Walka o pozycje nad Baltykiem od drugiej połowy XVI wieku do w pierwszej połowie XVII

Kraj nas , Polska , miał bardzo bujną historie. Od początku swojego istnienia był nękany różnymi wojnami. Sąsiedzi nasi nie byli zbyt przyjaźnie do nas nastawieni. Już za czasów Mieszka I i jego syna Bolesława Chrobrego mieliśmy problemy z Niemcami. Polska jednak nie miała tylko problemów z sąsiadami często było tak , że były kłótnie w państwie. Gdy Bolesław Krzywousty podzielił Polskę na dzielnice trwały ciągle kłótnie o seniorat , walki miedzy księstwami doprowadziły do spustoszenia kraju i osłabienia jego możliwości obronnych. W tym okresie zaczęły się ekspansje Marchii Brandenburskiej i pierwsze najazdy Tatarów na nasz kraj. W 1226 roku został ściągnięty do Polski przez Konrada Mazowieckiego Zakon Krzyżacki w celu zwalczenia plemion pruskich ,które były pogańskie w celu ich chrystianizacji. Po przymusowym schrystianizowaniu Prus zakon osiedlił się tam i od tej poru mieliśmy cały czas z nimi spory i zatargi. I tak w XV mieliśmy dwie wojny z tym zakonem. Pierwsza od 1409 do 1411 roku w którą wygraliśmy a potem wojna trzynastoletnia która także wygraliśmy , a państwo Krzyżackie stało się naszym lennikiem i musiało składać hołd królowi polskiemu.
Po zawarciu unii z Litwą w Krewie (w 1385r) i przy jej odnowieniu w Horodle (1413 r) , sąsiadami Polski stało się Księstwo Moskiewskie. W 1513 roku wielki mistrz zakonu zawarł sojusz z Moskwą skierowany przeciwko Polsce. Niekorzystną dla Rzeczpospolitej sytuacją udało się zmienić Zygmuntowi I na zjeździe wiedeńskim (podjęta została decyzja , że w razie bezpotomnej śmierci Ludwika II jego - syn Władysława Jagielończyka - jego tron przypadnie Habsburgom)w 1515 r. Za cenę poważnego ustępstwa cesarz obiecał nakłonić Zakon Krzyżacki do przestrzegania obowiązków wobec króla polskiego. W 1515 roku wielkim mistrzem krzyżackim został wybrany Albrecht Hohenzoller , siostrzeniec Zygmunta I . Uzależnił on Albrechta od Rzeczpospolitej. W 1525 roku Albercht złożył hołd lenny na Krakowskim Rynku.
Po likwidacji Zakonu Krzyżackiego w Prusach(1525) pozostało w Inflantach ( tereny od Dźwiny do Zatoki Fińskiej) państwo dawnych Kawalerów Mieczowych. Państwo to oparte o zasady Zakonu i jego niemieckich lenników nad ludnością miejscową łotewską i estońską , było wewnętrznie rozdarte sporami miedzy arcybiskupstwem .Wilhelmem Hohenzollernem , a mistrzem i władzami zakonu oraz miastami Rygą na czele. Równocześnie z zewnętrznych zagrażały najazdy szczególnie ze strony Iwana Groźnego , z którym Zakon starał się w tym okresie utrzymywać dobre stosunki.
Do otwartego konfliktu doszło w 1556 r gdy wojska Zakonne i mieszczanie Rygi oblegali arcybiskupa Wilhelma Hohenzollerna (stronnik Polski) w Kokenhausen. Odpowiedzią na to była interwencja zbrojna Polski w 1557 i wymuszenie na zakonie sojuszu przeciw Moskwie. Ze swej strony wystąpił również Iwan IV , który w 1558 zaatakował Inflanty i zajął ważny port-Narwę , co mu otworzyło bezpośrednio łączność z Zachodem Europy. W 1560 na teren Inflant ściągnęła Dania , zagarniając posiadłości biskupa Ozyli , a w 1561 Szwecja , która zajęła Estonie z Rewlem (Tallinem). W 1561 zagrożony za wszystkich stron Gotard Kettler ( mistrz inflancki) poddała się Polsce i Litwie , otrzymując jako świecki książę południowe inflanty (Kurlandie , Księstwo Semigalu) , reszta terenów zakonu dla Polski.
I państwa sięgające po spadek inflancki szybko znalazły się w stanie wojny. Polska przy pomocy statków kaperskich (korsarskich) starała się przejąć żeglugę kierując się na Narew i wioząc zaopatrzenia dla Iwana z zachodu Europy , podczas gdy wojska moskiewskie zaatakowały Litwę zdobywając Płock (1563).
Na tle dawnych rywalizacji o cieśniny oraz o w Estonii (1563) wybuchła wojna duńsko - szwedzka . Podział na obozy walczące był przypadkowy , gdyż Szwecja zawarła sojusz z księstwem moskiewskim dla szachowania Danii , a polska związała się z Danią by osłabić stronę moskiewsko szwedzką. Walki objęły tereny Inflant , pogranicza litewsko-rosyjskie i duńsko-szwedzkie , oraz całe Morze Bałtyckie , ale żadna ze stron nie odnosiła zwycięstwa , tylko wyniszczała się nawzajem. W 1568 nastąpiło przewrót przymierzy w wojnie północnej. Miejsce coraz bardziej ulegającego chorobie umysłowej króla Szwecji Eryka XIV (1560-1568) , objął jego brat Jan II Waza (1568-1592)uprzednio książę Finlandii , od 1562 roku żonaty z Katarzyną Jagiellonką. Wobec jednoczesnych zatargów polsko-duńskich na morzu , wywołanych polską blokadą żeglugi morskiej doszło szybko do zbliżenia i sojuszu polsko- szwedzkiego podczas gdy Dania porozumiała się z Iwanem IV. Mimo dalszych walk , okazało się , że żadne z państw nie jest w stanie zagarnąć całości Inflant , czy też wyeliminować z tych terenów swych przeciwników , podobnie jak ani Szwecja , ani Dania , ani Polska , nie mogły zyskać przewagi na Bałtyku.
W 1570 roku doszło do rozejmu w Szczecinie na mocy którego Szwecja otrzymała Estonie , Dania wyspy Dago i Ozylie , Rosja wschodnia cześć Inflant z Dorpatem , państwo polsko-litewskie Kurlandie i znaczną cześć Inflant Stan posiadania czterech państw w Inflantach uznanym przez kongres w Szczecinie nie trwała długo. Działania Batorego (1578-1581) doprowadziły do wycofania się Moskwy z Inflant , tym bardziej , że równocześnie Szwedzi odebrali Iwanowi Narwę (1581).
W 1587 roku syn Jana III Wazy , Zygmunt został wybrany na tron polski. Młody polski król gorliwy katolik pod wpływem jezuitów , związany politycznie z Habsburgami. W 1592 po śmierci ojca został również królem Szwecji. Sytuacja stała się bardziej skomplikowana niż za panowania jego ojca , tylko luźno związanego z katolicyzmem. Zygmunt III podczas elekcji w Polsce zobowiązał się oddać jej części Inflant będącej w posiadaniu Szwecji ( Estonia) , nad to nie wyjeżdża do Szwecji bez zgody stanów.
W Szwecji już za Jana III utworzyła się silna grupa protestantów , mająca poparcie mieszczaństwa , której przewodził Karol Sudermański ( syn Gustawa Wazy ). Grupa ta obawiała się powrotu katolicyzmu i uzależnienia Szwecji od Polski. Przybyły z Polski Zygmunt III został wprawdzie koronowany ( 1594 ) , ale za cenę rezygnacji prawa katolicyzmu w Szwecji. Wracając do polski miał złożyć regencje w ręce magnatów z Karolem Sudermańskim na czele , a więc oddała rządy przeciwnikom. Dzięki propagandzie luterańskiej niepopularny w Szwecji król liczył jeszcze na poparcie szlachty fińskiej oraz niektórych stronników. Starał się też zachować w swym ręku flotę szwedzką.
Realna niezależność i protestantyzm w Szwecji były nie do przyjęcia dla Zygmunta III wraz z jego otoczeniem. W 1599 roku ruszył więc znów do Szwecji tym razem flota wiozła oddziały zaciężne pod dowództwem Jerzego Ferensbacha. Zajęto Sztokholm i Kalmar , ale po początkowych sukcesach wojska królewskie 5 października 1598 poniosły klęskę pod Linkopig , a w toku bitwy Zygmunt dostała się do niewoli. Uwolniono go za cenę wydania przezeń stronników , a Kalmar w 1599 roku dostał się wraz z flotą w ręce oddziałów Karola Sudermańskiego. W 1599 sejm zdetronizował Zygmunta III , a wyniósł na tron Karola Sudermański jako Karola IX (1604-1611) Karol IX nie zrezygnowała z planów opanowania Estonii i rozpoczął obleganie zamków inflanckich. Terytorium Inflant przemieniło się w miejsce zbrojnych konfrontacji.
W 1605 roku Szwedzi ruszyli na Rygę , co groziło , w razie jej zdobycia opanowaniem całych Inflant. Wówczas Jan Karol Chodkiewicz szybkim marszem posunął swe oddziały w pobliże Rygi pod miejscowość Kirchom , gdzie doszło do bitwy. Taktyka oskrzydlenia nieprzyjaciela i wykorzystania husarii przyczyniło się do zwycięstwa Polaków. Mimo zwycięstwa pod Kircholmem wojna o Inflanty toczyła się nadal aż do śmierci Karola IX w 1611 roku. Po kilkuletniej przerwie w 1617 roku wojnę wznowiono i korzystając zaangażowania Polski a konflikt z Turcją wojska szwedzkie opanowały Rygę (1621) oraz inne miasta inflanckie. Utrata Rygi była wielką strata dla Rzeczpospolitej gdyż była ona głównym miejscem kontaktów Litwy i Białorusi z zachodnia Europą. W 1622 roku w Mittawie
został zawarty kilkuletni pokuj który był dla Polski bardzo niekorzystny. Straciliśmy bezpowrotnie Rygę i część Inflant po rzekę Dźwinę. Zostały nam tylko tereny zwane polskimi Inflantami , z Dynenburgiem i Kurlandia. W ten sposób Szwecja króla Gustawa Adolfa z sukcesem wracała do szesnastowiecznych dążeń , by uczynić Bałtyk swym morzem wewnętrznym.
W połowie 1625 roku Szwedzi zajęli całe Inflanty , a następnie przenieśli wojnę na obszar Prus Królewskich. Uderzenie wojsk Gustawa Adolfa na Pomrze Gdańskie w 1626 roku było bezpośrednia rywalizacją zamierzonych planów. Szwedzi zajęli port pruski w Piławie oraz obszary nadmorskie wraz z miastami Elblągiem , Malborkiem i Tczewem. Rozpoczęła się walka o ujście Wisły i blokada przez Szwedów portu gdańskiego.
W ciągu wielu lat trwania wojny Szwedzi nie zdołali zdobyć Gdańska . była to zasługa hetmana Stanisława Koniecpolskiego. Po raz pierwszy też znaczące zwycięstwo w bitwie morskiej za Szwedami odniosła flota polska 28 listopada pod Oliwą , gdzie wojska polskie zdobyły w walce wręcz szwedzkie okręt admiralski , a drugi wysadzili w powietrze. Mimo pomocy wojsk austriackich nie udało się usunąć z Prus Szwedów. Nie byli oni w stanie zdobyć Gdańska , ale pustoszyli zajęte przez siebie ziemie. Sytuacji militarnej nie zmieniło nawet znaczące zwycięstwo hetmana Koniecpolskiego w 1629 roku pod Trzcianą.
Pod naciskiem dyplomacji francuskiej i holenderskiej walczące strony podpisały w 1629 roku sześcioletni rozejm w Starym Targu. Był on korzystny dla Szwecji , która zatrzymała miasta pruskie z wyjątkiem Gdańska , Pucka i Królewca , a także Inflanty na północ od Dźwiny. Szwecja uzyskała tez znaczne dochody z ceł w Gdańsku 3,5%.
O tak niekorzystnych rezultatach rokowań zadecydował cały splot okoliczności. Nie sprzyjała Polsce sytuacja międzynarodowa. Szwecja miała poparcie państw protestanckich Anglii , Holandii , a nawet katolickiej Francji. Polska w prawdzie odniosła znaczące sukcesy nad najlepsza armia Europy , ale wyszła z wojny osłabiona tracąc znaczące tereny nad Bałtykiem.
Kolejny Waza na tronie polskim Władysław IV (1632-1648) nie rezygnował z pretensji do tronu szwedzkiego. Stało się to teraz bardziej realne gdyż po śmierci Gustawa Adolfa władze przejęła jego córka Krystyna. Opór szlachty polski i nie chęć magnatów do wojny doprowadził do zawarcia w 1635 roku 26-letniego rozejmu w Sztumskiej Wsi. Szwedzi zrezygnowali z miast i portów pruskich , zaprzestali pobierania cła z handlu w Gdańsku , ale utrzymali zdobycze w inflantach. Rzecz pospolita utrzymała i obroniła ujście Wisły. Polska w pierwszej połowie szesnastego wieku była nie tylko nękana przez Szwedów, ale także mieliśmy problemy z Rosją i na domiar złego w 1648 roku na Ukrainie wybuchło powstanie kozackie.
Osłabienie Rzeczpospolitej pragnęła wykorzystać Szwecja , która dążyła do całkowitego opanowania wybrzeża Bałtyckiego. Kilka lat przed wybuchem "Potopu Szwedzkiego" dogasała w Europie wojna trzydziestoletnia która skończyła się 1648 r pokojem westfalskim. Na mocy tego pokoju nasi północni sąsiedzi otrzymali ujście Odry za Szczecinem, wyspy - Wolin, Uznam, Rugię, biskupstwa - Verden i Bremen
(kontrola Łaby i Wezyry), port w Wismarze. W lipcu 1655 wojska Szwedzkie zaatakowały Polskę od strony Pomorza Szczecińskiego oraz od Inflant. Szwedom zależało szczególnie na opanowaniu Prus Królewskich, Żmudzi, Kurlandii oraz podporządkowaniu sobie Prus Książęcych , co w konsekwęcji odcięło Polskę od morze a Szwedom zapewniło kontrole nad całym dorzeczem Wisły i Niemna. W 1655 roku
Szwedzi przy pomocy części opozycyjnej magnaterii Krzysztofa Opalińskiego (wojewody poznańskiego ) Andrzeja Karola Grudzińskiego skłonili oni wielkopolskie pospolite ruszenie do kapitulacji pod Ujściem. Zaczęły się pertraktacje. Wkrótce po tym wydarzeniu 18 sierpnia książę Janusz i Bogusław Radziwiłłowie poddali się w Kiejdanach Szwedom insynujac projekt utworzenia z ziem Litewskich oddzielnego państwa. Za ich przykładem poszli inni. W początku września poddała się Warszawa. Kraków broniony dzielnie przez Stefana Czarnieckiego skapitulował w II połowie października , Jan Kazimierz miał uchodzić wraz z dworem na Śląsk. Szwedzi opanowali prawie całą Polskę . Zaczęli jednak grabić miasta i wsie. Chciwość i brutalność ich zgubiła. Grabiony kraj powoli zaczynał budzić się z letargu. W okresie od 19 listopada do 25 grudnia skutecznie broniła klasztoru na Jasnej Górze niewielka, chłopsko - mieszczańska załoga. Obroną Jasnej Góry kierował przeor paulinów ksiądz Augustyn Kordecki . Wieść o nadchodzeniu większych oddziałów polskich z odsieczą oraz powstaniu ludowym na Podgórzu przyczyniło się do odstąpienia Szwedów od Częstochowy. Obrona klasztoru wpłynęła mobilizująco na cały naród.
Ruch antyszwedzki ogarnął przede wszystkim Podkarpacie. Górale Żywiecczyzny podjęli akcję partyzancką. Udało im się przepędzić Szwedów z wielu miejscowości. W różnych częściach Rzecz pospolitej dochodziło do wystąpienia chłopów i mieszczan przeciw najeźdźcą. Pod wodzą hetmanów koronnych Stanisława Potockiego i Stanisława Lanckorońskiego zawiązał się pod koniec grudnia 1655 r konfederacja tyszowiecka , która zadeklarowała wierność Janowi Kazimierzowi. W styczniu 1656 roku po powrocie króla ze Śląska , konfederacja tyszowiecka przekształciła się w Łańcucie w konfederacje generalną. Na czele sił polskich stanął Stefan Czarniecki . prowadzona przez niego wojna podjazdowa zaczęła przynosić liczne straty i szkody Szwedom.
Tymczasem Jan Kazimierz przybył do Lwowa i tam 1 kwietnia 1656 złożył śluby. Niestety śluby były tylko manewrem , dokonanym pod wrażeniem walki chłopów i mieszczan za Szwedami mającym na celu zmobilizowanie do większych wysiłków. Wojna ze Szwedami nie była jeszcze skończona. Wiosna 1656 roku przyniosła odzyskanie Warszawy , ale sukces ten okazał się nietrwały. Karol Gustaw zyskał tym czasem poparcie od lennika Fryderyka Wilhelma księcia Pruskiego i elektora brandenburskiego w jednej osobie, dzięki jego posiłkom zdołał rozstrzygnąć na swą korzyść bitwę pod Warszawą w lipcu 1656 . W trakcie tej bitwy omal nie zginął Karol Gustaw. Ostatecznie bitwa na korzyść Szwecji. Karol Gustaw zrezygnował z zagarnięcia całej Polski i zaczął swe plany jej rozbioru. Drogą dyplomatyczną doszło do podpisania układy w Radnot na Węgrzech w 1656 między Szwecją , Brandenburgią, Siedmiogrodem i litewskimi Radziwiłłami Brandenburgia miała otrzymać Wielkopolskę , a Radziwiłłowie mieli się usamodzielnić na Litwie. W początku 1657 roku ruszyła na nasz kraj armia Rakoczego , szerząc wielkie zniszczenie. Sukcesy Karola
2zaniepokoiły wiele państw, dlatego w 1656 roku Rosja zawarła rozejm z Polską. Pomoc nadeszła także ze strony Habsburgów , wreszczcie wojnę Szwecji wypowiedziała także Dania. Zmusiło to do opuszczenia Polski przez Karola Gustawa i skierowaniu połowy sił przeciw Duńczykom. Fryderyk III król Danii wypowiedział wojnę Szwecji , ale Duńczycy ponieśli klęskę. Szwedzi zajęli całe Inflanty , obrona duńska skoncentrowała się tylko na wyspach. Łudzono się , że brak floty nie pozwoli na opanowanie Szwedom wysp, Karol X Gustaw ruszył wraz z wojskami gdy tylko zaczęła się zima w 1658 roku. Przeszedł po lodzie Wielki Bełt i zajął szereg wysp. W lutym 1658 roku Dania musiała przyjąć niezwykle ciężkie warunki pokoju w Roskilde. Wycofał się z polski również Rakoczy. W końcu nawet Fryderyk Wilhelm odstąpił od Szwedów , wytargując sobie za to w traktatach wielawsko - bydgoskich w 1657 roku suwerenność Prus Książęcych. W dodatku otrzymał on także w lenno Lębork i Bytów w ten sposób mały skrawek ziem polskich.
W 1657 roku Rzeczpospolita zawarła układ z Austria i wojska cesarskie przyszły nam na pomoc. Po zerwaniu przez Szwecje układu w Roskilde i wznowienie wojny z Danią w 1658 roku silna flota holenderska wyruszyła na pomoc Duńczykom.
Powoli Szwedzi tracili swe zdobyte w Polsce miasta i posiadłości. Wojska polskie pod władzą Czarnieckiego ruszyły na pomorze zachodnie (teren wpływów szwedzkich). Zajęli w 1658 roku wyspę Alsen, co rozstawiło morskie oddziały. Szwedzi , przeciw której sformowała się koalicja , znalazła się w krytycznej sytuacji. Przed zupełne klęską uratowała ją dyplomacja francuska, która doprowadziła do rokowań. Już wiosną 1657 dyplomata francuski Antoni de Lambres nakłaniał dwór polski do porozumienia z Karolem Gustawem , za cenę oddania Prus Książęcych. Niepowodzenia Szwecji w równoczesnej wojnie z Danią i Holandią oraz nagła śmierć Karola Gustawa przyśpieszyły porozumienie. Po wielomiesięcznych rozmowach 3 maja 1660 w Oliwie pod Gdańskiem podpisano traktat kończący wieloletnie zmagania. Jan Kazimierz zrzekł się roszczeń do tronu szwedzkiego , ale utrzymywał dożywotnio tytuł króla Szwedów , Gotów i Wandalów. Rzeczpospolita zrezygnowała z posiadanej od dawna przez Szwedów większej części Inflant, zachowując ich południowo-wschodnią część Dyneburgiem, zwane odtąd Inflantami Polskimi. Rzeczpospolita miała przestrzegać prawa do swobodnego wyznawania religii protestanckiej na jej terenie. Szwecja miała zwrócić zagrabione dobra kultury. Skutki wojny za Szwecją były nie korzystne dla polski , straszliwe zniszczenia , utrata lenna pruskiego , ostateczna utrata większości Inflant , przepadek dóbr kulturalnych , znaczne starty ludności spowodowane działaniami wojennymi i zarazą. Wzrost ksenofobi (niechęć do obcych narodów)i nie tolerancji w państwie. Spadek międzynarodowego znaczenia Polski, wzmocnienie Brandenburgii , demoralizacja klasy rządzącej.
Od końca XVII wieku w strefie bałtyckiej narastały nowe konflikty i rywalizacja miedzy państwami zainteresowanymi w zabezpieczeniu swoich interesów nad Bałtykiem. Równowaga ustanowiona po pokoju w Oliwie została zakłócona kiedy państwo rosyjskie pod rządami Piotra I poczęła konsekwentnie realizacje planów przywrócenia Rosji dostępu do morza. Pierwotnie Piotr I zamierzał kontynuować wojnę z Turcją , która dałaby Rosji dojście do morza Czarnego. Piotr I udał się w podróż na zachód. W drodze powrotnej do Rosji , Piotr spotkał się w Raucie z Augustem II Sasem , królem polskim , a jednocześnie elektorem saskim. W czasie narad postanowiono , że Polska i Rosja razem rozpoczną wojnę przeciw Szwecji (sierpień 1698). August II do wojny skłonił przede wszystkim dynastyczne interesy Wettinów liczył bowiem , ze w wyniku wojny zdoła przemienić elekcyjny tron Polski w dziedziczną monarchie. Ani Saksonia , ani Rzeczpospolita nie miały w tym czasie istotnych powodów do wznawiania konfliktu ze Szwecją.
Sytuacja sprzyjała planom rosyjskim. W Rosji wiedziano, ze cesarstwo i Francja podobnie jak
Anglia i Stany Zjednoczone planują w najbliższym czasie będą zajęte sprawami sukcesji hiszpańskiej. W planach opanowania wybrzeża bałtyckiego liczono także na współdziałanie magnaterii inflanckiej, niezadowolonej z absolutnych rządów Karola XI i jego polityki redukcji. W Inflantach wybuchła rewolucja , na czele której stanął Johann Reinhold Patkul. Po stłumieniu opozycji Patkul zbiegł do Warszawy (październik 1698) przedstawiając gotowy plan koalicji antyszwedzkiej i jej działania. Do koalicji miały wejść Polska, Rosja , Brandenburgia i Dania. Plan ten został zrealizowany. August II zawarł z królem Danii tajne przymierze przeciw Szwecji (25 września 1699), a następnie przez Patkula prowadzi rokowania z Piotrem I, zakończone układem 22 listopada 1699 roku. Do przymierza wciągnięto także Fryderyka I późniejszego króla pruskiego, z którym Dania i polska podpisały układy.
W 1700 roku car rosyjski uderzył na Szwecje , która po opanowaniu ziemi miedzy Zatoką Szwedzką a ujściem Dźwiny zamknęła Rosji dostęp do Morza Bałtyckiego. Do wojny przystąpiła także stara rywalka Szwecji Dania oraz niedawno obrany królem polskim AugustII.
Spodziewał się on zdobyć dla dynastii Wettinów Inflanty , co umożliwiłoby jej trwałe usadowienie się na tronie polskim. Nie przypadkowo otrzymał on przydomek Mocnego. Był nie tylko niezłym siłaczem lubiącym się popisywać się łamaniem podków , ale ideał jego stanowiła także silna władza , monarchia absolutna na wzór francuskiej. Zazdrość Ludwikowi XIV bezgranicznej władzy , próbował naśladować przepych dworu wersalskiego i wcielić w życie francuskie zasady rządzenia. W Saksonii bezwzględnie łamał przywileje stanowe. Miedzy takim władcą a polską szlachtą musiało dojść do konfliktu.
Początkowe fazy wojny, zwanej północną( 1700-1721) , rozpoczęły się wiosna 1700 roku od ataku wojsk Augusta II w Inflantach i oblężenie Rygi. Jednocześnie nastąpił atak duński na księstwo Holsztyn - Gottorp, sprzymierzone ze Szwecją. Karol XII zwrócił się o pomoc do państw które gwarantowały pokój oliwski, i otrzymał pomoc floty angielsko-holenderskiej. Oba te państwa pragnęły utrzymać na Bałtyku dotychczasową równowagę sił. Szwedzi wspomagani przez okręty angielskie i holenderskie zajęli Zelandię i zmusili Danię do podpisania układu pokojowego w Traventhal 18 sierpnia 1700.
Nie lepiej powiodło się wojską Augusta II Mocnego w Inflantach. Oblężenie Rygi zostało przerwane. Rosja była w tym czasie zajęta sprawą turcji. Upłynęły dwa lata przewidziane rozejmem karłowickim i chcąc prowadzić wojnę ze Szwecją Piotr I musiał przedłużyć rozejm.
Zdziwienie i niepokój , jaki wywołało pojawienie się w Konstantynopolu rosyjskiej fregaty, wiozącej posła , pierwszego okrętu tego państwa, jaki dopłynął do stolicy sułtana , pomogło zawrzeć rozejm na dość dogodnych warunkach. Rosja zachowywała Azow z okolicami, granicę wyznaczono przez step, na linii twierdzy tureckiej Kasekerman.
Natychmiast po podpisaniu pokoju piotr I wkroczył w raz ze swymi wojskami do Inflant i rozpoczął oblężenie Narwy (1700). Wojskom tym brakło jednak i umiejętności, i przede wszystkim sprzętu koniecznego do zdobycia twierdzy. Większość armat , jakimi dysponował Piotr I wówczas dysponował , nie nadawała się do użycia. Tymczasem Karol XII wylądował pod Rewlem (dziś Tallin) z dwunastotysięczną armia i zaatakował Rosjan. Nieobecność piotra i , który wyjechał, by zbadać fortyfikacje miast pogranicznych, wzmogła dezorganizacje w oddziałach rosyjskich. Walka zakończyła się porażką Rosjan, wojska rosyjskie wycofały się z Inflant.
W 1701 roku klęskę poniosły także wojska Augusta II, które ponownie obległy Rygę Karol XII ze swa armia wkroczył ponownie do Rzeczpospolitej, głosząc się oswobodzicielem od tyranii Sasów. W Polsce szlachta i magnateria podzieliły się na skłócone miedzy sobą obozy. Wojska szwedzkie nie napotykając oporu dotarły do warszawy, dopiero pod Kliszowem nastąpiło starcie , zakończone klęską armii sassko-polskiej (19 lipca 1702) . Szwedzi zajęli kroków , a w 1703 po ponownej klęsce Augusta II pod Pułtuskiem , prawie cały kraj. Garnizony szwedzkie w poznaniu, Toruniu i Elblągu miały zabiezpieczyc łączność ze Szwecją.
Zaangażowania Karola XII w walki na terenie Rzeczpospolitej wykorzystał Piotr I. Po rezygnacji armii , dzięki której stała się ona jedna z najsilniejszych w Europie , car wkroczył do Ingrii i Karelii. W 1702 roku Rosjanie zdobyli twierdze Noteburg. Posuwając się dół Newy wojska , piotra I zajęły w 1703 roku twierdzę Nyenschanz. Rosja uzyskała dostęp do Zatoki Fińskiej , a na zdobytych terenach w maju rozpoczęto budowę twierdzy Pietropawłosk, bedący początkiem nowej stolicy Petersburga. W 1704 roku Rosjanie kolejno wyparli Szwedów z Dorpatu, Narwy , Iwangrodu. Piotr I zdobywszy przewagę na północy skierował na pomoc zagrożonemu sojusznikowi armie pod wodzą generałów Georga Ogilwi i Aleksandra Mienszykowa.
Działania szwedzkie koncentrowały się nadal na terenie Rzeczpospolitej. W oparciu o część polskiej magnaterii i szlachty , która w początkach 1704 roku pod przewodnictwem prymasa Michała Radziejowskiego zawiązała w warszawie konfederacje i ogłosiła detronizacje Augusta II mocnego , Karol XII przeprowadził obiór Stanisława Leszczyńskiego na tron Polski (12 lipca 1704 roku). Wojska saskie zostały odrzucone za Odrę, a nowy król polski zawarł ze Szwedami traktat (1705), zapewniając możliwość prowadzenie wojny na terenie polski.
W 1706 walki przeniosły się do Saksonii. Po osaczeniu armii rosyjskiej w Grodnie i zmuszenie jej do odwroty, wojska szwedzkie przeszły przez Śląsk i we wrześniu wkroczyły na terytorium saskie. Kiedy zajęto Lipsk , August II zmuszony był zerwać przymierze z Rosja i zawrzeć układ z Karolem XII w Alterstadt , zrzekając się korony polskiej, zgadzają się na zimowanie wojsk szwedzkich w Saksonii oraz na pozostawienie garnizonów w Lipsku i Wettenberdze do czasu pełnej egzekucji warunków pokojowych.
Ten niespodziewany wzrost potęgi Karola XII który począł energicznie ingerować w wewnętrzne sprawy Rzeszy, występując jako protektor protestantyzmu, wywołał obawy koalicji antyfrancuzkiej i nadzieje Francji. Ambasador Francuzki w Lipsku oraz książę Marlborough starali się wpłynąć na decyzję młodego króla: Francja pragnęła ataku na cesarstwo, Anglia zaś - na Rosję.
Już wkrótce wszakże szczęście miało się odwrócić od króla Szwecji. Podjęty w 1708 roku atak na rosyjską Ukrainę nie powiódł się. Wiosną 1709 roku Piotr I na czele wielkiej armii rozgromił Szwedów oblegających twierdze Połtawę Karol cudem zdołał ujść z pola walki i schronił się na terytorium Turcji. Wraz z klęską sytuacja wojenna radykalnie się zmieniła. Wcześniej już August II odnowił przymierze z Rosja i Dania w sierpniu zaś wrócił na tron Polski. Szwedzi zostali zaatakowani przez Danię i nie mogli wysłać większych sił do walki z Rosją. Wojska rosyjskie zostały teraz skoncentrowane na północy i w ciągu 1703 roku opanowały Wybrzeże Fińskie od Wyborga do Helsinek, a w następnych latach Rosjanie zajęli Torneo. Walki toczyły się w Estonii i na Pomorzu. Rosjanie znaleźli sobie nowych sprzymierzeńców. W 1715 roku do wojny dołączył król pruski i elektorat brandenburski. Szwedzi zostali całkowicie wyparci z południowego wybrzeża Bałtyku. Na Bałtyku car dysponował flota angielsko-duńsko-carska ,co umożliwiło mu wylądowanie i atak na wyspy Alandzkie. Sukcesy Piotra I i wzmocnienie jego wpływów na terenie Rzeszy i w Polsce. Anglia odstąpiła od udzielania pomocy miedzy Piotrem I ,a Augustem II rozpoczęły się zatargi , nie przeszkodziło to jednak rosjanom w kontynuacji wojny. Dopiero latem 172 po długich rokowaniach , które przerwała smierć Karola XII zawarty został w Nynstad 31 sierpnia 1721 pokój, zresztą z porozumieniem Augusta II. Przyznawał on Rosji Inflanty szwedzkie, Estonię , Ingrie, i przyległe wyspy. Po podpisaniu pokoju Piotra I przybrał tytuł imperatora, a senat nadał mu przydomek Wielki.
Wojna północna skompromitowała ostatecznie Rzeczpospolitą na forum miedzy narodowym. Od tego właśnie czasu przestano się liczyć z polska jako z równorzędnym partnerem i zaczęto ja traktować wyłącznie jako teren rozgrywek politycznych i obiekt przetargów miedzy rosnącymi szybko w siły mocarstwami ościennymi. Rzeczpospolita stała się dla ich wpływów otworem , niby - wedle określenia jednego ze światłych magnatów drugiej połowy XVIII wieku Adama Kazimierza Czartoryskiego- "karczma zajezdna" , w której gospodarować może każdy , kto tylko ma siłę i pieniądze.