Ptaki drapieżne

Są to cztery podstawowe gatunki ptaków drapieżnych, jakich używa się w Polsce w celach sokolniczych. Ponieważ polskie prawodawstwo nie dopuszcza odłowu ptaków z natury, to wszystkie ptaki jakie można spotkać na rękawicy sokolniczej pochodzą z zamkniętych hodowli wolierowych, gdzie sztucznie rozmnaża się skrzydlate drapieżniki. Część z nich zasila program restytucji sokoła wędrownego, a reszta trafia do sokolników i jest układana.
Ptaki (Aves), w układzie systematycznym ptaki zaliczane są jako gromada zwierząt stałocieplnych do typu kręgowców (Chordata). Współcześnie żyje 9300 gatunków ptaków podzielonych na 28 rzędów. Ptaki są jedynymi kręgowcami (z wyjątkiem nietoperzy), które dzięki umiejętności latania opanowały środowisko powietrzne. Nielotność nielicznych ptaków, np. strusi czy pingwinów, należy uznać za objaw wtórny. O szczególnym przystosowaniu się ptaków do latania świadczą ich cechy morfologiczne i anatomiczne: dobrze rozwinięte skrzydła, stosunkowo mała i lekka głowa, giętka szyja, wrzecionowaty kształt ciała, mocna i sztywna budowa klatki piersiowej z dobrze rozwiniętym grzebieniem mostka, do którego przyczepione są silne mięśnie piersiowe poruszające skrzydłami. Cechą wyłączną ptaków jest istnienie swoistych narządów - worków powietrznych i kości pneumatycznych, pokrycie ciała bardzo lekkimi, dachówkowato ułożonymi piórami i posiadanie dzioba. Wszystkie ptaki są jajorodne. Dzięki różnorodnym cechom przystosowawczym do zdobywania pokarmu, wykształconym na drodze ewolucji, ptaki opanowały praktycznie wszystkie środowiska Ziemi. Dziób, przednia część głowy ptaka służąca do pobierania pokarmu, czyszczenia piór, budowy gniazd i obrony. Utworzony jest przez mniej lub bardziej wydłużone kości szczęki żuchwy pokryte rogowymi pochwami. U niektórych rodzin ptaków nasadowa część pochwy rogowej może być miękka i zgrubiała, zawierająca ciałka czuciowe tworzące tzw. woskówkę, na której znajdują się zewnętrzne otwory nozdrzy, np. u: gołębi, sów, papug i drapieżnych. Zarodki ptaków na górnej przedniej części dzioba wykształcają tzw. guz jajowy, zwany również zębem jajowym, który ułatwia przebicie skorupy jaja podczas wykluwania się piskląt. Guz ten ulega resorbcji po wykluciu. Wielka różnorodność kształtów dziobów u ptaków jest przykładem przystosowania do różnych sposobów pobierania pokarmu. Dziób krzyżodzioba umożliwia wydobywanie nasion z szyszek, kolibry i inne ptaki odżywiające się nektarem kwiatów mają długie i cienkie dzioby. Jerzyki, lelki i jaskółki łowiące owady w powietrzu posiadają dzioby krótkie i szerokie. Papugi masywnymi i zakrzywionymi dziobami rozłupują orzechy i nasiona oraz używają ich do przemieszczania się wśród gałęzi. U drapieżnych ptaków silny i hakowaty dziób służy do rozrywania zdobyczy. Dłutowaty dziób dzięciołów pozwala na wykuwanie dziupli w drzewach i wydobywanie owadów i ich larw spod kory. U flamingów silnie zgięty dziób, zaopatrzony w dużą liczbę rogowych blaszek, służy do odcedzania pokarmu z wody. Wszystkie typy dziobów spełniają jeszcze jedną ważną funkcję - służą do obracania jaj w gnieździe i pielęgnacji piskląt. Drapieżne ptaki, rząd ptaków charakteryzujących się hakowato zagiętymi dziobami, silnymi nogami uzbrojonymi w ostre, zakrzywione szpony. Posiadają znakomity wzrok. Systematycznie rząd tych ptaków podzielony jest na 5 rodzin: kondory, rybołowy, jastrzębiowate, sekretarze i sokołowate.
Drapieżne ptaki, rząd ptaków charakteryzujących się hakowato zagiętymi dziobami, silnymi nogami uzbrojonymi w ostre, zakrzywione szpony. Posiadają znakomity wzrok. Systematycznie rząd tych ptaków podzielony jest na 5 rodzin: kondory, rybołowy, jastrzębiowate, sekretarze i sokołowate.


Różnice w ogólnym pokroju drapieżnych ptaków są odzwierciedleniem bardzo różnorodnych przystosowań do warunków życia. Długość ciała waha się od 15 cm (sokolik indyjski) do 1,3 m (kondor wielki). Żywią się padliną oraz polują na różne ssaki, ptaki, gady, płazy i ryby, a najmniejsze sokoły nawet na owady.

W roku wyprowadzają jeden lęg. Pisklęta są typowymi gniazdownikami. W Polsce występują 32 gatunki drapieżnych ptaków, z czego 22 są gatunkami lęgowymi. Wszystkie podlegają ochronie.
Przykłady ptaków drapieżnych :
Jastrząb
(Accipiter gentilis)

Cechy rozpoznawcze: krótkie, szerokie skrzydła, długi ogon z czterema poprzecznymi pręgami, na końcu zaokrąglony. Oczy żółte. Stare osobniki na spodzie poprzecznie prążkowane, młode z podłużnymi plamami. Przeważnie lata nisko, doskonale wykorzystując osłony terenowe. Trudny do zaobserwowania.

Rozpowszechniony w lasach oraz na terenach otwartych całej Polski. Na skutek tępienia i prześladowania (najczęściej przez hodowców gołębi) staje się coraz mniej liczny, a także pędzi bardziej skryty tryb życia. Pożywienie to średniej wielkości ptaki, jak sójki, dzikie gołębie, dzięcioły, kuropatwy oraz mniejsze ssaki, np. zające, króliki, wiewiórki, szczury. Gniazdo jest dość obszerne i płaskie, usłane z gałęzi i umieszczone w koronie drzew leśnych. Jedna para jastrzębi ma 2-3 gniazda i w nieregularnych odstępach czasu, wynoszących 1-3 lat, przenosi się z jednego na drugie. Jaja w ilości 3-4, rzadziej 2 lub 5, zielonkawobiałe bez plam. Zimę spędza w kraju, w bliższej lub dalszej okolicy rewiru leśnego, w którym się gnieździ. Wymiary samca: długość całego ciała 53-55 cm, rozpiętość skrzydeł 101-103 cm, skrzydło złożone 31-33 cm, ogon 23-25 cm, waga 580-800 g. Samica jest znacznie większa, oto wymiary: długość całego ciała 60-63 cm, rozpiętość skrzydeł 116-120 cm, skrzydło złożone 35-37 cm, ogon 27-30 cm, waga 810-1300g.

Raróg
(Falco cherrug)

Cechy rozpoznawcze: duży, w porównaniu z innymi sokołami krępy w budowie, chociaż jak wszystkie sokoły ma skrzydła długie i ostro zakończone, a ogon stosunkowo krótki. Czarna plama ciągnąca się od kąta dzioba w postaci "wąsa", słabo zaznaczona. Plamy na nogawicach duże i podłużne.

Gnieździ się na terenach położonych na południe i wschód od granic Polski i sięga aż do Azji Środkowej. W naszym kraju rozmnażany w niewoli. Dzikie ptaki obserwowane rzadko jako pojedynczo zabłąkane lub przelotne osobniki. Pożywienie to drobne gryzonie i ptaki, czasem mniejsze ssaki. Gniazdo najczęściej na półce skalnej. Jaja w ilości 3-4, na białym tle obficie nakrapiane brązowymi plamami. Wymiary: długość całego ciała 49-54 cm, rozpiętość skrzydeł 130-140 cm, skrzydło złożone 35-42 cm, ogon 19-24 cm, waga samca 700-900g, samicy 1000-1300g.
Raróg górski
(Falco biarmicus)

Cechy rozpoznawcze: mimo, że w locie jest bardzo podobny do sokoła wędrownego, można go odróżnić po smuklejszej sylwetce, nieco dłuższym ogonie i powolniejszych uderzeniach skrzydeł. O wiele łatwiej pomylić go z rarogiem, zwłaszcza tam, gdzie oba gatunki występują razem (np. na Bałkanach). Dorosłe osobniki tych gatunków ciężko jest pomylić. Raróg z wierzchu jest brunatny, a raróg górski niebieskoszary z ciemnymi prążkami i ma jasny, zwykle skąpo plamkowany, spód ciała. Dorosłe rarogi górskie mają poza tym charakterystycznie rudo lub piaskowożółto zabarwioną potylicę i kark oraz wąskie ciemne wąsy na policzkach. Ubarwienie osobników młodocianych jest mniej kontrastowe, bardziej jednolite, z brunatnym nalotem: tył głowy mają jasnobrązowo kreskowany, grzbiet jednolicie ciemnobrunatny, spód ciała białawy z brunatnymi podłużnymi plamkami. Młode rarogi i rarogi górskie odróżnić można z bliska.

Ten duży sokół (mniejszy jednak od raroga) występuje głównie w Afryce, a jego podgatunek gniazduje w południowych Włoszech, na Sycylii oraz w zachodnich i południowych rejonach Półwyspu Bałkańskiego. Dalej na północ pojawia się rzadko, zaś w Europie Środkowej sporadycznie. Głównie w okresie wychowywania młodych, partnerzy polują razem, na zmianę atakując w locie wypłoszone ptaki. Często sukces łowiecki zależy właśnie od współpracy partnerów. Łowią głównie ptaki (kawki, pustułeczki, pustułki, kalandry itp.) w locie, okazjonalnie zaś ofiary na ziemi (np. młode króliki, szczury, jaszczurki, płazy i duże owady). Pary dobierają się na całe życie. Jaja w ilości 3-4, podobne do jaj sokoła wędrownego, ale raczej żółtawo, a nie czerwonobrunatno plamkowane. Wymiary samca: długość ciała ok. 44 cm, rozpiętość skrzydeł ok. 100 cm, waga 500-600 g. Wymiary samicy: długość ciała ok. 49 cm, rozpiętość skrzydeł ok. 110 cm, waga 700-900 g.





Sokół wędrowny
(Falco peregrinus)

Cechy rozpoznawcze: typowa postać sokoła. Mniejszy od raroga, ale znacznie większy od kobuza; samica jest większa od samca. Krótka szyja i ogon, skrzydła długie i ostro zakończone. Duży, czarny "wąs" schodzi na biały policzek. Plamy na brzuchu i nogawicach u młodego ptaka podłużne, u starego poprzeczne. Ochrypłe, głośne okrzyki w zaniepokojeniu, zwłaszcza przy gnieździe. Lot szybki, nadzwyczaj sprężysty (w locie pikującym może osiągnąć prędkość nawet 300 km/h).

Gnieździ się w lasach i wśród skał na terenie całej Polski, lecz wszędzie jest rzadki. Dzięki prowadzonemu przez "Gniazdo Sokolników" programowi odbudowy dzikiej populacji powoli jego liczba wzrasta. Jego pożywienie stanowią ptaki do wielkości kaczki schwytane w powietrzu na otwartej przestrzeni. Gniazdo na drzewie (zajmuje wówczas gniazda czapli lub gawronów), jednak najczęściej na półkach skalnych bez żadnej wyściółki. Jaja 3-4, rzadziej do 6, na kremowobiałym tle bardzo gęsto nakrapiane czerwonobrązowymi plamami. Stare ptaki zimują w kraju i zatrzymują się niekiedy na wysokich wieżach pośrodku miast, młode odlatują we IX i X, a wracają w II i IV. Wymiary: długość całego ciała 40-43 cm, rozpiętość skrzydeł 85-106 cm, skrzydło złożone 29-31 cm, ogon 14-16 cm, waga samca 580-721 g, waga samicy 860-1090 g.






Bielik amerykański
(Haliatus leucocephalus)
Ptak z rodziny jastrzębiowatych. Występuje w Ameryce Północnej. Jest herbowym symbolem Stanów Zjednoczonych. Zamieszkuje starodrzewia w pobliżu jezior, rzek i wybrzeży gł. Alaski i północnych Stanów. Budowniczy największego z ptasich gniazd. Budowla, znaleziona na Florydzie, wykonana z dużych gałęzi miała średnicę 290 centymetrów, głębokość sześciu metrów i ważyła prawie trzy tony.
Osiąga 240 cm rozpiętości skrzydeł i 94 cm długości ciała. Samica jest większa od samca. Cechą charakterystyczną jest śnieżnobiała głowa, wielki, hakowato zagięty, żółty dziób, kontrastujące z ciemnobrunatnym ubarwieniem reszty ciała, nogi żółte zaopatrzone w silne palce, zakończone mocnymi szponami. Jest wszechstronnym drapieżnikiem, chwytającym małe ssaki, ptaki oraz przede wszystkim ryby, gł. łososie (bez trudu chwyta i unosi dziesięciokilogramową zdobycz). Nie gardzi padliną.
Łączy się w pary na całe życie. Podczas godów para ptaków wykonuje akrobatyczne loty w powietrzu sczepiając się szponami i koziołkując w dół. Zanieczyszczenie środowiska i częste polowania drastycznie zredukowały liczbę osobników tego gatunku w połowie XX w., lecz konkretny program ochrony i odbudowy populacji powoduje stopniowe jej zwiększanie.
Rybołów
(Pandion haliatus)
Ptak z rodziny rybołowów, jedyny reprezentujący ją gatunek. Szerokim zasięgiem występowania obejmuje w kilku podgatunkach Europę, Azję, północno-wschodnią Afrykę, Australię i Amerykę Północną. Zamieszkuje wybrzeża morskie, zadrzewione brzegi rzek i jezior oraz różnego typu rozlewiska i mokradła.
Długość ciała do 57 cm, rozpiętość skrzydeł do 165 cm. Samica jest nieco większa od samca. Upierzenie obu płci jednakowe: spód ciała jedwabistobiały, wierzch głowy biały z niewielkim czubkiem, od oka biegnie brązowy pas przechodzący w brunatne ubarwienie grzbietu i skrzydeł. W locie charakterystycznie ugięte skrzydła. Nogi szaroniebieskie.
Rybołów wyspecjalizowany jest w łowieniu ryb. Spodnia część stóp wyposażona w ostre łuski pomaga utrzymać złowioną ofiarę. Rybołów gnieździ się w koronach wysokich drzew, czasami na ziemi lub na uskokach stromych brzegów. Samica składa 2-4 jaja, które wysiadują na zmianę oboje rodzice przez ok. 38 dni. Młode pozostają w gnieździe ok. 9 tygodni.
Rybołów zimuje w południowej Europie, północnej i równikowej Afryce, południowej Azji i Ameryce Środkowej. W Polsce jest nieliczny lęgowo w północnych regionach kraju. Chroniony. Ochronie podlegają również stanowiska lęgowe w promieniu co najmniej 500 m.
Myszołowy
(Buteonidae)
Podrodzina ptaków drapieżnych z rodziny jastrzębiowatych. Z gatunków europejskich obejmuje tylko przedstawicieli rodzaju Buteo: myszołowa, myszołowa włochatego i kurhannika. Myszołów (Buteo buteo).
Występuje w prawie całej Europie, Azji Mniejszej, Azji Środkowej aż do Sachalinu i Japonii oraz na obszarze od południowych Chin do Indii. Lokalnie w południowej i wschodniej Afryce i na Madagaskarze. Zamieszkuje różne tereny zadrzewione w sąsiedztwie otwartej przestrzeni pól, łąk, stepów i bagien, zarówno na nizinach, jak i w górach. Poluje na krety, gryzonie leśne i polne, gady, płazy i większe owady oraz w okresie wiosennym na pisklęta ptaków gnieżdżących się na ziemi.
Osiąga 53 cm długości ciała i 125 cm rozpiętości skrzydeł. Samica jest większa od samca. Ubarwienie obu płci jednakowe, zmienne, od jasnokawowego do ciemnobrązowego z wyraźnym prążkowaniem na stronie brzusznej. Gniazduje w koronach wysokich drzew, budując koliste gniazdo o średnicy ok. 80 cm, wysokie do 50 cm.
Samica składa 3-4 jaja, które wysiadują oboje rodzice przez 30 dni. Młode przebywają w gnieździe ok. 45 dni. W Polsce jest dość licznym ptakiem lęgowym. Niezbyt licznie zimuje. Gatunek chroniony.
Sępy
(Gypaetinae)
Podrodzina dużych ptaków padlinożernych z rodziny jastrzębiowatych, rzędu drapieżnych, obejmująca 15 gatunków.
Charakteryzują się szerokimi skrzydłami o dużej rozpiętości oraz prawie nagą głową i szyją, porośniętymi krótkim i rzadkim puchem. Upierzenie obu płci podobne, najczęściej ciemne. Gnieżdżą się na drzewach lub na półkach skalnych. W zniesieniu 1-2 jaja. Wysiadywanie trwa 42-60 dni. Młode przebywają w gnieździe 10-18 tygodni.
Przedstawiciele sępów: sęp kasztanowaty, sęp płowy (Gyps fulvus), zamieszkujący góry zachodniej i południowej Europy, Azji Mniejszej, południowej Azji oraz północnej i południowej Afryki, na wysokości 200-2000 m n.p.m., 7 kg wagi ciała i 260 cm rozpiętości skrzydeł, w Polsce należał do ptaków lęgowych w Tatrach i Pieninach do początku XX w. Obecnie pojawia się sporadycznie, chroniony.