Kodeks cywilny Napoleona

Przed Wielką Rewolucją w końcu XVIII w. Francja nie miała jednolitego sytemu prawnego. Rozmaite prawa obowiązywały nie tylko w różnych prowincjach, lecz często także w sąsiadujących ze sobą miastach. Sytuacja ta miała swoje źródło w historii. W północnej Francji źródłem obowiązujących norm były teutońskie prawa zwyczajowe, na południu zaś obowiązujące prawa wywodziły się z ustawodawstwa rzymskiego.
Do lokalnych praw zwyczajowych doszły z czasem prawa feudalne i kościelne prawo kanoniczne. W chwili wybuchu Rewolucji istniało we Francji ok. 360 różnych systemów prawnych, co oznacza, że jeden system prawny obowiązywał przeciętnie na terytorium mniejszym od przeciętnego polskiego powiatu.
Postulat ujednolicenia obowiązującego w różnych częściach kraju prawa z całą ostrością postawiony został dopiero w czasie Wielkiej Rewolucji. Lecz mimo stosownej uchwały Konstytuanty z sierpnia 1790 r., zalecającej uchwalenie jednolitego Kodeksu Cywilnego dla całej Francji kodeks taki w okresie Rewolucji nie powstał. Człowiekiem, który zajął się sprawą kodyfikacji był Napoleon Bonaparte, który w 1799 r. dokonał zamachu stanu, i ogłosił się
I Konsulem Republiki. Do pracy zabrała się powołana 12 VIII 1800 r. Komisja Prawnicza Rady Stanu, w skład, której wchodziło kilku wybitnych jurystów: Franois Tronchet, Jean Portalis, Felix Bigot de Prameneu, Jacques Maleville. Współpracowali z nimi między innymi Jean-Jacques Cambacres oraz sam Napoleon. Jej zadaniem było opracowanie wyczerpującego, prostego i zawartego w jednym tomie kodeksu, który mógłby zrozumieć każdy obywatel.
W pracach komisji, które trwały nieprzerwanie do 1804 r., intensywny udział brał sam Napoleon.
Rezultatem prac komisji było pięć nowych kodeksów:
• prawa cywilnego,
• procedury cywilnej,
• prawa karnego,
• procedury karnej,
• kodeks handlowy.

Największe z historycznego punktu widzenia miał spośród nich ogłoszony 21 III 1800 r. Kodeks Cywilny (Code Civil). Od 1807 do 1814 r. zwany był on oficjalnie Kodeksem Napoleona. Od 1814 r. obowiązywała nazwa "Kodeks Cywilny Francji", po czym w 1852
r powrócono do nazwy Kodeks Napoleona.
Jest on dziełem monumentalnym, liczącym 2281 artykułów. Składa się z krótkiego tytułu wstępnego "O ogłaszaniu, skutkach i stosowaniu ustaw w ogóle" (art. 1 - 6) i trzech ksiąg (livres):

• Księga I -"O osobach" -obejmuje przepisy dotyczące osób fizycznych i prawo rodzinne.
• Księga II- "O majątkach i różnych rodzajach własności"- dotyczy prawa rzeczowego.
• Księga III- "O różnych sposobach nabywania własności" -obejmuje prawo spadkowe, zobowiązania, prawo małżeńskie i majątkowe.

Kodeks Napoleona zawierał w sobie elementy dawnego francuskiego prawa zwyczajowego, prawa rzymskiego (systematyka Gajusa-personae, res, actiones- nie był z nią jednak identyczny), kanonicznego i ordonansów królewskich. Przede wszystkim jednak realizował on w zakresie prawa cywilnego podstawowe idee rewolucji francuskiej. Jego podstawowymi zasadami były:
• wolność osobista jednostki,
• formalna równość obywateli wobec prawa,
• nienaruszalność własności prywatnej,
• swoboda umów,
• wolność wyznania i pracy,
• prawo do używania własnego języka,
• wyłącznie świecki charakter małżeństwa jako instytucji prawnej,
• dopuszczalność rozwodów i poddanie spraw małżeńskich sądownictwu powszechnemu.
• W dziedzinie ograniczonych praw rzeczowych dopuszczał niespotykaną dzisiaj formę zastawu - tzw. zastaw antychretyczny (zastaw nieruchomy). Jego przedmiotem mogła być tylko nieruchomość. W świetle obowiązującego obecnie prawa ustanowienie zastawu antychretycznego ze skutkami prawnorzeczowymi byłoby niedopuszczalne.

Kodeks Napoleona utrwalał rewolucyjne zdobycze burżuazji. Jego istotą było, więc zniesienie feudalizmu i wprowadzenie rozwiązań prawnych typowych dla ustroju kapitalistycznego.
Słabą stroną prawodawstwa napoleońskiego było prawo spadkowe, które starało się uniemożliwić powstawanie potężnych klanów podobnych do rodów arystokratycznych sprzed rewolucji oraz prawo hipoteczne. Code civil wprowadzał też silną władzę ojcowską
i mężowską, co w zamyśle prawodawcy miało stanowić zgodną z interesem państwa ochronę rodziny. Powodowało to znaczne upośledzenie kobiet i nieletnich w porównaniu
z prawodawstwem rewolucyjnym. Odebrano im możliwość nabywania, sprzedawania czy zastawiania własności, nie pozwolono się kształcić. Zniesiono wywalczone w okresie Rewolucji prawo zrównujące dzieci pozamałżeńskie ze ślubnymi. Ponad to przywrócono barbarzyńską instytucję tzw. "śmierci cywilnej" - a więc całkowitego pozbawienia człowieka jego osobowości prawnej w stosunku do skazanych za najcięższe przestępstwa. Osobisty wpływ Napoleona widoczny jest również w części dotyczącej cudzoziemców, którzy nie mogli korzystać we Francji z praw cywilnych, dziedziczyć majątków, otrzymywać legatów oraz darowizn. Postępowym natomiast aspektem wpływu Napoleona na kodeks było wprowadzenie możliwości rozwodu za obopólną zgodą obydwu małżonków.
We Francji Kodeks Napoleona miał trzy wydania: pierwsze w marcu 1804 roku; drugie we wrześniu 1807 roku - wyrazy "Konsul", "Rzeczpospolita" i "Naród" zastąpiono w nim słowami "Cesarz", "Cesarstwo" i "Państwo", zmieniono także przepisy nakazujące stosowanie kalendarza rewolucyjnego. W trzecim wydaniu, z 1816, słowa "Cesarz" i "Cesarstwo" zmieniono na "Król" i "Królestwo". W miarę posuwania się zwycięskich wojsk francuskich w głąb Europy, Kodeks Napoleona wprowadzano do państw podbitych, uzależnionych i sojuszniczych wobec Francji. Stał się on jednym z elementów unifikacji napoleońskiej Europy, ujednolicał jej prawa, upodabniał i zbliżał do Francji. W ten sposób Kodeks Napoleona dotarł również do Polski. Został on, bowiem nadany Księstwu Warszawskiemu, utworzonemu dzięki Napoleonowi w 1807 r. Jego wprowadzenie przewidywał art. 69 nadanej Księstwu przez Napoleona Konstytucji: „Kodeks Napoleona będzie prawem cywilnym Księstwa Warszawskiego”.
Próby wprowadzenia nowego prawa wywołały jednak w małym państewku niekończące się spory, kontrowersje i polemiki. Szlachta obawiała się zniesienia władzy nad chłopem
i pozbawienia majątków. Niechęć kleru budziło wprowadzenie cywilnych ślubów i rozwodów.
Pomimo tych protestów, francuskie prawo cywilne i francuska procedura sądowa utrwaliły się i utrzymały. Co więcj - gdy w 1815 r. na ziemiach byłego Księstwa Warszawskiego nastały rządy rosyjskie, Kodeks Napoleona - którego nazwa, w przeciwieństwie do Francji, cały czas pozostała niezmieniona - traktowany był jak prawo narodowe, którego należy bronić.
Wprowadzony został między innymi w państwach niemieckich wzdłuż lewego brzegu Renu - w prowincjach nadreńskich, pruskich, Alzacji, Lotaryngii, Hesji, Bawarii, Oldenburgu,
w Wielkim Księstwie Badeńskim, następnie w Belgii, Luksemburgu, Palatynacie, Sabaudii, Piemoncie, Parmie, we Włoszech, w Holandii, w departamentach hanzeatyckich, w Wielkim Księstwie Bergu, w Westfalii, Hanowerze, Wolnym Mieście Gdańsku, prowincjach Iliryjskich
i Królestwie Neapolu. Nie beż powodu jest on także nazywany „ kodeksem ras łacińskich”
Po upadku Napoleona, na fali reakcji antynapoleońskiej, w wielu państwach odrzucono Kodeks, jednak po pewnym czasie zaczęto do niego powracać, jako że najpełniej obejmował ówczesne zagadnienia prawne. We Francji Kodeks przetrwał w nieznacznie zmienionej formie ponad 150 lat.
Kodeks w swej treści łączył umiejętnie stare, obwiązujące systemy prawne z nowymi, racjonalnymi postulatami prawa natury. Twórcy kodeksu nie chcieli stworzyć całkiem nowego prawa, lecz starali się zreformować i przystosować w ruchu racjonalizmu już istniejące do nowych kapitalistycznych potrzeb. Oparł się na założeniach czysto liberalno- egalitarnych, miał służyć indywidualnym interesom jednostki. Dzięki swojemu nowatorskiemu charakterowi stał się pierwszym wzorcowym kodeksem prawa cywilnego dla świata wolnej konkurencji. Koła reakcyjne widziały w nim groźbę istniejących jeszcze ustrojów feudalnych i dotychczasowego porządku społecznego.


Kodeks Cywilny Napoleona z 1804 r. (wyjątki)
O osobach. O pozbawieniu praw cywilnych
22. Skazania na kary, skutkiem których skazany utraci wszelki udział w używaniu praw cywilnych, poniżej wymienionych, pociągają za sobą śmierć cywilną.
23. Skazanie na śmierć cywilną pociąga za sobą śmierć cywilną. (...)
25. Przez śmierć cywilną traci skazany własność całego majątku, jaki posiadał: spadek po nim otwiera się dla jego następców, na których majątek jego przechodzi w takim samym sposobie, jak gdyby umarł naturalnie i bez testamentu. (...)
Jest niezdolny do zawarcia małżeństwa, które by miało jakiekolwiek skutki cywilne.
Małżeństwo poprzednio zawarte, rozwiązanym zostaje, co do wszystkich skutków cywilnych. (...)
O aktach małżeństwa
75. W dniu przez strony oznaczonym po terminach zapowiedzi, urzędnik stanu cywilnego, w domu gminnym, w przytomności czterech świadków, krewnych lub niekrewnych, odczyta stronom wspomniane akta, odnoszące się do ich stanu i formalności małżeństwa, tudzież (...) o wzajemnych prawach
i obowiązkach małżonków. Przyjmie oświadczenie każdej ze stron oddzielnie, iż chcą się pobrać
za małżonków; wyrzecze w imieniu prawa, iż są połączeni związkiem małżeńskim i akt w tej mierze natychmiast sporządzi. (...)
O rozwodzie
229. Mąż może żądać rozwodu z przyczyny cudzołóstwa swej żony.
230. Żona może żądać rozwodu z przyczyny cudzołóstwa swego męża, gdy ten trzymał nałożnicę
w domu wspólnym.
231. Małżonkowie mogą nawzajem żądać rozwodu z powodu gwałtów, srogości lub obelg ciężkich jednego z nich względem drugiego.
232. Skazanie jednego z małżonków na karę hańbiącą jest dla drugiego przyczyną rozwodu.
233. Wzajemne i wytrwałe zezwolenie małżonków, wyrażone w sposobie sobie prawem przypisanym, pod warunkami i po odbyciu prób, jakie prawo wyznacza, będzie dostatecznym dowodem, że życie wspólne jest im nieznośne, i że istnieje przyczyna nieodzowna do rozwodu między nimi. (...)
O majątkach w stosunku do posiadających je osób. O własności
544. Własność jest to prawo używania rzeczy i rozporządzania nimi w sposób najbardziej nieograniczony, byleby nie czyniono z nich użytku przez ustawy lub urządzenia zabronione.
545. Nikt nie może być zmuszony do odstąpienia swojej własności, wyjąwszy na użytek publiczny i to za słusznym i uprzednim wynagrodzeniem.
546. Własność rzeczy, bądź ruchomej, bądź nieruchomej, daje prawo do wszystkiego, co ona wydaje, i do tego, co się dodatkowo z nią łączy bądź naturalnie, bądź sztucznie. (...)
O prawie przybycia, co do tego, co się z rzeczą łączy i do niej wciela.
O prawie przybycia względem rzeczy nieruchomych
552. Własność gruntu pociąga za sobą własność tego, co się znajduje zewnątrz i wewnątrz. Właściciel może zewnątrz sadzić i budować, co uzna za stosowne (...)
O różnych sposobach nabycia własności
712. Własność nabywa się przez przybycie lub wcielenie i przez przedawnienie. (...)