Wyżyny Polskie

WYŻYNY POLSKIE

Wyżyna Śląska
Zachodnia część Wyżyny Małopolskiej, rozciąga się miedzy górną Odrą na zachód, Kotliną Oświęcimską na południe i krawędzią Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej na wschód. Wyżyna Śląska stanowi tektoniczną nieckę wypełnioną piaskowcami i łupkami paleozoicznymi zawierającymi ogromne pokłady węgla kamiennego. Na tych utworach zalegają skały triasowe, których odporniejsze serie tworzą niezbyt wysokie podługowate garby i wyniosłości. Najlepiej wykształcony to: piaskowcowy Grzbiet Woźnicki, ciągnący się z pn.-zach. na pd.-wsch. (od Kluczborka do Zawiercia) oraz dolomitowy z zach. na wsch. tzw. Garb Tarnogórski. W kierunku zach. i pd. opadają one krawędziami ku obniżeniom utworzonym w mniej odpornych łupkach. Margle i wapienie triasu zawierają znaczne złoża cynku i ołowiu, eksploatowane gównie w rejonie Bytomia i Olkusza, poza tym stanowią cenny surowiec dla przemysłu materiałów budowlanych. W pd. części Wyżyny Śląskiej występują izolowane grupy wzniesień, zbudowane z opornych piaskowców karbońskich i pokrytych utworami mioceńskimi. Obniżenia Wyżyny Śląskiej są pokryte częściowo piaskami pochodzenia lodowcowego oraz rzecznego, zwłaszcza tereny nad Małą Panwią oraz na wschód wzdłuż górnej Warty i w rejonie Olkusza, gdzie zajmują pow. ok. 28 km kwadratowych, osiągając miąższość do 50m. Piaski z Pustyni Błędowskiej są eksploatowane jako materiały podsadzkowe dla kopalń. Charakterystyczne dla pd. części obszaru Wyżyny Śląskiej są ponadto formy związane z działalnością człowieka, jak hałdy w pobliżu kopalń i hut, wyrobiska poeksploatacyjne materiałów budowlanych, stawy i jeziora w obniżeniach powstały w wyniku szkód górniczych i innych. Gleby w pn. części Wyżyny Śląskiej dosyć urodzajne, na pozostałym terenie głównie polodowcowe – piaszczyste oraz gliniaste. Większa część Wyżyny Śląskiej leży na wododziale rz. Odry i Wisły, stąd jej zasoby wód powierzchniowych są niewielkie. Tu biorą początek, płynące do Odry – Mała Panew, Kłodnica i Ruda, oraz dopływy Warty – Liswarta i Prosna. Pd.- wsch. część Wyżyny Śląskiej jest odwadniana do Przemszy i z nią do Wisły. Większe skupienie leśne koło Pszczyny i Lublińca. Wyżyna Śląska stanowi na dużej przestrzeni najbardziej uprzemysłowiony i najgęściej zaludniony obszar Polski. Jej środkowa część zajmuje największa w Polsce aglomeracja ludności miejskiej i przemysłu (Górnośląski Okrąg Przemysłowy, GOP, z gł. ośrodkami: Katowice, Gliwice, Zabrze, Bytom, Chorzów, Sosnowiec i inne).

Wyżyna Krakowsko-Częstochowska
Zachodnia część Wyżyny Małopolskiej. Ciągnie się 150 km pasem od Krakowa przez Częstochowę po Wieluń. Zbudowana głównie z odpornych wapieni górnojurajskich, wzniesiona do 504 m - góra Zamkowa. Ku Wyżynie Śląskiej opada stromo 60-100 m krawędzią erozyjną, na której przedpolu znajduje się kilka odosobnionych pagórków wapiennych, świadczących o jej dawniejszym zasięgu bardziej na zachód. Wschodnie stoki przechodzą łagodnie w Nieckę Nidziańską. Ku pn. zanurza się stopniowo pod utwory plejstońskie. Trzon wyżyny stanowi rozszerzające się lub zwężające w formie izolowanych skałek, pasmo wapieni skalistych, pociętych głębokimi dolinami erozyjnymi o stromych, skalistych zboczach i licznych zjawiskach krasowych. W jej części pd. pojawiają się miejscami utwory starsze, a także skały wylewne (porfiry i melafiry) – pozostałości dawnych wybuchów wulkanicznych. Wyżyna Krakowsko-Częstochowska jest pokryta utworami plejstoceńskimi, stąd wierzchowina jej jest dosyć wyrównana, z wyjątkiem sterczących pojedynczo lub grupowo skałek, stanowiących ważny element krajobrazowy. Pd. część wyżyny tworzy wydłużony Grzbiet Tenczyński, odcięty od gł. jednostki tektonicznym zapadliskiem Rowu Krzeszowickiego – ważnym przejściem ze Śląska do Krakowa. Gleby przeważnie słabe, piaszczysto-gliniaste, jedynie na pd. i wsch. stokach bardziej żyzne – rędziny i lessy. Podstawowe surowce mineralne wyżyny stanowią rudy żelaza oraz materiały budowlane. Główne miasta: Częstochowa, Zawiercie.

Wyżyna Lubelska
Najdalej na wsch. wysunięta część Wyżyny Małopolskiej, rozciągająca się między doliną Wisły a doliną Wieprza, najwyższe wzniesienie Boży Dar 288 m. Od pd. granicę stanowi Roztocze, a od pn.-wsch. Polesie Lubelskie. Zbudowana ze skał kredowych, twardych opok, gez i miękkich margli, przy czym na jej powierzchni zachowały się płaty odpornych wapieni i piaskowców oraz utwory plejstoceńskie, głównie less o znacznej grubości. Wyżyna Lubelska, zwłaszcza w jej części środkowej jest urozmaicona (wys. względne do 60 m) z typowymi wzgórzami „świadkami” oraz ze stromymi, głębokimi, wciętymi dolinami rzecznymi. Formy, które powstały w miękkich marglach kredowych mają kształt kopulastych, łagodnych garbów, natomiast obszary zbudowane z twardszych skał mają formy ostrzejsze, w lessach liczne wąskie i głębokie wąwozy o stromych zboczach. Klimat zwłaszcza w części wschodniej o wyraźnych cechach kontynentalnych. Średnia temp. stycznia ok. –4 stopnie C, średnia temp. lipca ponad 18 stopni C, średnia rocznych opadów 550-600mm. Gleby na ogół żyzne, na podłożu lessowym – czarnoziemny i na podłożu kredowym – rędziny. Lasy zajmują ok. 20% pow. Wyżyna Lubelska jest krainą rolniczą. Użytki rolne zajmują 70% powierzchni. Najważniejszą uprawą jest pszenica, z roślin przemysłowych uprawia się buraki cukrowe, rośliny oleiste, tytoń, chmiel, konopie. Bogate złoża węgla kamiennego, nad Wisłą niewielkie złoża fosforytów, w Nałęczowie znane źródła mineralne. Przemysł spożywczy, środków transportu, chemiczny, maszynowy, metalowy, materiałów budowlanych.

Wyżyna Małopolska
Prowincja fizyczno-geograficzna Europy Zach. w pd.-wsch. Polsce. Pod względem budowy geologicznej wykazuje związek z zachodnioeuropejską strefą hercyńską, ale jest od niej oddzielona przez Nizinę Środkowoeuropejską i jej pd. odnogę Nizinę Śląską. Pd. granice Wyżyny Małopolskiej stanowi zespół Kotlin Podkarpackich, wsch. – Płyta Czarnomorska. Hercyńskie elementy Wyżyny Małopolskiej są wyraźniejsze w części zach. i środk. na Wyżynie Śląskiej i Kielecko-Sandomierskiej, pomiędzy którymi pojawia się niecka wypełniona utworami mezozoicznymi i trzeciorzędowymi. Średnie wzniesienie Wyżyny Małopolskiej 200-500 m, kulminacja w G. Świętokrzyskich osiąga 612m. Na obszarze Wyżyny Małopolskiej wyróżnia się 6 makroregionów, wyżyny: Śląska, Krakowsko-Częstochowska, Kielecko-Sandomierska i Lubelska, Niecka Niedziańska oraz Roztocze.

Wyżyna Kielecko-Sandomierska
Pn. - wsch. najwyższa część Wyżyny Małopolskiej, położona między Wisłą, a Pilicą. Wyróżnia się tu 4 główne podregiony: G. Świętokrzyskie (Łysica 612 m) na pd., Wzgórza Koneckie na pd.- zach., Przedgórze Iłżeckie na pn.-wsch. oraz Wyżyne Sandomierską na wsch. Poza G. Świętokrzyskimi bardziej urozmaiconą rzeźbą odznaczają się tu Wzgórza Koneckie (wys. do 408 m), składają się na nie: zbudowane ze skał triasowych, zespół pagórków Suchedniowskich, jurajski Garb Gielniowski (347 m) oraz zespół niewielkich wzniesień kredowych na zach. od Opoczna. Niezbyt wysokie (do 275 m) Przedgórze Iłżeckie, oddzielone od G. Świętokrzyskich doliną rzeki Kamiennej, składa się z szeregu ostańców kredowych i jurajskich, sterczących ze stosunkowo grubej pokrywy plejstocenu. Wyżyna Sandomierska stanowi właściwie obniżony i zrównany wsch. fragment G. Świętokrzyskich, pokrytych grubym (15-20 m) płaszczem lessu z rozwiniętą na nim gęstą siecią wąwozów. Utwory podłoża kambryjskiego, podcięte przez Wisłę, odsłaniają się koło Sandomierza w postaci malowniczych gór Pieprzowych. Kilamt Wyżyny Kielecko-Sandomierskiej cechuje się nieco silniejszym kontynentalizmem, zwłaszcza dłuższym trwaniem zim w porównaniu z zach. częścią Wyżyny Małopolskiej. Teren częstego pojawiania się burz gradowych. Stosunkowo ciepłym klimatem ze zmniejszoną ilością opadów odznacza się Wyżyna Sandomierska, podczas gdy całe pasmo G. Świętokrzyskich cechuje się mimo niewielkiej różnicy wysokości wyraźnie niższym (o ok. 1-2 stopni C) średnimi rocznymi temperaturami, a wyższym o ok. 150 mm średnim rocznym opadem. Głównymi rzekami są liczne dopływy Wisły: Kamienna, Czarna Nida, Koprzywianka, Iłżanka, Czarna. Naturalną szatę roślinną stanowiły lasobory, rzadziej lasy jodłowe, na obszarach wapiennych częste dąbrowy i zarośla ciepłolubne. Największe skupienie lasów w okolicach Końskich (lesistość ponad 42%) i tereny Łysogór, najmniejsze – na Wyżynie Sandomierskiej, gdzie w parowach lessowych pojawia się specyficzna roślinność sucholubna. Główne miasta i ośrodki przemysłowe: Kielce, Ostrowiec Świętokrzyski, Starachowice, Skarżysko-Kamienna, Sandomierz. Przemysł metalowy (Kielce, Skarżysko-Kamienna, Kunów), środków transportu (Starachowice), materiałów budowlanych (cementownie w Wierzbicy i Sitkówce-Nowinach), spożywczy, szklarski (Sandomierz), porcelanowy (Ćmielów). Na Wyżynie Sandomierskiej uprawa pszenicy, jęczmienia, buraków cukrowych, sadownictwo i warzywnictwo, na pozostałym obszarze gównie uprawa żyta i ziemniaków. W części środkowej i zachodniej rozwinięta hodowla owiec. Popularny region turystyczny: G. Świętokrzyskie, Sandomierz, Kielce.