Szare Szeregi
Szare Szeregi to kryptonim działającego w konspiracji od 27 IX 1939 do 18 I 1945 Związku Harcerstwa Polskiego. W skład Naczelnictwa Szarych Szeregów wchodzili: ksiądz J. Mauersberger - przewodniczący, W. Opęchowska - wiceprzewodnicząca, A. Olbramski - sekretarz generalny, M. Wocalewska - delegatka naczelniczki harcerek, F. Marciniak („Jerzy Nowak”) - naczelnik harcerzy [ funkcję tą w 1943r. objął S. Broniewski („Orsza”), a w 1944r. L. Marszałek („Jan”)].
Organizacja Harcerek kierowana przez J. Łapińską przyjęła kryptonim Związek Koniczyn (od 1943 Bądź Gotów). Zrzeszała harcerki powyżej 16 roku życia, prowadziła działalność wychowawczą i opiekuńczą, współdziałała z Radą Główną Opiekuńczą i Polskim Czerwonym Krzyżem. Przygotowywała młodzież żeńską do pracy w służbie sanitarnej i łączności. Harcerki powyżej 18 lat kierowane były do Wojskowej Służby Kobiet i oddziałów Kedywu AK. Pod koniec wojny Organizacja Harcerek liczyła ok. 5 tys. dziewcząt.
Na czele konspiracyjnej Organizacji Harcerzy stała Komenda Główna (Pasieka), jej ogniwami były: chorągwie („ule”), hufce („roje”), drużyny („rodziny”) i zastępy („pszczoły”). Program Szarych Szeregów ujęto w trzech hasłach: „dziś, jutro, pojutrze” bądź „piątek, sobota, niedziela”. Hasło „dziś” oznaczało okres konspiracji, „jutro” - otwartą walkę zbrojną z okupantem, „pojutrze” - pracę w wolnej Polsce.
Odbudowując Szare Szeregi w terenie, Kwatera Główna przyjęła podział na Polskę centralną (Generalne Gubernatorstwo), Polskę zachodnią (ziemie wcielone do Rzeszy), Polskę wschodnią (ziemie wcielone do ZSRR). W Szarych szeregach obowiązywała ścisła konspiracja. Pomiędzy Organizacją Harcerek i Organizacją Harcerzy istniał kontakt tylko na szczeblu Naczelnictwa.
Dla utrzymania tajemnicy początkowo przyjmowano do organizacji wyłącznie młodzież powyżej 17 lat, później także młodszą. Poza Szarymi Szeregami znalazły się oddziały harcerstwa pozostające od czasów przedwojennych pod wpływami Stronnictwa Narodowego.
Młodzież Szarych Szeregów podzielono na trzy grupy wiekowe: najmłodsi, tzw. Zawiszacy, w wieku 12-14 lat, nie brali udziału w bezpośrednich działaniach przeciw okupantowi, byli natomiast szkoleni w ratownictwie i łączności. Zespoły starszych chłopców (skautów), w wieku 15-17 lat, tworzyły Bojowe Szkoły (BS), w których prowadzono szkolenie wojskowe i przygotowywano do służby w oddziałach rozpoznawczych, zwiadowczych, łączności oraz pocztach dowódców różnych szczebli.
Harcerki w wieku 16 lat wstępowały do Wojskowej Służby Kobiet Armii Krajowej (WSKAK).
Harcerze walczyli również w oddziałach partyzanckich („Jędrusie”, zwiad i łączność „Ponurego”, akcja „Wachlarz”), pełnili odpowiedzialne funkcje w Komendzie Głównej AK, (np. Aleksander Kamiński był redaktorem naczelnym „Biuletynu Informacyjnego” - głównego pisma Polski Podziemnej, wychodzącego aż do upadku Powstania Warszawskiego). Brali udział w akcji „Burza” (walka przeciw Niemcom).
"Szkoła za Lasem" - nazwa kształcenia starszyzny harcerstwa podziemnego
Harcerze BS brali udział w walce konspiracyjnej w Organizacji Małego Sabotażu Wawer (od 1941 Wawer-Palmiry) prowadząc propagandę wśród ludności polskiej. Uczestniczyli w akcjach N i Gdańsk, zajmowali się wywiadem i zbieraniem informacji, przekazywanych ZWZ-AK i in. organizacjom podziemnym. Zespoły skupiające młodzież powyżej 18 lat tworzyły Grupy Szturmowe (GSz) pełniące służbę dywersyjną.
W wyniku porozumienia Naczelnika Szarych Szeregów F. Marciniaka z komendantem Kierownictwa Dywersji AK E. Fieldorfem, GSz stały się oddziałami Kedywu. Pierwszą akcją bojową GSz było wysadzenie torów kolejowych pod Kraśnikiem, w ramach akcji Wieniec II, w noc sylwestrową 1942-1943. Na przełomie sierpnia i września 1943 z warszawskich GSz utworzono podległy Kedywowi batalion Zośka.
GSz wykonały szereg akcji dywersyjno-sabotażowych, odbijały więźniów, przeprowadziły wiele zamachów na wysokich funkcjonariuszy SS i policji. Wykonywaniem zamachów zajmowała się III kompania batalionu Zośka, nosząca kryptonim Agat, później Pegaz.
Dziełem harcerzy z Agata był m.in. zamach na F. Kutscherę - szefa policji i SS dystryktu warszawskiego. Od listopada 1941 działała zorganizowana przez Szare Szeregi szkoła podchorążych, Agricola, którą ukończyło ok. 320 harcerzy.
W czasie powstania warszawskiego (1944) w zgrupowaniu Radosław walczyły 3 bataliony Szarych Szeregów: Zośka, Parasol i Wigry oraz plutony GSz. Najmłodsi Zawiszacy zapewniali łączność walczącym oddziałom oraz stanowili większość obsady osobowej powstańczej poczty polowej. Dziewczęta z Organizacji Harcerek pracowały w służbie sanitarnej i łączności.
Poza Warszawą Szare Szeregi aktywnie działały m.in. w: Radomiu, Gdyni, Krakowie i na Śląsku. Ogółem Organizacja Harcerzy przed sierpniem 1944 liczyła ok. 9 tys. członków. Obowiązki Naczelnika Kwatery Głównej Szarych Szeregów (Pasieki) pełnili: F. Marciniak Szary (27 IX 1939 - 6 V 1943), S. Broniewski Orsza (do 3 X 1944), L. Marszałek Adam (do 18 I 1945). Komenda Główna i poszczególne chorągwie wydawały liczne tajne broszury, materiały szkoleniowe i pisma, m.in.: Źródło (1940-1942), Drogowskaz (1942), Wigry (1942-1943), Pismo Młodych (1943), Brzask (1944).
Ważniejsze akcje Szarych Szeregów:
· Wieniec I i II - wysadzanie pociągów,
· Meksyk II - 1943.03.26 - Akcja pod Arsenałem - odbicie 25 więźniów z niemieckiego konwoju policyjnego, w tym Jana Bytnara "Rudego", który zmarł po trzech dniach od ran, jakie hitlerowcy zadali mu podczas przesłuchań. Po akcji zmarli oprócz "Rudego": "Alek" - Aleksy Dawidowski i "Buzdygan" - Tadeusz Krzyżewicz. Dowódcą akcji był Stanisław Broniewski "Orsza", a jego zastępcą Tadeusz Zawadzki "Zośka".
· Meksyk III - odbicie Floriana Marciniaka (akcja odwołana).
· Celestynów - 1943.05.20 - odbicie transportu więźniów do Oświęcimia.
· Kutschera - 1944.02.11 - zamach (udany) na komendanta warszawskiej policji i SS Franza Kutscherę. Niemcy przestali rozstrzeliwać na ulicach miasta polskich patriotów.
· Koppe - nieudany zamach na szefa policji niemieckiej w Generalnej Guberni.
· "Taśma" - Sieczychy - 1943.08.20 - likwidacja strażnic granicznych. Podczas tej akcji ginie Tadeusz Zawadzki "Zośka".
· N - akcja propagandowa wśród Niemców osłabiająca ich ducha walki.
· M - akcja Młodzież.
„Cóż stąd, że ideał braterstwa, który głosimy wydaje się taki daleki do spełnienia? Jest to los wszystkich wielkich ideałów ludzkości...”
Maria Kapiszewska, 1937