Stanisław August Poniatowski - życiotys i ocena własna

W ostatnich latach panowania Augusta III najlepiej zorganizowanym stronnictwem była „familia” Czartoryskich i Poniatowskich. Przywódcami ugrupowania byli Michał Fryderyk Czartoryski, kanclerz litewski, oraz jego brat August Aleksander, wojewoda ruski. Młodsze pokolenie „familii” tworzyli synowie Stanisława Poniatowskiego i Konstancji z Czarstoryskich, siostry książąt Michała i Augusta: podkomorzy koronny Kazimierz i stolnik litewski Stanisław, generał w służbie austriackiejAndrzej, oraz ksiądz Michał, a także syn wojewody ruskiego, generał ziem podolskich Adam Kazimierz Czartoryski oraz zięć księcia Augusta, niebawem niebawem marszałek wielki koronny Stanisław Lubomirski. Ściśle z nimi związany był Andrzej Zamoyski, od grudnia 1764 roku kanclerz wielki koronny.
„Familia” była zdecydowanie antypruska. Już początki panowania Fryderyka II ( napaść na Śląsk) utwierdziły w przekonaniu przywódców stronnictwa, że Berlin stanowi dla Warszawy najgroźniejsze niebezpieczeństwo. A ponieważ Rzeczpospolita z kilkunastotysięczną, niewyszkoloną armią nie byłaby w stanie Prus powstrzymać, jedyną nadzieją pozostawała Rosja. Czartoryscy opierali swą petersburską na trzech przesłankach. Ponieważ od czasów Piotra I Rzexczposolita była faktycznie rosyjskim protektoratem, Petersburg we własnym interesie powinien ją chronić przed pruską inwazją. Drugą przesłanką było założenie, iż sama Rosja, nie potrzebując przyrostu terytorialnego, nie żywi względem Polski intencji zaborczych. Trzecią- nadzieja
że Petersburg, w przeciwieństwie co Berlina nie będzie wrogi idei przeprowadzenia w Polsce niezbędnych reform. Ostatnia przesłanka wynikała z pobożnych życzeń, a nie z pewności. Książęta Czartoryscy słusznie domyślali się, że niemały wpływ na nieufność Rosji do polskich reform miała działalność posłów pruskich nad Newą. Wszystkie te zastrzeżenia nie mogły zmienić orientacji „familii”, która nie miała alternatywy. Pozostawało liczyć, że Rosja przynajmniej na niektóre zmiany pozwoli, uznając, że odrodzona Polska będzie dla niej lepszym aliantem niż zacofany i słaby kraj. Już wiele lat przed ostatnim bezkrólewiem Czartoryscy wypracowali program reform Rzeczypospolitej. Jego celem było przekształcenie ”stojącego nierządem” kraju saskich ostatków w nowoczesne, oświecone państwo.
Kandydatem „familii”, który przy rosyjskiej pomocy miał osiąść na polskim tronie, był stolnik litewski Stanisław Poniatowski. Choć u źródeł jego kandydatury leżał romans , jaki w latach 1755-1758 miał z Katarzyną, wówczas żoną rosyjskiego następcy tronu, na petersburską decyzję poparcia go do polskiej korony wpłynęły przede wszystkim względy polityczne. Katarzyna II uważała stolnika litewskiego za człowieka, który jako król okaże dobrodziejce należną wdzięczność, to znaczy będzie uległy wobec carskich żądań. Nie bez znaczenia był fakt, że Poniatowski należał do rodu, który świeżo wszedł w krąg magnaterii i z takimi Radziwiłłami czy Potockimi nie mógł się równać nie tylkjo bogactwem, czy rozległością poiwązań rodzinnych w kręgu dygnitarzy, ale także klientelą szlachecką, a więc zasięgiem wpływów wśród „braci”. Ta słabość zaplwcza społecznego, podobnie jak znana nad Newą zawiść przedstawicieli starej magnaterii w stosunku do „parweniuszy” Poniatowskich, rokowały większą zależność od zagranicznej protektorki i były w Petersburgu argumentami na rzecz kandydatury Stanisława pzreciw jego kuzynowi Adamowi Czartoryskiemu czy wujowi Augustowi.
Kandydaturę Polaka uważano tym razem w Rosji za znacznie dogodniejszą niż dopuszcaenie któregoś z synów Augusta III. Tron polski w ręku kolejnego Wetttyna, ustbilizowanego w Elektoracie Saskim i powiązanego rodzinnie z inyymi dynastiami europejskimi, mógłby bowiem sprawiać wrażenie wręcz dziedzicznego. Tymczsem utrzymanie w Polsce wolnej elekcji i liberum veto traktowano wPetersburgu jako cel nadzrzędny. Wedle zamierzeń Katarzyny II słaby król Rzeczypospolitej, powolny carskiemu ambasadorowi, miał stanowić narzędzie, za pomocą którego Rosja zachowywała osiągniętą w czsach Piotra I przewagę nad Polską. Zależność Warszawy gwarantowały Rosji także systaematyvznie odnawiane sojusze z Prusami. Zawarty 11 kwietnia 1764 roku, w przededniu polskiej elekcji, alians Berlina z Peterburgiem Przewidywał w nie znanych nikomu z Polaków, także Czartoryskim tajnych klauzulach, zarówno poparcie obu strondla kandydatury Poniatowskiego(pruska koncesja na rzecz silniejszej Rosji), jak wspólne starania o swobody religine dysydentów i dysunitów polskich, wreszcie wzajemne czuwanie nad utrzymaniem w Rzeczypospolitej „wolności”. Ostatnia klauzula, powtarzana od roku 1720 przez absolutystyczne Prusy i despotyczną Rosję we wszystkich wzajemnych układach, oznaczała niedopuszczenie do reform, a więc utzrymanie W Polsce stanu anarchii i bezwładu.


Orzeł Polski za czasów Stanisława Augusta




Stanisław August Poniatowski urodzil sie w r. 1732. Jego elekcja rozpoczela okres czesciowej naprawy ustroju panstwa. Wszechwladny w Warszawie ambasador rosyjski Repnin podsycal umiejetnie niechec do króla roznych grup magnackich oraz opozycje róznowierców, nie dopuszczajac w ten sposób powazniejszych reform. Przeciwko tej dzialalnosci zawiazala sie w 1768 roku konfederacja barska. Byl to ruch zbrojny o charakterze patriotycznym, dazacym do odzyskania suwerennosci. Konfederacja poniosla jednak kleske a jej ostateczny upadek zakonczyl sie pierwszym rozbiorem Polski w 1772r. W jego wyniku Rosja zajela kresy pólnocno-wschodnie, Prusy odciely Polske od Baltyku, a Austria zagarnela znaczna czesc Malopolski zwanej odtad Galicja. Doszlo tez do dalszego oslabienia wladzy króla i wzmozonej kontroli zaborców nad dzialalnoscia polityczna panstwa.
Mimo zwyrodnialej demokracji dzieki której wewnetrzni potentaci i oscienne panstwa mogly manipulowac szlachta na sejmach i sejmikach w swoich interesach, zdolano dzwignac nieco stan gospodarczy. Przeprowadzono tez szereg reform spoleczno-politycznych. Dzieki dzialalnosci króla i energicznych, swiatlych sil patriotycznych, powstala Komisja Edukacji Narodowej - centralna instytucja zajmujacej sie szkolnictwem na której doswiadczeniach wzorowaly sie inne panstwa. Przeprowadzila ona reforme szkolnictwa, dzwignela z upadku Akademie Krakowska i przewodzila patriotycznemu ruchowi spolecznemu. Calkowita reforme ustroju panstwa mial dokonac sejm. Mimo energicznych destruktywnych staran sil zewnetrznych zdolal on uchwalic 3 Maja 1791 roku konstytucje, zwana potem Konstytucja 3 Maja. Konstytucja ta, bardzo nowoczesna na owe czasy, znosila "liberum veto" i wolna elekcje, wprowadzala tron dziedziczny, nadawala mieszczanom szersze niz dotychczas uprawnienia, i chlopom opieke rzadu. Reakcyjne sily wewnetrzne manipulowane przez Rosje, Austrie i Prusy oraz zbrojna interwencja Rosji udaremnily wprowadzenie w zycie konstytucji. Nastapil II rozbiór Polski pomiedzy Rosje i Prusy. Rosja zabrala znaczna czesc Bialorusi i Ukrainy, a Prusy Kujawy i Wielkopolske. Na rozbiór ten spoleczenstwo zareagowalo zbrojnym zrywem pod wodza Tadeusza Kosciuszki. Nie majac jednak silnej, regularnej armii powstanie to nie mialo wielkich szans zwyciestwa wobec silnych rozbiorów. Kleska powstania spowodowala w 1795 r. III, calkowity rozbiór Polski jako panstwa.



„Ciołek” – herb Stanisława Augusta


Stanislaw August Poniatowski w czasie powstania zachowal sie biernie. Po przeprowadzeniu rozbioru zlozyl korone i osiadl w Grodnie. Trzy lata pózniej umarl w Petersburgu. Cialo jego najpierw spoczelo w Petersburgu, potem zlozono je w rodzinnym miescie, Wolczynie.
Po przegranej wojnie w obronie Konstytucji 3 maja w 1792 roku król Stanisław August Poniatowski przystapil do konfederacji targowickiej. Zostala ona stworzona w 1791 roku przez hetmanów Potockiego, Rzewuskiego i Branickiego i miala na celu obrone starego porzadku przy pomocy carycy rosyjskiej Katarzyny II. W odpowiedzi na ten krok króla wielu przywódców patriotycznych oraz oficerów polskich udalo sie na emigracje. Kraj zostal zajety przez wojska rosyjskie, a wladza przeszla w rece targowiczan. Uniewazniono wiekszosc postanowien Konstytucji 3 maja. Francja pozostawala bierna. Tymczasem miedzy Berlinem i Petersburgiem dojrzal juz plan drugiego rozbioru Polski. W 1793 roku zostal podpisany nowy traktat rozbiorowy miedzy caryca Katarzyna II i Fryderykiem Wilhelmem II, Austria nie uczestniczyla w tym podziale, poniewaz byla zaabsorbowana wojna z Francja po rewolucji. Rzeczpospolita utracila na rzecz Prus 58 tys. km kwadratowych i 1,1 miliona ludzi (Gdansk, Torun, Wielkopolske, Kujawy, czesc Mazowsza z Plockiem, Lowicz, Piotrków oraz Czestochowe), na rzecz Rosji 250 tys. km kwadratowych i 3,0 miliona ludnosci (ziemie na wschód od linii laczacej Zbrucz z Dyneburgiem).


Herb Rzeczypospolitej za czasów Stanisława Augusta



Insurekcja KosciuszkowskaDrugi rozbiór Polski i rzady targowiczan wywolaly w kraju fale niezadowolenia. Rodacy nie pogodzili sie z utrata tak wielkich obszarów. Patrioci w kraju jak i za granica przygotowywali powstanie przeciw zaborcom. Przywódce insurekcji widziano w Tadeuszu Kościuszce - bohaterze wojny o niepodleglosc Stanów Zjednoczonych i wojny polsko-rosyjskiej 1792 roku. Wybuch powstania przyspieszylo zarzadzenie targowiczan bedacych u wladzy o zmniejszeniu liczebnosci armii polskiej do 15 tysiecy. Brygada kawalerii gen. Antoniego Madlinskiego nie podporzadkowala sie rozkazowi o rozbrojeniu i 12 marca 1794 roku wymaszerowala z Ostroleki w kierunku Krakowa. Gdy garnizon rosyjski opuscil miasto, aby walczyc z nadciagajacymi oddzialami, do Krakowa wkroczyl Tadeusz Kosciuszko i uroczyscie oglosil dnia 24 marca 1794 roku akt powstania. Objal jednoczesnie wladze dyktatorska naczelnika insurekcji. Chcial, aby nie tylko szlachta, ale takze chlopi walczyli w imie wolnosci Polski. Nastepnie wyruszyl z regularnym wojskiem oraz 2 tys. oddzialem chlopskim w kierunku stolicy. Dnia 4 kwietna 1794 roku sily powstancze pokonaly wojska rosyjskie w bitwie pod Raclawicami. Zwyciestwo to mialo ogromne znaczenie - bylo pierwszym sukcesem powstania. Kosciuszko po bitwie mianowal oficerem Bartosza Glowackiego, chlopa, który odznaczyl sie w czasie ataku na armaty.

Tadeusz KosciuszkoNa wiesc o zwyciestwie pod Raclawicami w Warszawie 17 kwietnia 1794 roku wybuchlo powstanie. Zolnierze, rzemieslnicy i lud miasta pod wodza szewca Jana Kilińskiego uderzyl na ambasade i garnizon rosyjski - po dwóch dniach pozostale niedobitki wojsk rosyjskich opuscily miasto. Wilno zostalo opanowane przez powstanców pod wodza plk Jakuba Jasinskiego.
W celu zapewnienia powstaniu udzialu chlopów Kosciuszko 7 maja 1794 roku w Polancu oglosil tzw. uniwersal polaniecki. Znosil on poddanstwo osobiste chlopów, zwolnienia od panszczyzny dla walczacych oraz prawo nieusuwalnosci z uzytkowanego gruntu.
Przeciw powstaniu wystapily zdecydowanie Prusy. Warszawe przygotowywano do obrony, wybuchlo powstanie w Wielkopolsce. Tymczasem oddzialy polskie poniosly kleske w walce z armia pruska pod Szczekocinami 6 czerwca 1794 roku. Padlo Wilno, zostaly pokonane oddzialy broniace linii Bugu przed Rosjanami. W lipcu i sierpniu toczyly sie ciezkie walki z wojskami pruskim pod Warszawa, ostatecznie uwolniono miasto od oblezenia. Aby nie dopuscic do polaczenia sie dwóch armii rosyjskich dnia 10 pazdziernika Kościuszko ze swoimi silami zastapil droge wojsku carycy Katarzyny II. W bitwie poniósl druzgocaca kleske i sam dostal sie do niewoli. Dalsza obrona stolicy dowodzil Józef Zajaczek. W listopadzie wojska rosyjskie zajely Prage i dokonaly tam rzezi na jej mieszkancach. Ostatni naczelnik powstania Tomasz Wawrzecki podpisal kapitulacje, powstanie upadlo.
Trzeci rozbiór PolskiJeszcze w trakcie walk Rosja, Austria i Prusy staraly sie zajac jak najwieksze tereny. W 1795 roku podpisano porozumienie rozbiorowe. Prusy uzyskaly wieksza czesc Mazowsza z Warszawa i tereny Litewski po Niemen. Austria zdobyla reszte Malopolski z Krakowem i Lubelszczyzne po Pilice i Bug. Tereny na wschód od Niemna i Bugu wraz z Kurlandia przypadly Rosji. Panstwa zaborcze zobowiazaly sie umowa podpisana w 1797 roku w Petersburgu, ze zaden z monarchów nie bedzie nigdy uzywal tytuly króla polskiego. Bylo to oznaka checi unicestwienia Rzeczpospolitej na zawsze. Stanislaw August Poniatowski po klesce insurekcji zostal przewieziony do Grodna. Jesienia 1795 roku abdykowal. Zmarl 3 lata pózniej w Petersburgu.
Znaczenie rozbiorówTrzeci rozbiór wymazal Rzeczpospolita z map Europy. Z panstwa polsko-litewskiego, liczacego w polowie XVIII wieku okolo 725 tys. km kwadratowych i 12,2 miliona mieszkanców Rosja zagarnela w sumie 62% terytorium i 45% ludnosci, Prusy - 20% ziem i 23% ludnosci, Austria - 18% terenów i 32% populacji.

Przyczyn upadku I Rzeczpospolitej jest wiele. Na pierwszy plan wysuwaja sie agresywna polityka panstw osciennych jak i brak wyobrazni i bezmyslnosc polskiej szlachty, a szczególnie magnaterii oraz wady ustrojowe. Kiedy Rosja, Prusy i Austria wzmacnialy sie militarnie na terenach Polski poglebial sie kryzys gospodarczy, a kraj daremnie oczekiwal reform. Rozwazajac to zagadnienie musimy sie cofnac daleko przed okres panowanie Stanislawa Augusta, az do poczatku XVIII wieku. Problematyka ta jest bardzo zlozona i wymaga glebokiej analizy, ale nie mozna zapomniec o jednym. Choc unicestwilismy sie po czesci wlasnymi rekami, to nigdy nie pogodzilismy sie z utrata niepodleglosci. Nastal okres 123 lat walki o odzyskanie swojego miejsca w Europie.
Stanislaw August Poniatowski (1732-1798), ostatni król Polski 1764-1795, syn Stanislawa Poniatowskiego, kasztelana krakowskiego, i Konstancji z Czartoryskich. Starannie wyksztalcony, w mlodosci wiele podrózowal po krajach Europy Zachodniej. Podczas pobytu w Anglii zapoznal sie z systemem rzadów parlamentarnych. 1764 jako kandydat Familii, przy zdecydowanym poparciu carycy Katarzyny II, wybrany na króla Polski. W 1765 roku z inicjatywy króla powolano Szkole Rycerska. Reformy zaniepokoily Katarzyne II, która przy pomocy swego ambasadora w Polsce N.W. Repnina próbowala im przeciwdzialac. Repnin zainicjowal m.in. zawiazanie (1767) przez szlachte konfederacji przeciwko królowi i reformom Familii. Na sejmie 1767-1768 konfederacja uchwalila tzw. prawa kardynalne, których gwarantem zostala Rosja. W imie obrony wolnosci szlacheckiej oraz wolnosci Polski, przeciwko Rosji i królowi zawiazala sie w Barze konfederacja (1768-1772). W 1772 nastapil I rozbiór Polski, a król w 1773 powolal sejm, który zatwierdzil traktaty rozbiorowe. W czasie trwania sejmu królowi udalo sie powolac Rade Nieustajaca i Komisje Edukacji Narodowej. Sprawujac rzady w panstwie o ograniczonej suwerennosci Stanislaw August dazyl do rozwoju gospodarczego i kulturalnego kraju. Popieral manufaktury, zalozyl liczne wytwórnie fajansów, wyrobów marmurowych i broni, z jego inicjatywy przebudowano zamek królewski, wzniesiono zespól palacowy w Lazienkach. Byl mecenasem nauki, literatury i sztuki. Najwiekszym sukcesem dazen reformatorskich króla stalo sie uchwalenie podczas Sejmu Czteroletniego w 1791 Konstytucji 3 Maja. 1792 po wkroczeniu wojsk rosyjskich do Polski Stanislaw August przystapil do konfederacji targowickiej. Krok ten byl ewidentna zdrada poprzedno uchwalonych postanowien. W czasie powstania 1794 odsuniety od wladzy. Po upadku powstania, w styczniu 1795 wywieziony do Grodna, abdykowal w listopadzie 1795. Zmarl w Petersburgu. Obecnie jego prochy spoczywaja w krypcie katedry Sw. Jana w Warszawie.



Tematy wybrane:


-BITWA POD ZIELENCAMI
Odwrót armii koronnej z Po3onnego do Zielenic
Rankiem 18 czerwca na równinie przed Zieleńcami pojawił sie si3y Rosjan. Gen. Markow miał pod sobą około 10 000 żołnierzy i 24 dzia3a. Naprzeciw mu stało 3 000 Polaków. Oba zgrupowania miały podobny szyk. Piechota w centrum, jazda na flankach.
Rosjanie rozpoczęli o 07:00 kanonadę artyleryjska. W tym czasie ks.Poniatowski dosta3 posi3ki w postaci 12 armat, 2 batalionów piechoty i brygady kawalerii narodowej. Kanonada trwa3a przez pare godzin po czym Rosjanie rozpoczęli natarcie na Polskie centrum. Gesty ogień i zmasowany atak Rosjan spowodowa3 panikę wród Polaków. Ks.Poniatowski wraz z nowym batalionem ordynacji ostrogskiej pojawił się na miejscu i poprowadzi3 rozbite bataliony o ataku. W tym czasie inny rosyjski oddział zajął wie Zielnce, która nie była obsadzona przez Polaków. Atak jazdy nie zdoła3ł ich wypedzia, wiec ks. Poniatowski kaza3 podpaliła wie, co wykurzyło Rosjan. Na prawej flance Rosjanie przeprowadzi3 szarże na Polską jazdę, która najpierw zosta3a rozbita, ale dolano ja na nowo sformu3owaa i przesz3a do kontrszarży, która rozbi3a Rosjan. Poniatowski kaza3 drugiej linii jazdy do pościgu za uciekającymi Rosjanami, ale jego rozkaz nie został wykonany, gdyż komendant tej jazdy, gen. Czapski był sympatykiem targowicy. Rosjanie zaatakowali Polska lew± flankę jednak gesty ogień artylerii i karabinów rozbi3 ten atak. Teraz Polacy uderzyli na prawe skrzyd3o Rosjan kawaleria. Udało jej sie rozbić rosyjska kawalerie ale nie piechotę, gdy? jeszcze wtedy Polska kawaleria nie posiada3a tej umiejetnoci. O gód1 17:00 Markow zszed3 z pola bitwy. By3o to pierwsze Polskie zwycięstwo po bitwie pod Wiedniem. Z jej okazji król Stanis3aw August Poniatowski ustali3 order Virtuti Militari.








Szkoła Rycerska, Korpus Kadetów,
szkoła średnia o profilu wojskowym, utworzona w 1765 przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego i księcia A.K. Czartoryskiego. Jej zadaniem miało być przygotowanie oficerów dla armii i młodzieży szlacheckiej do służby publicznej. Program obejmował 4 lata kształcenia ogólnego wraz z nauką języków obcych i 2 lata zawodowego (służba wojskowa, inżynieria wojskowa, służba cywilna), uzupełniane nauką jazdy konnej, szermierki itp.
Szefem korpusu Szkoły był król, komendantem książę Czartoryski, wyszkolenie wojskowe prowadził J. Wodziński. Początkowo większość nauczycieli stanowili Francuzi i Niemcy, później również Polacy, często absolwenci Szkoły Rycerskiej. Do wychowanków Szkoły należeli m.in.: T. Kościuszko, S. Fiszer, J. Jasiński, J. Sowiński. Po wybuchu powstania 1794 w oddziałach T. Kościuszki walczyło 34 kadetów. Szkoła Rycerska została rozwiązana decyzją władz zaborczych 30 XI 1794.

Komisja Edukacji Narodowej,
właściwie Komisja nad Edukacją Młodzi Szlacheckiej Dozór Mająca, podległy królowi, państwowy zarząd nad oświatą w Polsce. Pierwsza w Europie państwowa instytucja oświatowa o charakterze odrębnego ministerstwa, której podlegały wszystkie szkoły od akademii do szkół parafialnych, z wyjątkiem Szkoły Rycerskiej.
Powstanie KEN
Utworzona na mocy uchwały Sejmu z 14 X 1773. Powstanie KEN wiązało się z kasacją zakonu Jezuitów, który skupiał w swych rękach całe niemal szkolnictwo Rzeczpospolitej. Na jej potrzeby przeznaczono majątki po skasowanym zakonie. Przejąwszy sieć szkół jezuickich i opierając się na ich funduszach KEN przeprowadziła zeświecczenie szkolnictwa, zarówno w doborze zespołu nauczającego, jak i przedmiotów nauczania.
Zakres działalności
Stworzyła jednolity system szkolnictwa o układzie hierarchicznym, począwszy od szkół elementarnych, przez podwydziałowe i wydziałowe, po Szkoły Główne w Krakowie i Wilnie. Najważniejsza rola w tym systemie przypadła szkołom głównym, będącym w XVIII w. w stanie upadku.
Przeprowadzone reformy
Akademię Krakowską i Wileńską poddano gruntownym reformom, zsekularyzowano programy nauczania i grono pedagogiczne, jako obowiązujący język wykładów wprowadzono język polski, rozbudowano badania matematyczno-przyrodnicze. Zmieniając ich nazwy na Szkołę Główną Koronną w Krakowie i Szkołę Główną Litewską w Wilnie KEN zleciła akademiom zwierzchnictwo nad szkołami średnimi i przygotowywanie dla nich kadry nauczycielskiej. Podjęła próby stworzenia uniwersytetu w Warszawie.
Pod kierownictwem KEN pozostawały 74 szkoły średnie, podzielone na 10 szkół wydziałowych i podlegające im szkoły podwydziałowe. Komisja opracowała dla nich nowe programy, w których duży nacisk położono na nauki ścisłe, poznanie języka polskiego, historii i geografii ojczystej oraz etyki świeckiej, ograniczono natomiast rolę łaciny i usunięto teologię.
KEN zainicjowała zakładanie szkół elementarnych, zwanych parafialnymi, udostępniając je dzieciom chłopskim. Z powodu braku odpowiednich funduszy własnych podjęła nieudaną próbę opodatkowania na rzecz szkolnictwa elementarnego probostw. Fiasko tego doświadczenia kazało Komisji poprzestać na zaleceniach dla działających już szkół wiejskich. KEN żywo interesowała się ich losem, przystępując do wydawania specjalnie dla nich opracowanych podręczników.
Po raz pierwszy w Polsce zorganizowała seminaria nauczycielskie, które miały uniezależnić szkolnictwo od nauczycieli duchownych (księży i zakonników). KEN zajęła się opracowaniem nowoczesnych podręczników. Powołane przez Komisję w 1775 Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, złożone z pedagogów i uczonych, opracowało 27 nowych podręczników, w większości dla szkół średnich, ale także m.in. Gramatykę języka polskiego i Elementarz.
Czołowe postacie związane z KEN
W 1783 KEN ogłosiła zbiór przepisów regulujących pracę szkół, których podstawy opracował H. Kołłątaj. Głównymi działaczami KEN byli: A.K. Czartoryski, I. Potocki, M. Poniatowski, A. Zamoyski, a współpracownikami: G. Piramowicz, H. Kołłątaj, K. Narbutt i A. Popławski.
KEN istniała do połowy kwietnia 1794, jej działalność stanowiła jedno z największych osiągnięć kulturalnych Polski czasów Oświecenia. Pod względem poziomu i organizacji szkolnictwa Polska znalazła się w czołówce krajów europejskich, jako pierwsza wcielała w życie nowe idee pedagogiczne. KEN dążyła do zmniejszenia różnic stanowych w oświacie, zajęła się domowym wychowaniem dziewcząt. Domagając się wychowania patriotycznego wpłynęła na kształtowanie się nowoczesnej świadomości obywatelskiej i narodowej.

Obiady czwartkowe, obiady uczone, obiady rozumne,
od ok. 1770 cotygodniowe spotkania grupy intelektualistów i pisarzy, zbliżonych do Stanisława Augusta, na Zamku Królewskim w Warszawie, a potem także w Łazienkach, bez udziału kobiet.
W atmosferze salonu literackiego dyskutowano o najważniejszych sprawach nauki, sztuki, kultury, literatury i kwestiach politycznych, w połączeniu z rozrywką (żartobliwe turnieje poetyckie, odczytywanie dowcipnych wierszy okolicznościowych itp.).
Na obiadach czwartkowych gościli m.in. A. Naruszewicz, I. Krasicki, S. Trembecki, F. Bohomolec, S. Konarski, I. Potocki. Po 1777 odbywały się coraz rzadziej, zaniechano ich na początku lat 80.



Powstanie kościuszkowskie,
powstanie narodowe przeciw Rosji, a następnie także przeciw Prusom, trwające od 24 III do 16 XI 1794. Objęło swym zasięgiem prawie wszystkie dzielnice ówczesnego państwa polskiego
Przyczyny wybuchu powstania
Przyczyną wybuchu walk był II rozbiór Polski i groźba kolejnego podziału kraju pozostającego pod rządami targowiczan, faktycznie zaś pod okupacją rosyjską. Nie bez znaczenia była rewolucja we Francji, wzmagająca rewolucyjne nastroje w Polsce. Powstanie przygotowały osoby związane ze Stronnictwem Patriotycznym.
Przysięga Tadeusza Kościuszki
Powstanie kościuszkowskie zapoczątkował 12 III 1794 brygadier A. Madaliński, który przeciwstawiając się zapowiedzi redukcji liczby wojska rozpoczął marsz na czele swojego oddziału w kierunku Krakowa. Gdy na rozkaz ambasadora rosyjskiego I.A. Igelstrma stacjonujące w Krakowie wojska rosyjskie opuściły miasto, by zatrzymać Madalińskiego, znajdujący się w pobliżu T. Kościuszko przybył do Krakowa i na Rynku zaprzysiągł 24 III 1794 akt powstania.
Kościuszko objął władzę dyktatorską i zobowiązał się, że użyje jej tylko do odzyskania samodzielności narodu, obrony granic i ugruntowania powszechnej wolności. Reformę ustrojową odsuwał do czasu zakończenia powstania. Powołał pod broń mężczyzn w wieku od 18 do 28 roku życia i zapowiedział uzbrojenie wszystkich miast i wsi.
Bitwa pod Racławicami
Zgromadziwszy wokół siebie ponad 4 tys. żołnierzy (razem z oddziałem Madalińskiego) i 2 tys. kosynierów, wyruszył na Warszawę. 4 kwietnia pod Racławicami zastąpił mu drogę generał A.P. Tormasow z 3 tys. ludzi. O zwycięstwie powstańców zadecydował śmiały atak kosynierów, którzy zdobyli działa i rozbili piechotę.

Wygrana bitwa nie otworzyła Kościuszce drogi do Warszawy, gdyż na pole walki przybył z przeważającymi siłami generał F.P. Denisow i zmusił wojska powstańcze do rezygnacji z dalszego marszu. Zwycięstwo miało jednak olbrzymie znaczenie moralne, wskazało ponadto na możliwości, które tkwiły w użyciu słabo nawet uzbrojonych mas chłopskich.
Powstanie w Warszawie i Wilnie
17 kwietnia doszło do insurekcji w Warszawie, gdzie z inspiracji spiskowców (m.in. J. Kilińskiego) lud i wojsko wyparły Rosjan z miasta. Władzę w Warszawie objęli przedstawiciele umiarkowanej prawicy, odsuwając radykalnych jakobinów polskich. Powstanie stopniowo rozszerzało się, 22 kwietnia wybuchły walki w Wilnie, w których siłami powstańczymi dowodził pułkownik J. Jasiński.
Wkrótce całe terytorium Polski objęte zostało powstaniem. 7 V 1794 Kościuszko przebywający w obozie pod Połańcem zdecydował się ogłosić uniwersał, na mocy którego chłopi otrzymali wolność osobistą, tj. prawo przenoszenia się z miejsca na miejsce, nieusuwalność z użytkowanej ziemi oraz obniżenie pańszczyzny.
Poczynania Kościuszki wywołały zaniepokojenie wśród części szlachty. W stolicy władzę przejęły koła niechętne reformom, sprzyjające Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu. Ludność Warszawy popierała jednak założony 24 kwietnia klub jakobinów, grupujący na wzór francuski radykalnych działaczy powstania.
Polscy jakobini domagali się bezwzględnej rozprawy ze zdrajcami oraz oparcia powstania przede wszystkim na masach plebejskich. Z ich inicjatywy 9 maja doszło do wystąpień ludowych w Warszawie. Pod ich naciskiem przyspieszył swą pracę Sąd Kryminalny, skazując czterech czołowych targowiczan na karę śmierci przez powieszenie.
Zmieniono również władze naczelne powstania, powołano Radę Najwyższą Narodową. Znaleźli się w niej przedstawicieli lewicy: H. Kołłątaj, który objął kierownictwo wydziału skarbu, oraz F. Dmochowski, któremu podlegało szkolnictwo i propaganda. Sytuacja powstania uległa pogorszeniu wskutek interwencji pruskiej.
Interwencja Prus
Prusy postanowiły wykorzystać nadarzającą się okazję i doprowadzić do całkowitej likwidacji państwa polskiego, mimo iż powstańcy starali się przestrzegać neutralności Prus i Austrii i nie przenosili działań na teren ich zaborów. 6 czerwca pod Szczekocinami Kościuszko doznał porażki od połączonych sił rosyjsko-pruskich, 8 czerwca pod Chełmem generał J. Zajączek poniósł klęskę w bitwie z wojskami rosyjskimi.
15 czerwca skapitulował Kraków, 13 lipca wojska rosyjskie i pruskie dowodzone przez króla Fryderyka Wilhelma II rozpoczęły oblężenie stolicy. Wybuch powstania w Wielkopolsce (20-23 sierpnia) i postawa obrońców Warszawy skłoniły oblegających do odstąpienia spod miasta (5/6 września).
Za wycofującymi się oddziałami pruskimi Kościuszko wysłał korpus wojska pod dowództwem generała J.H. Dąbrowskiego. Wyprawa Dąbrowskiego zakończyła się pełnym sukcesem - powstańcy zdobyli Bydgoszcz (powstanie wielkopolskie 1794).
Sytuacja na wschodzie kraju uległa pogorszeniu. Na Litwie, mimo krótkotrwałych sukcesów, już w sierpniu powstańcy zmuszeni zostali oddać Wilno i wycofać się pod naporem przeważających sił rosyjskich. Jednocześnie, wobec pokojowych deklaracji Turcji, stojący dotychczas na Ukrainie generał A.W. Suworow skierował się na Polesie i rozbił słaby korpus powstańczy broniący przeprawy przez Bug.
Upadek powstania
Generał I.I. Fersen stacjonujący ze swym oddziałem na lewym brzegu Wisły ruszył w kierunku Polesia, chcąc połączyć się z oddziałem Suworowa. Kościuszko próbował nie dopuścić do groźnej w skutkach koncentracji sił rosyjskich, 10 października pod Maciejowicami wydał bitwę korpusowi Fersena.
Bitwa zakończyła się rozbiciem wojsk polskich, ranny Kościuszko dostał się do niewoli. Klęska maciejowicka spowodowała załamanie morale w obozie powstańczym. Naczelnikiem powstania został zwolennik układów i kompromisu z Rosjanami, T. Wawrzecki.
Dezorganizację powstańców wykorzystał Suworow, który skierował się pod Warszawę. 4 listopada zdobył szturmem Pragę, dokonał rzezi ludności. Pod wrażeniem bezwzględności przeciwnika stolica poddała się 5 listopada. Wycofująca się armia powstańcza uległa rozkładowi, jej dowódcy znaleźli się w niewoli. 16 listopada pod Radoszycami nastąpiło rozwiązanie oddziałów powstańczych.

Moja ocena rządów i postępowania ostatniego polskiego elekta.

Bardzo trudno jest oceniać czyjeś rządy, czyjąś politykę zagraniczną, czy też podjęte przez kogoś reformy nie będąc historykiem. Bo przecież co innego, gdy sposób rządzenia monarchy ocenia historyk, a co innego gdy robi to zwykły miłośnik, szeroko rozumianej historii, w dodatku niekoniecznie Polski. Historyk spojrzy chłodnym okiem, oceni, zauważy błędy, doceni prawidłowo podjęte decyzje i... gotowe. Jednak w przypadku ostatniego polskiego króla Stanisława Augusta Poniatowskiego sprawa nie jest taka prosta. Bo przecież nie od dziś zdania ludzi wykształconych, zajmujących się historią Polski wieku XVIII-go są podzielone. Stanisław August oceniany jest przez pryzmat jego osiągnięć dla polskiej kultury, jego ogromnego wkładu dla polskich reform, ale również twierdzi się, że był marionetką w rękach swej byłej kochanki – carycy Katarzyny II. Że zdradził Polskę przystępując do Konfederacji Targowickiej, sprzeciwiającej się Konstytucji 3 maja, którą to de facto król popierał, że nie wiedział co zrobić, a często oskarża się go o to, że „przez niego” doszło w okresie 23 lat do rozebrania wszystkich ziem Rzeczypospolitej. Doprowadził do zagarnięcia przez zaborców ok. 0,8mln. km.kwdrat ziem należących od pokoleń do Lechów. Wypomina się mu, że przez niego 9mln. Polaków i ich potomków miało przez 123 lata cierpieć z rąk Prusaków, Rosjan, czy Austriaków. Jednym słowem wielu twierdzi, że to właśnie Stanisław August – mecenat sztuki – spowodował zniknięcie Polski z mapy Europy.
Jednak z drugiej strony nie trzeba być historykiem, by móc ocenić czyjąś działalność. W przeciwieństwie do znawców nie trzeba starać się być obiektywnym. Prace historyków udostępniane są ogółowi, a ludzi traktujących historię, jako szczególne zainteresowanie – nie. Moim zdaniem w opinii własnej nie-historyków nie powinno kłaść się nacisku na ocenę Stanisława Augusta przez pryzmat jego polityki i przede wszystkim nie powinno się oceniać go jako, wzbudzającego wiele kontrowersji króla, ale jako człowieka, który wielokrotnie popełniał błędy, lecz w życiu kierował się mimo wszystko zasadą dobra Polaków. I właśnie przez taki pryzmat chciałbym ocenić działalność ostatniego polskiego władcy z koroną.

Ocenę jego postępowania należałoby rozpocząć od czasu bezkrólewia po śmierci Augusta III. Oto na tron wstępuje kandydat „familii”. Nie będzie to jednak, wbrew powszechnemu mniemaniu Michał Fryderyk Czartoryski, ani nawet August Aleksander z tego samego rodu, a stolnik litewski, bez żadnego zaplecza politycznego Stanisław August Poniatowski. Nie bez znaczenia był fakt, że osoba
ta to były kochanek carycy Katarzyny, która jak wiemy miała decydujący głos, co do wyboru króla. Bo przecież racjonalnie myśląc, gdyby elekcja odbywała się bez „wtrącania się” silniejszych sąsiadów, to Stanisław August nie miałby żadnych szans zajęcia tronu polskiego.
Kandydat, bez większych wpływów politycznych, a przy tym nie mający poparcia żadnej większej warstwy społecznej po prostu nie nadaje się do pełnienia wysokiego urzędu, nie mówiąc już o zajęciu stanowiska króla, tak dużego i tak silnie skłóconego kraju, jakim w tamtym okresie była Rzeczpospolita. Co więc spowodowało, że obrano go monarchą? Zapewne spodziewano się, że Stanisław August Poniatowski będzie marionetką w rękach zaborców (szczególnie Rosji, rządzonej przez carycę Katarzynę II) Sama „marionetka” na pewno zdawała sobie sprawę, czemu wybór padł akurat na niego. Jednak robił wszystko, aby sznurków nim sterujących było jak najmniej.
Zresztą nikt chyba nie ma wątpliwości, że reformy, jakie król przeprowadzał, w latach późniejszych przynosiły Rzeczypospolitej wyłącznie korzyści. Za największe zasługi należy uznać mi.:
- uregulowanie sprawy innowierców (jednak „dzięki” Czartoryskim zapewniono jedynie swobodę kultu)
- wspmaganie kolegiów: Collegium Nobilium S. Konarskiego, oraz jezuickich, kształcących całe zastępy światłych nauczycieli.
- zgodnie z postanowieniami pacta conventa założenie w 1765 Szkoły Rycerskiej, kształcącej kadry oficerskie
- założenie w pażdzierniku 1773 roku Komisji Edukacji Narodowej, niezależnej od Rady nieustającej. Instytucja ta wyprowadzała Polskę z głębokiego kryzysu szkolnictwa i zacofania, jakie pozostały po rządach saskich.
- zniósł prywatne cła wewnętrzne, ustalił urzędowy sytem miar i wag i powołał Komisję Dobrego Porządku, co usprawniło handel i ożywiło gospodarkę.
- dzięki jego działalności, w Polsce zaczął rozwijać się swoisty rynek kapitałowy, mimo że zabrakło utworzenia giełdy w Warszawie.

Mimo tych wszystkich niewątpliwych zasług pojawiało się wiele głosów krytyki, również wśród artystów, których jak wiemy Stanisław August był opiekunem. Nie były to jednak głosy, które mogłyby w znaczny sposób oczernić zasługi króla w wielu dziedzinach. Zresztą zwolennik króla, wybitny pisarz epoki oświecenia Ignacy Krasicki ośmieszył te bezpodstawne argumenty w satyrze "Do króla"


Im wyżej, tym widoczniej.Chwale lub naganie
Podpalają królowie, najjaśniejszy panie!
Satyra prawdę mówi, względów się wyrzeka.
Wielbi urząd,czci króla, lecz sądzi człowieka.
Gdy więc ganię zdrożności i zdania mniej baczne,
Pozwolisz, mości kólu, że od ciebie zacznę.
Jesteś królem, a czemu nie królewskim synem?
To niedobrze: krew pańska jest zaszczyt przed gminem.
Kto się w zamku urodził, niech ten w zamku siedzi;
Z tegoś powodu nasi szczęśliwi sąsiedzi.
Bo natura na rządczych pokoleniach zna się:
Inszy powietrzem żywi, inną strawą pasie.
Stąd rozum bez nauki, stąd biegłość bez pracy;
Mądrzy, rządni,wspaniali, mocarze, junacy -
Wszystko im łatwo idzie, a chociażby który
Odstrychnął się na moment od swojej natury,
Znowu się do niej wróci, a dobrym koniecznie
Być musi i szacownym w potomnośći wiecznie. [...]
Tyś królem, czemu nie ja? Mówiąc między nami,
Ja saię nie będę chwalił, ale przymiotami
Niezłymi się zaszczycam. Jestem Polak rodem,
A do tego i szlachcic, i choćbym i miodem
Szynkował, tak jak niegdyś ów bartnik w Kruszwicy,
Czemuż bym nie mógł osieść na twojej stolicy?
Jesteś królem - a byłeś przed tem mośći panem;
To grzech niedopudszczony. Każdy który stanem
Przedtem się z tobą równał, a teraz czcić musi,
Nim powie: "najjasniejszy", pierwej sie zakrztusi;
I choć się przyzwyczaił, przecież go to łechce;
Usty cię czci, a sercem szanować cię nie chce. [...]
Źle to więc, żeś jest Polak; źle, żeś nie przychodzień;
To gorsza(luboć, prawda, poprawisz się co dzień)-
Przecież muszę wymówić, wybacz że nie pieszczę-
Powiem więc bez ogródki: oto młodyś jeszcze.
Pięknież to, gdy na tronie sędziwość się mieści;
Tyś nań wstąpił mający lat tyko trzydzieści,
Bez siwizny, bez zmarszczków: zakał to nie lada.
Wszak siwizna zwyczajnie talenta posiada,
Wszak w zmarszczkach rozum mieszkał, a gdzie broda siwa,
Tam wszelka doskonałość zwyczajnie przebywa.
Nie byłes, prawda, winien temu, żeź nie stary;
Młodość, czerstwość i rześkość piękneż to przywary,
Przecież są przywarami.Aleś się poprawił:
Już cię tron z naszej łaski siwizny nabawił.
Poczekaj tylko, jeśli zstarzeć ci się damy,
Jak cię tylko w zgrzybiałym wieku oglądamy,
Będziem krzyczeć na starych, dlatego żeś stary.[...]
Księgi lubisz i w ludziach kochasz się uczonych,
I to źle. Porzuć mędrków zabałamuconych.
Żaden się naród księgą w moc nie przysposobił:
Mądry przedysputował, ale głupi pobił.
Ten, co potrafił floty duńskie chwytać-
Król Wizimierz - nie umiał pisać ani czytać.
Waszej królewskiej mości nie przeprę, jak widzę;
W tym się popraw przynajmniej, o co ja się wstydzę.
Dobroć serca monarchom wcale nie przystoi,
To mi to król, co się go każdy człowiek boi.[...]
Żeś dobry, gorszysz wszystkich, jak o tobie słyszę,
I ja się z ciebie gorszę, i satyry piszę.
Bądź złym, a zaraz kładąc twe cnoty na szalę,
Za to żeś się poprawił, i ja cię pochwalę.



Jednak sytuacja nie jest taka prosta, jeśli chodzi o przystąpienie króla do Targowicy. Sam władca walczył, aby Konstytucja trzeciomajowa przeszła w dużej części, Po jej uchwaleniu wiwatował z tłumem na ulicach. A jednak złamał się pod presją carycy i zdradził coś, o co tak bardzo zabiegał.
Czy możemy więc powiedzieć, że Stanisław August był zdrajcą?
Tak, oczywiście, że był – zdradził przecież swe ideały, zawiódł wszystkich, których w niego wierzyli. A jednak nie potępiałbym go za to co zrobił. Wiedział, że opór, przeciw Rosji i być może Prusom okazałby się zbyteczny, doprowadziłby tylko do jeszcze większych zniszczeń w kraju. Represje na ziemiach, zajętych przez najeżdżcę byłyby ogromne. Gdyby nie przystąpił do Konfederacji Targowickiej zachowałby twarz (przez co nie toczyłyby się dyskusje na jego temat), lecz jak sam twierdził przyczyniłby się w pewnym stopniu do zguby Polaków. Ponadto jego koncepcja polityczna opierała się na stwierdzeniu, że caryca Katzryna II zgodzi się na pewne ustępstwa i przynajmniej w części zaakceptuje postanowienia trzeciomajowe.
Wiemy, że tak się niestety nie stało, a insurekcja kościuszkowska, prowadzona w celu obrony konstytucji przyczyniła się do całkowitej likwidacji Rzeczypospolitej. Kolejnym dowodem na to, że Stanisław August Poniatowski nie był zdrajcą, jest fakt, iż nie ubiegał się o władzę nad obszarem byłej Polski. Z godnością abdykował i usunął się z życia politycznego, by umrzeć w Petersburgu.
Jak więc można podsumować dorobek króla? Jak go ocenić?
Cóż, według mnie patrząc na tę postać jak na króla, za którego rządów Polska zniknęła z ,mapy Europy stwierdzić można, że lepiej byłoby, gdyby nigdy nie zasiadł na tronie. Ja jednak sądzę inaczej. Uważam, że należy Stanisława Augusta oceniać, jako człowieka, który mając niewiele swobody politycznej, opierał się w miarę skutecznie naciskom ze strony Petersburga. Należy na niego spojrzeć jak na osobę, która przez pojęcie „ojczyzny” rozumiała nie państwo, otoczone granicami, lecz naród, o który należy dbać. Oceniam go, jako kogoś, kto musiał podejmować wiekopomne decyzje, ważące o losach kraju. Jednak nie należy oczerniać go za to, że decyzje te były niesłuszne i doprowadziły do tragedii.
Stanisław August Poniatowski, jako osoba rządząca krajem w taki sposób, jaki uważała, zasługuje na moją dozgonną sympatię.



Plan pracy

1. Okres bezkrólewia po śmierci Augusta III
a) Skład „familii”
b) Stanowisko Rosji i jej stosunki z Prusami
2. Życiorys Stanisława Augusta Poniatowskiego
a) Konfederacja barska i stanowisko monarchy
b) I-szy rozbiór Polski
c) Reformy króla
d) Konstytucja trzeciomajowa
e) Walka w obronie konstytucji – Insurekcja kościuszkowska
f) II-gi rozbiór Polski
g) Upadek państwa polskiego
3. Tematy, nawiązujące do działalności króla:
a) Bitwa pod Zielencami
b) Szkoła Rycerska, Korpus Kadetów
c) Komisja Edukacji Narodowej
d) Obiady Czwartkowe
e) Powstanie narodowe przeciw Rosji
4. Ocena własna działalności ostatniego koronowanego
władcy Rzeczypospolitej.