Witrzenie, działalność wiatru, wód deszczowych, rozpuszczalnych w skałach, płynących, fal, prądy morskie, lodowce i ruchy masowe

CZYNNIKI DECYDUJ. O NATĘŻENIU WIETRZENIA * roślinność *czynniki klim/temp,opady
WIETRZENIE proces prowadzacy do rozpadu skał. Fizyczne rozluźnienie oraz zmiana składu chem. Produktem jest zwietrzelina (luźny materiał, powstaje wskutek wietrzenia)
RODZAJE WIETRZEŃ:
a) biologiczne (drobne org.zyjace w glebie przyspieszją wietrzenie chem., spulchniają materiał, ułatw.wietrz.mecha(fiz) *drzewa i korzenie, krety, świstaki, nornki, ryjówki,-system kanalików, woda tam wpływa
b) fizyczne - *mechaniczne (rozpad skały na drobniejsze fragmenty - czynniki fiz) *nasłonecznienie (na pustyniach, duza róznica temp w dzien i w nocy, skały sie rozluxniają i kurczą - spękanie skały na okruchy *zmrozowe (klimat zimny,okołobiegunowy, wysokie góry - zachodzi na przemian zamarzanie i odmrarzanie wody. O*C woda zwieksza obietosc az o 9%,zamarzając wywiera w szczelinach skalnych wielkie cisnienie na sciany, powodując poszerzenie i rozpad skał na bloki. Morza bloków rumowiska - w Tatrach, gołoborza - Góry Świętok.) * krystalizacja soli w porach i szczelinach (klimat suchy, parowanie przewyższa ilość opadów atmos. - wzrost kryształów wywoł. nacisk na sćiany szczelin - rozpad skał) *zmiany wilgotnosci ( skały iliaste, w czasie deszcu poch.dużą ilosc wody przezco pęcznieją,a w czsie suszy woda wyparowywuje powodując odwodnienie i kurczenie sie skały - powstają szczeliny)
c) chemiczne *utlenianie (zach w wyniku reakcji tlenu atmos. ze skały, proces zach.przy pow.warstwie gruntu rezulatatem jest zmiana zabarwienia pow.skały np.z czarnego na czerwony w przpadku żelaza)
*uwodaienie (w wyniku którego niektóre minerały łączą sie z wodą np.anthgdryt przechodzi w gips miedz w malackit
*rozpuszczanie (polega na całkowitym lub częsciowym rozp,skały -chlorki, gipsy
*uwęglanowienie (polega na rozpuszczaniu skał przez wodę bogatą w dw.węgla, a nastepnie na wzbogaceniu tak powstałych zw i węgiel.
RZEŻBIOTWÓRCZA DZIAŁALNOŚĆ WIATRU
WYWIEWANIE (deflacja) - proces porywania przez wiatr z pow.ziemi cząstek pylastych i piaszczystych
DEFRAKCJA - wywiewanie, tworzą sie nisze defrakcyjne (zagłębienia)
KORAZJA - mieszanie, szlifowanie skał przez wiatr (grzub skalny)
AKUMULACJA - tworzenie wydm*akumulacja - zasypuje (gromadzenie sie okruchów minerałów, szczatków roślin i zwierząt na pow.lądów lub na basenach morkskich)
BARCHANY - wydma w kształcie półksiężyca. Ich środkowe części przemieszczaja się nieco wolniej niż ramiona (ustawione zgodnie z kierunkiem przeważającego wiatru
PARABOLICZNE - obszary o wilgot.klim.roślinnym. Ramiona tych wydm są unieruchomione roślinnością i przemieszczają sie wolniej niz czoło wydmy. Ramiona są wygięte w przeciwna strone niz kierunek wiatru
* w polsce i śr.Europie tworzą sie wydmy nadmorskie a w czwartorzędzie śródlądowe
LESS - porowata, pylasta, miękka skała osadowa barwy żółtej nagromadzona przez wiatr
(W Polsce w 4rzedzie-wyzyny i podnóża gór woj.lub) tworzona przez akumulacje.
Rodzaje pusty *kamienista Hamada *żwirowa Sevir *piaszczysta Erg *pylasta Takyr
ROZWÓJ RZEŻBY TERENU POD WPŁYWEM RUCHÓW MASOWYCH
*soki róznią sie miedzy sobą : nachyleniem, dł, kształtem, ekspozycją względem stron świata
RUCHY MASOWE - przemieszczanie sie zwietrzeliny i skał luźnych po stokach pod wpływem siły ciężkości
GRAWITACYJNE RUCHY MASOWE (przem.sie całej skały w dół) *obrywanie *odpadanie
*osuwanie *spełzywanie
STOKI URWISTE - materiał przemieszcza sie wzdłuż żlebów i gromadzi sie u podnóża stoków w postaci stożków usypiskowych zwanych w Tatrach piargami
OSUWISKO polega na stosunkowo szybkim zsunięciu się skał i zwietrzeliny po stoku
RZEŹBIOTWÓRCZA DZIAŁALNOŚĆ WÓD DESZCZOWYCH
SPŁUKIWANIE - woda deszczowa lub roztopowa spływająca gęstymi nitkami wymywająca cząstki zwietrzeliny, skutkiem jest Erozja gleb polegajaca na wymywaniu z niej składników wartosciowych dla rozwoju roslin.(kilmat monsumowy i podrównikowy)
WĄWÓZ (*zbocze - speła,osuw,spłuk.*dno-erozja, *stożek napływowy wskutek erozji wgłębnej wód deszczowych w skałach lessowych, iłach lub glinach, powstają wąskie, głębokie doliny o stromych, urwistych zboczach. Pogłębianie wąwozu z czasem zanika i przekształca sie w :PARÓW - (zbocza - spełzywanie, * dno - akumulacja)suchą doline o płaskim dnie i łagodnych zboczach porośniętych roślinnością - darnią
UEDY - suche doliny rzeczne o stromych zboczach i wyrównanym dnie, rozwija sie po obfitym deszczu a kiedy wpełnia sie wodą tworzy na krótko doline rzeczną
RZEŹBIOTWÓRCZA DZIAŁALNOŚĆ WÓD W SKAŁACH ROZPUSZCZALNYCH
KRAS - procesy i zjawiska wystepujące na obszarach zbudowanych ze skał rozpuszczalnychnp.wapieni, dolomitów, gipsów
FORMY KRASU POW. - ostańce, lejki, uwały, polia, wąwozy, żebra i żłobki
FORMY KRASU PODZIEMNEGO - jaskinie, stalaktyty, stalagmity, stalagnaty, ponory, wywierzyska
Lejki krasowe - okrągłe zagłebienia terenu powstałe przez rozp.skał lub zapadaniu sie podziemnych komór. Z czasem powiekszaja sie i łącza ze sobą. Prowadzi to do rozwoju większych obniżeń krasowych - uwałów. Dalsze powiekszeni i łaczeni lejków i uwałów prowdzi do powstania obniżeń o płaskim dnie- poljami z ich dna sterczą wysokie skałki i pagóry ostańcowe.
WYWIERZYSKO - wpływ na obszarze krasowym podziemnego potoku, strumienia i rzeki na pow.ziemi
PONOR - otwór, szczelina lub korytarz wydrążone przez wode na obszarze krasowym gdzie wody pow.wpływają pod ziemie.
OSTANIEC - izolowane, często skaliste wzniesienie, będące pozostałością pokrywy skalnej zniszczonej juz całkowicie przez erozje lub inne procesy niszczące
miejsca zjawisk krasowych: Ojcowski park narod, Wyz krak-czest, g.Świetokrzyskie - jaskinia raj, Tatry zach jaskinia mroźna, sudety wsch. ŚWIAT ; Kuba, Usa, Słowienia,Chiny, Jamajka, Czechy , Słowacja
RZEŹBIOTWÓRCZA DZIAŁALNOŚĆ WÓD PŁYNĄCYCH
RODZAJE EROZJI RZECZNEJ :*wgłębna polegająca na pogłębianiu koryta
*boczna polegająca na podcinaniu jego brzegów co prowadzi do przesuwania sie koryta w dnie doliny*wsteczna polegającą na cofaniu sie progu wodospadu, źródeł i rozwoju doliny w stronę działu wodnego aż do rozcięcia grzbietu.
DOLINA - Podłuzne obnizenie o dnie nachylonym w jednym kierunku, utworzone w wyniku niszczejącej działalnosci wód płynacych
SZYPOTY - drobne progi skalne przegradzające koryto rzeczne
RZEKA DZIELI SIE NA 3 ODCINKI
* GÓRNY - erozja wgłębna powstaje V kształtna dolina, erozja wsteczna powstaja wodospady
* ŚRODKOWY - przełomy, *meadry- zakola rzeczne (erozja boczna, nurt, rzeka podmywa, akumulacja)Meandrowanie - to płynąca rzeka która płynie zakolami
* DOLNY - delty rozgałezienia powstaja gdy płaskie jest wybrzeze, małe róznice przypływów, brak prądów morskich.Zamulenie - rozwidlenie ramion
ujście lejkowate - powstaje przy udziele silnych pływów morskich, wnikajace w góre rzeki fale przyp.zwężaja sie przezco niszczą brzegi koryta. Materiał przyniesiony prze rzeke jest wynoszony wraz z fala odpływu (rz.świetego wawrzyńca)
TERASY RZECZNE - spłaszczone stopnie terenowe w dnie doliny, oddzielone są od siebie krawędziami
RZEŻBIOTWÓRCZA DZIAŁALNOŚĆ FAL I PRĄDÓW MORSKICH
KLIF - urwisko nadbrzeżne ABRAZJA - niszczenie brzegów morskich przez prądy i fale morskie, za pomocą niesionych okróchów skalnych (nisza abrazyjna)
PLAZA - płaski, piaszczysty lub żwirowy pas wybrzeza, kształtowany przez fale
narastajace (wynurzenie dna) i cofające się(zanuzenie wybrzezy)
MIERZEJA -piaszczysty wał zamykajacy całkowicie lub częsciowo zatokę i zamieniający ją w zalew (mała amplituda pływów, nagomadzenie materiału) zatoka gdanska
LAGUNA - płytki przybrzezny naturalny zbiornik wody połączony z morzem wąskim kanałem opdływowym, a oddzielony od orza barierą w postaci lida.
LIDO - piaszczysta ławica przybrzeżna utworzona z piasku przez prąd przybrzezny i wynurzony z morza w wyniku jego bnizenia (zatoka Meksykanska i okolice wenecji)
TYPY WYBRZEZY*klifowe *mierzejowo-zalewowe *szerowe - powstaje w wyniku zalania przez morze obszaru polodowcego z licznymi skalistymi pagórkami, tysiace wysepek (szweckie i finskie Bałtyckie)*riasowe - tworzy sie w wyniku zalania przez morze dolin rzecznych na obszarze starych gór (Bretania) * dalmatyńskie - zatopienie gór fałdowych w taki spos. ze ponad poziom morza wystaja ich najwyzsze partie (Dalmacja m Adriatyckie) *fiordy - zatopione przez morze dolne fragmenty dolin lodowcowych, długa kręta zatoka wczesniej dolina polodowcowa (Norwegia, Islandia) *lagunowe - wokół wyspy , koralowce, wysoka temp, laguna jest wodna, pierscienie atole Ocean spokojny
RZEŹBIOTWÓRCZA DZIAŁALNOŚĆ LODOWCÓW I WÓD POCHODZ. Z ICH TOPNIENIA
działalnosc niszcząca lodowca polega na wyorywniu okruchów i bloków z podłożą skalnego przy pomocy zamrozu, zdzieraniu pow.skalnej przez nasuwajace sie czoło lodowca oraz na wygładzaniu tej pow. - doliny górskie ulegają przekształceniu sie w doliny lodowcowe - żłoby o przekroju poprz. w kształcie U . w górnych część. tych dolin powstają cyrki lodowe(półkoliste zagłębienia otoczone z 3 stron skalistymi stokami)Po wytopnieniu lodowca cyrki bywają wypełniane przez wody jezior (morskie oko).Materiał niesiony jest gromadzony przez wytapiający sie lodowiec w postaci moreny.
Wyrózniamy : morene pow.pokrywającą lodowiec, denną i boczną gdy materiiał jest przymarz. do jego dna i bloków, wew i środ.
MORENA CZOŁOWA - nagromadzony materiał skalny w postaci wału
MORENA BOCZNA - po bokach
MORENA DENNA - po wytopieniu sie lądolodu pozostaje glina zwałowa
DZIAŁALNOŚĆ WÓD Z TOPNIEJĄCEGO LODOWCA
woda tworzy kotły, płyna tunelami tworząc rynny polod. - po ustąpieniu lodowca tworza sie jezioraOZY - długie pisczysto-żwirowe wały powstałe wytopnieniu lodu
WYSOCZYNY - rozległe, niewysokie wzniesienie utworzone z materiału morenowego, otoczone pradolinamiSANDRY- odłożony naniesiony materiał

Dolina V wody rzeczne erozja wgłebna
wodospady woda erozja wsteczne
delta rzeka akumulacja
paraboliczna wiatr akumulaca
meander rzeka erozja boczna
mierzeja morze,prądy akumulacja
morena czołowa lodowiec akumulacja
polia woda, dw.wegla zjawiska krasowe
lejki woda, dw.wegla zjawiska krasowe
grzyb skalny wiatr korazja
stalaktyt woda,dw.wegla zajwiska krasowe
dolina U lodowiec górski erozja wgłebna
pradolina wody polodowcowe erozja wgłebna
sandry wody polodowcowe akumulacja
barchan wiatr akumulacja
ozy wody polodowcowe akumulacja
gołoborza woda i temp. wietrzenie mrozowe