Wacław Potocki - przedstawiciel baroku sarmackiego, jego rozważania o Polsce i Polakach.
Wacław Potocki należał do nurtu ziemiańskiego, zwanego sarmackim albo swojskim. Literatura ta opanowała polskie szlacheckie dworki i charakteryzowała się przykładaniem ogromnej wagi do rodzimych tradycji, wręcz tworząc własną szlachecką ideologię. Jednocześnie uznawała ona swój polski rodowód za najważniejszy.
Twórczość Potockiego zyskała miano obywatelskiego sumienia narodu, gdyż twórca realizował tendencje społeczne i moralizatorskie. W swych licznych dziełach, pisanych poprawną i klasyczną polszczyzną, Wacław Potocki zawarł:
Pouczenia w kwestiach społecznych:
- "Nierządem Polska stoi" - realny obraz ówczesnej Polski, prawa państwowe zmieniają się nieustannie, co godzi najbardziej w najbiedniejszą cześć społeczeństwa, która płaci podatki, ubożejąc coraz bardziej, ludzie nie myślą o przyszłości. Wacław Potocki okazuje duża troskę o dobro ojczyzny: Nierządem powiedział ktoś dawno, Polska stoi; Gdyby dziś pojrzał z grobu po ojczyźnie swojej, Zawołałby co gała: Wracam znowu, skądem, Żebym tak srogim z Polską nie ginął nierządem!
- "Natura wszystkim jednaka" - prawa dla każdego człowieka powinny być takie same, powinna panować równość, tak jak wszyscy jesteśmy równi wobec natury. Różnice społeczne wytworzyliśmy sobie sami. Autor ma ciepły stosunek do chłopa, okazuje mu współczucie. Jednocześnie krytykuje szlachtę, która jest grzeszna i ulega pokusom. Odwołuje się do jej religijnego sumienia i w ten sposób pragnie wymusić na nich zmianę postępowania.
- "Wolne kozy od pługu" - współczucie dla chłopa, który pracuje cały dzień, a w niedziele odbywa niezasłużoną karę w pańskich dybach. Szlachta żyje konsumpcyjnie, nie chce zobowiązać się wobec państwa, zbytkuje, a chłopi muszą na nią pracować. Potocki ostrzega szlachtę przed dniem sądu ostatecznego.
- "Czuj! Stary pies szczeka" - topos ojczyzny - dom; Potocki jako podmiot liryczny podszywa się pod psa i próbuje ostrzec gospodarza przed zbliżającym się niebezpieczeństwem. Ten jednak lekceważy ostrzeżenie. Twórca ponownie krytykuje szlachtę, którą uważa za wewnętrznego wroga ojczyzny. Szlachta działa na niekorzyść kraju, kradnie, zbytkuje i hula podczas, gdy chłop umiera z głodu. Za taki stan rzeczy odpowiedzialne jest również duchowieństwo, które także wyzyskuje chłopów i tym samym przyczynia się do upadku kraju. Pesymistyczne zakończenie - ludzi światłych jest za mało i mają oni za małą siłę przebicia.
Postulaty patriotyczne:
- "Nierządem Polska stoi" - bałagan prawny, ucisk biedniejszej szlachty i niesprawiedliwość ... (patrz wyżej)
- "Pospolite ruszenie" - szlachta wobec zagrożenia zachowuje się beztrosko, nie słucha rozkazów, osłabia kondycję balując, rozprawia o dumie i prywacie uważając, że ich sprawy są najważniejsze. Wniosek: pospolite ruszenie złożone z takiej szlachty nie zda egzaminu.
- "Transakcja wojny chocimskiej ..." - pisząc epos rycerski (heroiczny), Potocki powrócił do wydarzeń sprzed 50 lat. Utwór jest napisany jako kronika wojny (na podstawie pamiętników). Autor ubolewa nad szlachtą, która zatraca ducha rycerskiego, a przecież do jej obowiązków należy bronienie płci niewojennej, kierowanie się troską o własną rodzinę. Również wiara chrześcijańska, król oraz ojczyzna, która pokłada w nim duże nadzieje, powinny obligować szlachcica do wywiązywania się ze swojego obywatelskiego obowiązku. Topos ojczyzny - matka.
Wacław Potocki deprecjonuje wroga, który jest dla niego niczym (poganie). Szlachta powinna bronić swoich przywilejów i dorobku wcześniejszych pokoleń, zrehabilitować się za wcześniejsze klęski i jednocześnie wzbogacić wypracowywaną przez wieki tradycję.
Pouczenia o tolerancji wyznaniowej:
Wacław Potocki początkowo wyznawał naukę arian, lecz pod wpływem prześladowań przeszedł na katolicyzm. W swych dziełach potępia nietolerancję i podział na wiarę dobrą i złą, protestując przeciwko szykanom.