetarnej), jak polityka społeczna, polityki dotyczące oświaty, kształcenia i młodzieży, kultury, zdrowia, ochrony konsumenta, sieci transeuropejskich i przemysłu.
Już od marca 1996 r. trwała konferencja międzynarodowa państw członkowskich Unii Europejskiej, której celem było przygotowanie reformy instytucjonalnej Wspólnot Europejskich i Unii Europejskiej. Opracowany przez konferencję projekt traktatu został przyjęty na posiedzeniu Rady Europejskiej, które odbywało się w Amsterdamie w dniach od 15 –18 czerwca 1997 r. Traktat Amsterdamski stanowi nową wersję Traktatu o Unii Europejskiej. Traktat ten podlegał procedurze ratyfikacyjnej i wszedł w życie 1 maja 1999 r.
Traktat ma strukturę bardzo skomplikowaną, obejmuje liczne protokoły, załączniki i deklaracje. Traktat wprowadza nową numerację artykułów. W części dotyczącej samej Unii Europejskiej literowe oznaczenie artykułów zastąpiono oznaczeniem cyfrowym. Traktat o Wspólnocie Europejskiej obejmuje obecnie 314 artykułów.
Założenia planowanej reformy instytucjonalnej nie zostały w pełni zrealizowane. Zwłaszcza, nie osiągnięto porozumienia w dwóch ważnych kwestiach: składu Komisji oraz systemu większości kwalifikowanej w Radzie.
Przede wszystkim ustalono wyraźne zasady, na których opiera się Unia, a więc zasady wolności, demokracji, poszanowania praw człowieka i podstawowych swobód i rządów prawa. W związku z tym przewidziano możliwość zawieszenia w pewnych prawach państwa członkowskiego naruszającego te zasady. Zakresem działania filaru trzeciego Unii objęto Umowę z Schengen. Wprowadzone postanowienia dotyczące ścisłej współpracy zarówno na szczeblu Wspólnoty, jak na szczeblu Unii Europejskiej, co ma duże znaczenie zwłaszcza w zakresie filaru trzeciego, któremu dano nową nazwę (Współpraca Policyjna i Sądowa). W ramach filaru trzeciego znacznie zwiększył się zakres Jurysdykcji Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości. Został poszerzony zakres podejmowania decyzji większością kwalifikowaną w zakresie filaru drugiego Unii – Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa. Jakkolwiek w samym Traktacie o Unii Europejskiej nie rozstrzygnięto definitywnie sprawy włączenia Unii Zachodnioeuropejskiej do Unii Europejskiej pozostawiając tę sprawę do decyzji Rady Europejskiej, to jak wiemy, decyzja ta zapadła.
Oprócz wyżej wymienionych, wprowadzono także zmiany o mniejszym znaczeniu.
Głównym zadaniem Unii Europejskiej jest organizacja stosunków między państwami członkowskimi i między narodami Europy w sposób oparty na zasadzie solidarności i zrozumienia. Główne cele UE to:
1. Wspieranie i przyczynianie się do rozwoju gospodarczego i społecznego (przykłady: ustanowienie jednolitego rynku wewnętrznego w 1993, ustanowienie wspólnej waluty euro w 1999)
2. Zapewnienie jednolitej tożsamości Unii Europejskiej na arenie międzynarodowej (poprzez programy pomocy humanitarnej, wspólną politykę zagraniczną, wspólne działania podczas kryzysów międzynarodowych, wspólne stanowiska wobec organizacji międzynarodowych)
3. Stworzenie przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości (działania wynikające z rynku wewnętrznego i swobody przemieszczania się na terytorium UE, koordynacja działania wymiaru ścigania, europejska policja – Europol)
4. Wprowadzenie obywatelstwa europejskiego, które nie zastępuje obywatelstwa narodowego, a jedynie je uzupełnia wprowadzając nowe prawa polityczne i społeczne dla obywateli europejskich
5. Zachowanie i budowa europejskiego dorobku prawnego acquis communitaire (cała legislacja instytucji europejskich oraz traktaty założycielskie).
Unia Europejska stworzyła swoje symbole europejskie, które mają na celu podkreślić, że Unia Europejska stanowi jednolitą wspólnotę polityczną i kulturową. Hymnem Unii Europejskiej stała się w 1972 r. Oda do Radości z IX Symfonii Ludwiga van Beethovena w aranżacji Herberta von Karajana, a W 1986 Unia Europejska przejęła jako swój symbol flagę Rady Europy – 12 żółtych gwiazd na błękitnym tle (12 symbolizuję doskonałość i dopełnienie). Dnia 1.01.2002 Unia wprowadziła wspólną walutę (EURO). Dniem Europy został ustanowiony dzień 9 maja, na pamiątkę ogłoszenia w 1950 roku planu Schumana, dającego początek integracji w kierunku Unii Europejskiej.