Wiek XIX stanowił okres burzliwych przemian politycznych, społeczno – ekonomicznych, cywilizacyjnych. W omawianym okresie dokonał się również ważny przełom w europejskiej myśli politycznej. Ukształtowały się ideologie, które w zmodyfikowanej formie funkcjonują również w społeczeństwach przełomu XX / XXI wieku. Ich przegląd rozpocznę od doktryny konserwatywnej, powszechnie dominującej w okresie Kongresu Wiedeńskiego i sankcjonującej odbudowany ład społeczno – polityczny. W następnej kolejności przedstawię ideologie, których założenia stały w sprzeczności z istniejącą rzeczywistością europejską i prowadziły do zburzenia zarówno porządku politycznego jak również istniejących stosunków społeczno – ekonomicznych. Kolejno będą to: liberalizm, socjalizm inacjonalizm. W prezentacji przedstawię najwybitniejszych teoretyków i polityków związanych z omawianym nurtem politycznym, następniew punktach przedstawię główne założenia ideologiczne. W końcowej części pracy przedstawię informację dotyczącą kształtowania masowych ugrupowań politycznych w XIX wieku. KonserwatyzmGłówne założenia myśli konserwatywnej ukształtowano w XVIII wieku, jeszcze przed wybuchem rewolucji francuskiej, usiłując przeciwstawić się rozwijającym się ideom Oświecenia.Twórca doktryny: Joseph de Maistre, Louis G.A. de Bonald, Edmund Burke (prawnik, polityk angielski, żyjący w latach 1729 – 1797)Konserwatyzm polski: Adam Jerzy Czartoryski, Aleksander Wielopolski, konserwatyści krakowscy zwani “Stańczykami” np. Paweł Popiel, Stanisław Koźmian, Józef Szujski, Stanisław Tarnowski - człowiek powinien dążyć do zachowania istniejącego ładu, porządku społecznego, którego zasady zostały określone przez religię, tradycję, historię. Ład moralny stworzony przez Boga jest niezmienny- religia jest źródłem systemu wartości i zajmuje szczególne miejsce w życiu społecznym- podkreślenie społecznej roli rodziny; hierarchiczna struktura rodziny – relacje w niej są oparte na autorytecie głowy rodu- struktura społeczeństwa ma charakter hierarchiczny; zróżnicowanie wynikające z zamożności, wykształcenia, talentów jest naturalne. Rola przywódcza znajdować się powinna w rękach nielicznych elit; społeczeństwo powinno być powiązane licznymi więzami, tworzyć wspólnotę w której jednostka ma do spełnienia określone powinności. Podstawą życia społecznego powinny byćstowarzyszenia.- podporządkowanie interesów jednostki dobru ogółu, państwa; konieczność tworzenia i pielęgnowania więzi społecznych- fundamentalnym prawem naturalnym jest prawo do własności prywatnej. Jeżeli jednak człowiek chce posiadać własność musi się o nią postarać. Jedni posiadają wiele inni nic – i to jest stan naturalny. Dążenie do niwelacji różnic ekonomicznych jest błędem.- konieczność stworzenia silnego państwa stojącego na straży ładu społecznego, przeciwni są jednak nadmiernej biurokracji i ingerencji państwa w życie społeczno – ekonomiczne Liberalizm Myśl polityczno – ekonomiczna dziewiętnastowiecznego liberalizmu silnie nawiązuje do osiemnastowiecznych, oświeceniowych szkół filozoficznych, w szczególności do J. Locke’a, Ch. Monteskiusza, Woltera, Diderota i A. Smitha. Doktryna kształtowała się pod wpływem rewolucji angielskiej, amerykańskiej (wojna o niepodległość), francuskiej. Dawała wyraz dążeniom burżuazji do wolności gospodarczej i politycznej, uzasadniała konieczność likwidacji przeżytków systemu feudalnego i budowy podstaw społeczeństwa i gospodarki kapitalistycznej. Liberalizm przeciwstawiał się dominującej w Europie absolutystycznej formie sprawowania rządów.Twórcy doktryny:XVII – XVIII - John Locke; Charles de Montesquieu, Adam Smith,XIX - John Stuart Mill (angielski filozof, logik, ekonomista, żyjący w latach 1806 – 1873), Benjamin Constant (francuski pisarz i myśliciel polityczny, pochodzenia szwajcarskiego, żyjący w latach 1767 – 1830) - jednostka ludzka jest wartością najwyższą. Koncepcja człowieka jest racjonalistyczna (człowiek jest uznawany za rozsądnego z natury) i indywidualistyczna (każdy człowiek jest bytem o cechach właściwych tylko sobie, pojedynczym, oryginalnym)- naczelną wartością jest wolność. Każdy powinien mieć swobodę działania, każdy też ma prawo do decydowania o swoim losie.Granice wolności jednostki wyznacza wolność drugiego człowieka.- Równość, ale rozumiana jako równość wobec praw. Zróżnicowanie ekonomiczne jest elementem porządku naturalnego.- Państwo powinno być praworządne, sprawne i mieć niewielki zakres kompetencji. Podstawowe obowiązki państwa: tworzenie prawa, strzeżenie bezpieczeństwa obywateli, stwarzanie warunków gwarantujących wolność obywateli i nietykalność własności prywatnej. Państwo jako „stróż nocny”- Własność prywatna jest fundamentem wolności człowieka- Ekonomia powinna być oparta na pełnej swobodzie działalności ekonomicznej (leseferyzm). Niewidzialna ręka rynku –mechanizmy i prawa rynku to jedyne stymulatory gospodarki.
