Renesansowa i barokowa wizja świata, Boga i człowieka
Renesansowa i barokowa wizja świata, Boga i człowieka różnią się między sobą w zasadniczy sposób. Renesans był okresem w którym człowiek i jego godność wysunięte były na pierwszy plan. Humanizm jako główny prąd umysłowy odrodzenia sytuował człowieka w centralnym punkcie. Temu duchowemu odrodzeniu człowieka, w epoce renesansu, towarzyszy również odkrywanie świata pojmowanego jako dzieło sztuki Boskiej. Bóg przedstawiany był jako wspomagający człowieka, towarzyszący mu w jego ziemskiej wędrówce. Inaczej te trzy pojęcia ujmuje literatura i sztuka baroku, która wyrosła z kryzysu religijnego z jednej strony , z drugiej strony z gwałtownych przemian w nauce, które uświadomiły człowiekowi złudność jego wiedzy o świecie w którym żyje.
Świat dla człowieka renesansu był uporządkowanym dziełem Boskim w którym on miał realizować swoje pragnienia i ambicje. Najlepiej odzwierciedla tę wizję hymn Jana Kochanowskiego pt. „Czego chcesz od nas Panie”. Poeta ukazuje, że świat stworzony przez Boga jest doskonały i piękny. Zgodnie z filozofią platońską i neoplatońską piękno jest najwyższym dobrem. Polega ono na układzie proporcji, harmonii i blasku. Stąd w opisie świata, Jan Kochanowski ustawicznie podkreśla harmonię i współgranie wszystkich jego elementów. Poeta pisze:
„za twoim rozkazaniem w brzegach morze stoi
a zamierzonych granic przeskoczyć się boi
rzeki wód nieprzebranych wielką hojność mają
Biały dzień a noc ciemna swoje czasy znają”
Poeta podkreśla tym samym, że kosmos i każda z rzeczy ma wyznaczoną sobie miarę i cel. Inaczej świat przedstawia poezja barokowa. W sonecie I Mikołaj Sęp-Szarzyński ukazując świat eksponuje szaleńczy ruch nieba:
„ jak gwałtem obrotne obłoki i tytan prędki lotne czasy Pędzą”. W tym określeniu poeta zwraca uwagę przede wszystkim na przemijalnie świata, który nie jest już tak przyjazny człowiekowi jak to ukazywał w hymnie Jan Kochanowski. Świat dla człowieka baroku jest niezrozumiałym chaosem, poddanym gwałtownemu pędowi, destrukcyjnym przemianom. Łudzi pozornym pięknem które szybko przemija, nie ma w nim ducha, jest tylko nietrwała i zwodnicza materia. Inna jest również pozycja człowieka w tym świecie. W koncepcji twórców renesansu człowiek żyje pełnią życia, przekształca naturę, jest dopełnieniem dzieła Boskiego stworzenia. Tak przedstawia człowieka Mikołaj Rej w żywocie człowieka poczciwego, , wymienia on te elementy natury które są przedmiotem ingerencji człowieka, służą mu przyczyniając się do jego korzyści. Gianozzo Manetki w dziele „Godność człowieka i wspaniałość dzieł ludzkich” zwraca uwagę ,że świat przyrody staje się polem działania i przestrzenią aktywności ludzkiej. Dzięki wysiłkowi człowieka przyroda zyskuje coraz większy ład i uporządkowanie. Człowiek ukazany w twórczości artystów renesansu rozwija się i realizuje we wszystkich dziedzinach życia. Powinien być aktywny społecznie, o czym przekonuje Jan Kochanowski w pieśniach „O cnocie” i „O dobrej sławie”. Człowiek renesansu według Pico dela Mirandoli to człowiek wolny, nieskrępowany żadnymi ograniczeniami, usytuowany jest po środku świata aby mógł łatwiej obserwować wszystko co się w nim dzieje. Jego los jest w jego rękach, to on nadaje kształt, jaki zechce zgodnie ze swoją wolą.
Człowiek baroku jest istotą marną, świadomą swoich ułomności i jest rozdwojoną w sobie. Ma świadomość, że świat na którym żyje jest pełen czyhających nań zasadzek. Zdaje sobie sprawę z własnej ułomności, skłonności natury do rzeczy nietrwałych, łudzących pozornym pięknem, do którego skłania się jego ciało. Obraz człowieka baroku przedstawiony w poezji tego okresu zwraca uwagę na jego tragizm. Podkreśla to przede wszystkim Mikołaj Sęp-Szarzyński w sonecie „O nietrwałej miłości rzeczy świata tego”. Ukazuje tragedię człowieka polegającą na tym, że Bóg stworzył go jako istotę która musi kochać: „miłość jest własny bieg życia naszego” . Poeta ukazuje wielkie rozdarcie duszy człowieka tej epoki, bo zaraz potem wyjaśnia, że ograniczeni przez zmysłową powłokę kochamy to co znamy ,to co jest nam bliskie, czyli rzeczy cielesne. Duszy to nie wystarczy, chce złączyć się w mistycznej miłości z Bogiem. Mikołaj Sęp-Szarzyński ukazuje, że życie nakłada na człowieka obowiązek nieustannych wyborów, konieczność podejmowania decyzji, które mogą przesądzać o jego losie. Poeta podkreśla, że na pozór wszystko jest proste, należy kochać Boga i odwrócić się od świata, ale to właśnie świat dla człowieka baroku jest bliski i przyciągający gdyż ma świadomość, że żyje krótko. Daniel Naborowski zwraca uwagę, że życie człowieka jest jedynie mgnieniem powiek, że „tyle na kosmicznym kole czasu trwa”, co wypowiedzenie krótkich wyrazów jak dym, punkt, cień; podkreśla w ten sposób znikomość człowieka na świecie.
Człowiek baroku tworzy sobie swój własny wyobrażalny świat, gdyż ma świadomość, że jego zmysły kłamią. Artyści i poeci gorączkowo poszukują nowych tematów, próbują znaleźć metodę ukazania swoistej prawdy o człowieku i zwracają uwagę na dwoistość tej prawdy. Andrzej Morsztyn w wierszu pt. „Niestatek” zwraca uwagę, że kobieta może być piękna a jednocześnie bardzo brzydka. Zależy to od nastroju, nastawienia tego kto ją obserwuje.
Bóg w ujęciu artystów renesansowych to przede wszystkim deus artifeks - pierwszy artysta świata, istota doskonała i przyjazna człowiekowi. Tak właśnie został przedstawiony w hymnie „Do Boga”. Jest wszechobecny, szczodry, opiekuje się człowiekiem. W zamian za swe dobrodziejstwa nie pragnie dóbr materialnych, bo one i tak należą do niego, lecz miłości ludzi. Człowiek rozmawia z nim bez pośredników, rozumie go. Jan Kochanowski nie widzi sprzeczności między miłością do Boga i miłością do świata. W hymnie „Do Boga” podkreśla, że kochając świat człowiek jednocześnie kocha Stwórcę. W poezji barokowej Bóg jest przeciwstawiony światu. Sonety Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego ukazują , że Bóg jest istotą doskonałą ale nie ma go w świecie materialnym. Jest odległy od człowieka, niezrozumiały i wymagający. Oczekuje od człowieka oddania i miłości, ale sam często tych uczuć nie potrafi człowiekowi odwzajemnić. Dlatego Mikołaj Sęp-Szarzyński pisze
„I od takiego, Boże nieskończony,
(w sobie chwalebnie i w sobie szczęśliwie
sam przez się żyjąc) żądasz jakmiarz chciwie
być miłowany i chcesz być chwalony?
Mikołaj Sęp-Szarzyński podobnie jak inni twórcy baroku przedstawia Boga i świat. Człowiekowi nakazuje dokonać wyboru między jednym a drugim. Bóg jest istotą doskonałą, świat natomiast jest niepojęty i chaotyczny.
Te trzy najistotniejsze dla egzystencji człowieka pojęcia są w sposób zdecydowanie różny, ukazane w tych dwóch epokach historyczno literackich. Wynika to z różnic światopoglądowych pisarzy i artystów, którzy w epoce renesansu starali się dostrzec w człowieku jego piękno, wolność, dobro. Natomiast twórcy barokowi mając świadomość bogactwa i piękna rzeczywistości, ciągle podkreślają konieczność odrzucenia tego piękna i nakazują dążenie do wartości duchowych.
Sztuka renesansu to sztuka harmonii, ładu i równowagi, barok jest pełen dysonansów, napięć. To właśnie stanowi zasadniczą różnicę w pojmowaniu świata, Boga i człowieka w tych epokach.