Antyczny teatr grecki

Budowa teatru.
Teatr grecki wywodzi się z tradycji obrzędów religijnych, zwłaszcza związanych z obchodami ku czci Dionizosa. Widowiska te musiały być łatwo dostępne dla ludności, pierwsze sztuki wystawiano więc na wytyczonym u stóp wzgórza placu zwanym orchestra, a na jego środku ustawiano ołtarz (thymele). Początkowo orchestra miała kształt zbliżony do prostokąta, koła albo elipsy, ostatecznie przyjął się kształt koła. Na placu (orchestrze) występował chór i odbywały się popisy taneczne, widzowie zasiadali na zboczu góry, początkowo bezpośrednio na ziemi, później na drewnianych ławkach. Tak powstała widownia w kształcie dużego (większego od półkola) wycinka koła, czyli theatron.

Grecki teatr w Milecie z II w. n.e.
W Atenach sztuki teatralne były wystawiane także na agorze, na prowizorycznie wzniesionych konstrukcjach drewnianych. Jednak w roku 490 p.n.e. (część źródeł podaje rok 499 p.n.e.) doszło do katastrofy – drewniana konstrukcja trybun załamała się i śmierć poniosło wiele osób. Najprawdopodobniej to wydarzenie zdecydowało o przeniesieniu widowisk w stałe miejsce, w okolice świątyni Dionizosa na południowym stoku akropolis. Wraz ze wzrostem liczby aktorów występujących na scenie i wzbogacania akcji przedstawień, niezbędne stało się pomieszczenie, w którym aktorzy mogli zmieniać stroje. Problem rozwiązano poprzez wybudowanie około roku 465 p.n.e. przy orchestrze, naprzeciw theatronu, budynku zwanego skene – inicjatorem tego przedsięwzięcia był Ajschylos. Skene szybko zaczęła służyć nie tylko jako garderoba, ale też jako tło do rozgrywanych przedstawień. W ścianie budynku umieszczono troje drzwi, przez które wychodzili aktorzy. Środkowe, najważniejsze służyły głównym postaciom (np. królowi) a boczne innym bohaterom dramatu. Z czasem przybyło bohaterów akcji, aktorzy przenieśli się z orchestry na proskeon. W okresie klasycznym, około 425 p.n.e., rozpoczęto budowę teatru kamiennego, w miejscu istniejącego od czasów Pizystrata teatru z drewna. Budowa przebiegała etapami, a ukończono ją około 338 p.n.e. (lub 326 p.n.e.). Nowy teatr mógł pomieścić około 17 000 widzów (praktycznie aż do 30 000). Theatron o szerokości 100 m i wysokości 90 m, oparto o stok skały, na którym zbudowano z 78 stopni, wysokich na 33 cm każdy, podzielonych na trzy części dwoma szerokimi przejściami (diazomata) biegnącymi po łuku. Najniższa część obejmowała 17 rzędów stopni, środkowa i najwyższa po 32 stopnie. Poruszanie się ułatwiało 7 przejść ze stopniami biegnącymi promieniście (kerkides). Na środku pierwszego rzędu umieszczono wykuty w kamieniu tron dla kapłana Dionizosa. Skene (o wymiarach 46,5 x 6,5 m) przybrała formę budowli o prostokątnej elewacji z dwoma wąskimi, wysuniętymi skrzydłami (paraskenionami) obejmującymi proskeon. Pomiędzy nimi a theatronem powstały przejścia zwane parodosami. Z przejść tych korzystał chór. Na ścianie skene, pomiędzy drzwiami umieszczano obrazy, tzw. pinakes, które służyły jako dekoracja. Orchesta miała średnicę 24 m. Na zewnątrz teatru wybudowano portyk, który służył widzom jako schronienie przed słońcem lub deszczem.

Teatr Dionizosa stał się wzorem dla innych teatrów budowanych w Grecji w okresie klasycznym. Najlepiej zachowanym teatrem greckim jest zbudowany około 330 p.n.e. teatr w Epidauros. Teatr zaprojektował Poliklet Młodszy. Widownia, rozmieszczona w 52 rzędach mogła pomieścić około 14 000 widzów.
W okresie hellenistycznym zachowano podstawowe elementy teatru greckiego, zmieniono jednak jego proporcje. Pogłębiono i podniesiono proskenion – cofnięto paraskeniony a sam proskenion oparto na słupach otrzymując pod proskenionem przestrzeń zwaną hyposkenionem. Z hyposkenionu wychodzili aktorzy grający duchy lub bogów podziemia, schodami przechodzili na proskenion, gdzie mogli wygłaszać swoje kwestie. Wzbogaceniu uległy także dekoracje. Wprowadzono trójścienne graniastosłupy (periakty), na ścianach których były wymalowane różne obrazy. Obrót graniastosłupa umożliwiał szybką zmianę tła.
Teatr grecki stał się wzorem dla budowanych w okresie późniejszym teatrów rzymskich.

2. O aktorach i formy przedstawień.
W V w. p.n.e. ukształtowały się dwa podstawowe gatunki literackie dramatu: tragedia i komedia. W dramatach występował chór złożony z dwunastu lub piętnastu młodych ludzi i aktorzy, początkowo jeden, później dwóch, a następnie trzech. Grali oni często więcej niż jedną rolę stąd w sztukach występowały więcej niż trzy postacie. Aktorzy byli profesjonalistami, chórzystów natomiast wybierano spośród ateńskiej młodzieży. (w chórze i na scenie występować mogli tylko mężczyźni ; kłócono się nawet o to, czy kobiety mogły zasiadać wśród publiczności.) Przygotowano ich do określonego widowiska przez dłuższy czas. Dzięki temu teatr był także szkołą dla znacznej liczby ludzi. W czasie najważniejszego święta, o najbogatszym programie spektakli, potrzebowano na przykład około dwustu pięćdziesięciu chórzystów! 
Aktorzy tekst śpiewali lub śpiewanie recytowali. Za to zadaniem chóru był taniec i śpiew. Widowiska łączyły w ten sposób słowo, gest taneczny i muzykę. Dziś trudno było by odtworzyć te widowiska, gdyż dostępny nam jest tylko tekst. Partytury muzyczne zaginęły, a tańca nie da się wyobrazić.

Dla przedstawień teatralnych szyto specjalne stroje, oraz sporządzano obuwie na grubych podeszwach (koturny). Aktorzy i chórzyści nosili maski, które pokazywały gesty twarzy. Wykonywano z usztywnianego płótna. Były one ściśle związane z określoną rolą i sygnalizowały widzom kim jest postać pojawiająca się na scenie.
Na widowiskach gromadziły się tłumy. Na wniosek Peryklesa niezamożnym obywatelom wypłacano kwoty, które umożliwiały im wstęp do teatru. Sądzono bowiem, że wszyscy członkowie polis powinni uczestniczyć w tym święcie. Wymagały tego względy pobożności - była to bowiem forma oddania czci bogu Dionizosowi (patrz rozdział 3), oraz sprawiedliwości społecznej, ponieważ wszyscy winni mieć udział w przyjemności, jaką dawało widowisko. Każdy powinien obejrzeć takie widowisko również ze względów wychowawczych, gdyż dramat uczył widzów moralności obywatelskiej.
Przygotowanie spektaklu od strony technicznej, nadzór nad wyborem i nauką chórzystów zlecano wybranym zamożnym obywatelom. Jeśli sztuki zyskiwały nagrodę, to i oni otrzymywali ją razem z autorami.

3. Skąd powstał Teatr, Wielcy dramaturdzy i aktorzy, oraz Wielkie Dionizja.
Teatr grecki narodził się z przedstawień religijnych na cześć boga Dionizosa, organizowanych w czasie świąt zwanych Dionizjami. Pierwotnie podczas Dionizji występował chór satyrów pod przewodnictwem koryfeusza, który intonował pieśń wykonywaną następnie przez śpiewaków. Z czasem koryfeusz wyodrębnił się i zaczął prowadzić dialog z chórem, pełniąc rolę aktora. Wielkie Dionizja organizowano w miastach, w marcu. Z nich powstała tragedia.

We wrześniu miały miejsce małe Dionizja, odbywające się na wsiach, które zapoczątkowały komedię. Sztuki prezentowano w formie zawodów przedstawień, czyli agony. Do współzawodnictwa stawało zwykle trzech dramatopisarzy. Każdy z nich miał jeden dzień na przedstawienie swojej tetralogii, czyli zestawu czterech dramatów, w skład którego wchodziły trzy tragedie i jedna komedia.

Poszczególni dramatopisarze greccy nie tylko pisali sztuki, ale również mieli zasługi w rozwijaniu formy przedstawień. Tespis w VI w. p.n.e. wprowadził pierwszego aktora i zbudował skene (więcej na ten temat w rozdziale 1). Ajschylos na przełomie VI i V w. p.n.e. wprowadził drugiego aktora, zastosował prolog, opisy i opowiadania. W V w. p.n.e. Sofokles wprowadził trzeciego aktora, zwiększył obsadę chóru i jednocześnie zmniejszył jego rolę w akcji na rzecz przodownika chóru. Zerwał też z tematycznym związkiem poszczególnych części tetralogii. Również w V w. p.n.e. Eurypides zastosował monolog przedstawiający psychiczne przeżycia bohatera, a także wprowadził postaci kobiece (więcej o tym w rozdziale 2).

Od połowy VI w. p.n.e. co roku w Atenach w Wielkie Dionizje odbywał się konkurs teatralny ku czci boga Dionizosa. Każdy z licznych autorów przedstawiał specjalnej komisji swoje sztuki. Najczęściej były to połączone tematycznie cztery utwory: trzy tragedie i jedna wesoła sztuka nazywana dramatem satyrowym. Komisja wybierała trzech autorów, których dzieła miały być wystawione. Wyznaczano chorega, który opłacał chór (12 lub 15 osób) i dekoracje, aktorów powoływał archont. Ponieważ grający nosili maski, mężczyźni mogli bez przeszkód grać role kobiece. Przygotowania nadzorowane przez chorega i autora trwały kilka miesięcy.
Konkurs teatralny trwał trzy dni. Każdego dnia wystawiano sztuki innego autora. Zajmowało to prawie cały dzień. W czasach Peryklesa wprowadzono diety dla najbiedniejszych obywateli, aby oni również mogli uczestniczyć w tym wielkim święcie. Nagrodę zdobywał choreg, a nie autor tragedii (podobnie zresztą na igrzyskach olimpijskich nagradzano właściciela rydwanu, a nie woźnicę). Imiona choregów zapisywano, tak jak imiona zwycięzców olimpijskich, jednak obok umieszczano także imiona autorów tragedii. Dla nas oczywiście one są najważniejsze. W V w. p.n.e. w Atenach tworzyło trzech wielkich dramaturgów:

Ajschylos (525-456) - uczestnik walk pod Salaminą i Platejami. Spośród ponad 90 jego dramatów do naszych czasów zachowało się tylko 7. Jego sztuki kilka razy wygrywały konkurs ku czci Dionizosa.

Sofokles (496-404) - skarbnik Ateńskiego Związku Morskiego, dwa razy wybrany na urząd stratega, kapłan Asklepiosa, po śmierci był czczony jako heros. Wygrywał 18 lub 24 razy konkurs teatralny, spośród jego 124 sztuk do naszych czasów zachowało się 7, m.in. "Antygona". Wprowadził on ważną innowację: zawsze w tragediach występowało tylko dwóch aktorów - nie znaczy to, że w sztuce występowało tylko dwóch bohaterów, bo ten sam aktor mógł wcielać się kolejno w różne osoby, jednak w danym momencie mogły przebywać na scenie tylko dwie postacie (oczywiście nie licząc chóru). Sofokles wprowadził trzeciego aktora, co ożywiło akcję, bo na scenie mogły rozmawiać jednocześnie trzy osoby. Udoskonalił też dekoracje teatralne.

Eurypides (480-406) - o jego życiu wiemy najmniej. Zwyciężał 5 razy w konkursie, spośród kilkudziesięciu jego sztuk do naszych czasów zachowało się 17, m.in. "Medea". W tragedii greckiej obowiązywała zasada trzech jedności - miejsca, czasu i akcji. Rolę świadka i komentatora wydarzeń pełnił chór. Tragedie stanowiące część święta religijnego poruszały najważniejsze problemy moralne i religijne. Dzieła Ajschylosa, Sofoklesa, Eurypidesa powstały 2500 lat temu. Nadal jednak zachwycają i skłaniają do przemyśleń.