Teatr w Starożytnej Grecji

Teatr
W starożytnej Grecji wykształcił się jeden z rodzajów literackich – dramat.
Z Dionizji Wielkich, czyli obrzędów i procesji urządzanych wiosną w miastach, wykształciła się tragedia.
Z kolei Dionizje Małe, święta ku czci Dionizosa obchodzone jesienią na wsiach, dały początek komedii.
Natomiast z dytyrambów – pieśni śpiewanych ku chwale Dionizosa – wykształcił się dialog koryfeusza (czyli przewodnika chóru) z chórem.
Koryfeusz stał się też prototypem aktora.
Ostateczny kształt tragedii uformował się w Atenach w V w. p.n.e.
Taki dramat składał się z następujących części:
Prologos – wprowadzenie do akcji, zapowiedź późniejszych wydarzeń.
Parodos – wejście chóru i pierwsza pieśń.
Epejsodion – wejście aktorów, monolog lub dialog z przewodnikiem chóru.
Stasimon – pieśń chóru.
Eksodos – pieśń na wyjście chóru.

Każdą tragedię tworzono według pewnych zasad:
1. Zasady trzech jedności:
miejsca
czasu (za ideał uważano sytuację, w której czas akcji jest równy czasowi wystawiania spektaklu na scenie)
akcji (jeden wątek fabularny).
2. Liczba aktorów nie mogła przekroczyć trzech.
3. Grano w maskach i na koturnach.
4. Występowali jedynie mężczyźni.
5. Nie ukazywano bezpośrednio scen brutalnych, a zwłaszcza krwi.

Miejsce spektakli, ich czas trwania
Pierwsze przedstawienia odbywały się po prostu tam, gdzie mogliby się zebrać mieszkańcy całego miasta i obejrzeć duże widowisko, np. na zboczach wzgórz.
Miało to poniekąd związek z ideą sztuki greckiej, głoszącej przyjaźń i zgodę z naturą.
Spektakle zaczynały się o wschodzie słońca, a kończyły o jego zachodzie; odbywały się przez kilka dni z rzędu.
Architektura
Teatry w Grecji nie powstawały na podstawie jednego wzoru, lecz były dostosowane do panujących warunków. Z tego to powodu widownia, była wycinkiem koła
[powstawały też widownie o kształtach: prostokątnym (pierwszy, drewniany Teatr Dionizosa w Atenach), trapezu (teatr w Syrakuzach), jak i o kształcie nieregularnym (teatr w Thorikos). ]
Centralną częścią teatru była orchestra (gr. ‘miejsce do tańca’) – plac o kształcie najczęściej okrągłym lub części koła, na którym przebywał podczas przedstawień chór.
W centrum orchestry znajdował się ołtarz, który pomocny był w wyznaczaniu centralnego punktu, wokół którego toczyły się tańce chóru.
Za orchestrą znajdował się proskenion – podwyższenie, na którym występowali aktorzy.
Jego funkcją było, by widzowie, a zwłaszcza sędziowie, którzy zajmowali miejsca w pierwszym rzędzie, mogli oglądać aktorów nie przesłoniętych przez tańczący chór.
Z tyłu proskenionu znajdowała się skene – budynek, który służył jako magazyn i garderoba dla aktorów, jak i jako element scenografii – bywała pałacem, świątynią, nawet grotą. Pierwszy taki budynek pojawił się prawdopodobnie w 460 roku p.n.e. Budynek skene miał od strony proskenionu kilka, najczęściej 3 lub 5 drzwi, z których środkowe zwane były królewskimi.
Dach skene musiał być wystarczająco wytrzymały by utrzymać dwóch lub nawet trzech aktorów.

Pierwotnie budynki skene miały charakter tymczasowy, były drewniane, i budowane ponownie na każdy festiwal.
Budynek skene miał malowane płaskie panele przymocowane do budowli.
Niezależnie od miejsca akcji dramatu, na panelach przedstawiane były szczegóły architektoniczne: kolumny, stopnie i dachy, zaś same panele nie były zmieniane podczas zmiany dramatu.
Wynika z tego, że malarstwo sceniczne odgrywało niewielką rolę w akcji inscenizacji
Widownia była podzielona na kliny.
Podczas Wielkich Dionizji centralny klin zajmowała Rada i efebowie, najbardziej skrajne – obcokrajowcy i kobiety, a pozostałe dziesięć rozdzielone zostało na poszczególne fyle tak,
by każda fyle miała oddzielny klin.
Taki podział miejsc na widowni mógł spowodować takie właśnie nietypowe rozwiązanie architektoniczne podczas przebudowy widowni z drewnianej na kamienną w latach 338-330 p.n.e.
Przebudowany teatr był w stanie pomieścić 14-17 tysięcy osób.
Ważną sprawą była dobra akustyka teatru. Przy tłumach na widowni aktor musiał posiadać dobry głos, ale to nie wystarczało – budowla teatralna musiała mu pomagać dotrzeć do widza.
Przyjmuje się powszechnie, że budynek skene pełnił w teatrze także funkcję nagłaśniającą, odbijając fale dźwiękowe w stronę widowni i to on w dużej mierze tworzył tak dobrą akustykę.
Aktor i chór
Pierwszego aktora wyróżnił Tespis, potem ilość aktorów zwiększona była do dwóch przez Ajschylosa, następnie do trzech przez Sofoklesa.
-Ci trzej aktorzy byli aktorami przemawiającymi-
Oprócz nich na scenie pojawiały się także postacie milczące, mające czasem większą rolę do zagrania w przedstawieniu, oraz statyści, grający służbę (którzy często nie byli nawet wymieniani w spisie osób dramatu). Ponadto, teksty niektórych sztuk (zwłaszcza komedii) wskazują, że pomimo obecności na scenie równocześnie tylko do trzech osób mówiących, aktorów odtwarzających takie role mogło być w przedstawieniu nawet czterech, gdyż szybkie zmiany postaci powodowały, że pojedynczy aktor nie zdążyłby zmienić kostiumu między niektórymi scenami lub też głównego bohatera musiałby grać każdy z trzech aktorów.
Niemniej jednak większość sztuk była możliwa do zagrania przez trzech, a nawet dwóch aktorów, którzy jednak często musieli zmieniać odtwarzane postacie.
Było to możliwe dzięki użyciu maski.
Maska skrywała prywatną osobę aktora i odsłaniała jego rolę w dramacie.
Dla Starożytnych Greków maska nie była przedstawieniem albo symbolem postaci-tylko prawdziwą postacią. Maska wywodzi się prawdopodobnie z kultu Dionizosa, gdzie nosili ją przebrani za satyrów mężczyźni tańczący wokół kolumny Dionizosa.
Pierwsze maski wykonywane były z nietrwałych materiałów, takich jak utwardzany gipsem len, korek, czy drewno i zakrywały całą twarz.
Po kolorze łatwo było widzom odróżnić maski kobiece – jaśniejsze – od męskich – ciemniejszych.
W komediach często wykorzystywano efekt, jaki wywoływało połączenie maski przynależnej jednej z płci ze strojem przynależnych drugiej. Maska zakrywała całą głowę, często zaopatrzona była w perukę, mogła też wskazywać na przynależne postaci cechy.
Mocowana była na głowie aktora za pomocą filcowego paska lub skórzanego rzemienia.
Poprzez użycie onkosa aktor stawał się bardziej widoczny i bez wchodzenia na proskenion, równocześnie jednak nadawały ciału aktora nieprzyjemnych dla oka proporcji (za duża głowa w stosunku do reszty ciała), czemu zaradzono poprzez użycie przez aktorów watowanych kostiumów i butów na koturnach.
Wystąpił on z twarzą wysmarowaną moszczem z winogron(jak kiedyś wspomniany Tespis).
Przyczyną tego była niechęć rzemieślników do stworzenia karykaturalnej maski Kleona, który był dość znaczącą osobistością. Dziwić to może, jako że komediowe maski ‘z pewną dozą karykatury’ osób żyjących spotykane były dość powszechnie, bo niemal w każdej komedii aktorzy grają rolę także autentycznych osób. Arystofanes wprowadził do swych komedii role (Agatona, Ajschylosa, Eurypidesa)
Kleona i wielu innych. (za satyre ‘babilończycy’, Kleon wytoczył mu proces)

Strojem aktora tragicznego był na początku zwykły strój codzienny – chiton, szeroki chiton lub peplos. Dopiero Ajschylos wprowadził strój ściśle teatralny zwany syrma – bogaty barwnie, sięgający kostek, z długimi, ściśle przylegającymi do ciała rękawami.

(Aktorzy musieli być mu wdzięczni za ten wynalazek, gdyż eliminował on wiele wad chitonu: zakrywał całe ciało aktora, czym pomagał mu odgrywanie ról kobiecych, był wystarczająco luźny, by umożliwić swobodne poruszanie i nie wymagał ciągłego drapowania.)

Aktorzy odgrywający role bohaterów z przeszłości ubierali się na modłę im współczesną, brak było historyzowania kostiumu. Strój był bogato zdobiony, dopiero Ajschylos wprowadził na scenę strój żebraczy, czym zyskał sobie miano twórcy żebraków.
Aktorzy do epoki hellenistycznej występowali boso lub w wygodnym obuwiu skórzanym o płaskiej podeszwie.
(Podobnie ubrani byli aktorzy występujący w dramacie satyrowym.)
Inaczej było w przypadku komedii. Tu strój musiał wzbudzać śmiech widowni, wobec czego chitony były przykrótkie, aktorzy byli karykaturalnie pogrubieni, a głównym elementem postaci męskich był trykot.
Ilość chórzystów zależała od rodzaju przedstawienia.
W tragediach, jak i dramatach satyrowych, chórzystów było 12, ewentualnie 15.
Ten sam chór występował i w trzech tragediach i dramacie satyrowym danego autora.
W komedii zaś chórzystów było przeważnie 24. W obu chórach występował zwykle przewodnik chóru, wyróżniony z tłumu często jednakowych chórzystów i jako jedyny posiadający własne kwestie do wygłoszenia.
Zdarzało się, że podczas przedstawienia występował tzw. chór pomocniczy, składający się z podobnej ilości osób, były to jednak przypadki rzadkie.
Chór pomocniczy przebywał na scenie tylko przez chwilę, biorąc udział tylko w jednej scenie. Chórzyści byli ubrani przeważnie zgodnie z przypisaną im rolą, choć musiały istnieć też jakieś standardowe szaty w przypadku, gdy chór w czasie przedstawienia zmieniał swą rolę.
Rola chóru w przedstawieniach jest trudna do jednoznacznego określenia.
Chór zarówno pełnił rolę narratora, informując o przeszłych i przyszłych zdarzeniach, jak i był uosobieniem większej społeczności. Zawsze jednak był przedstawiany jako ogarnięty niemocą i brakiem możliwości zareagowania – czy to jako starcy ateńscy, czy jako młodzież.
Warta wspomnienia jest hipoteza traktowania chóru jako obywateli polis, którzy pełnią swą obecnością rolę strażników demokracji.