Relacje między państwem a Kościołem katolickim oraz innymi Kościołami i związkami wyznaniowymi.
Wolność sumienia i religii
W trakcie debaty konstytucyjnej najwięcej kontrowersji budziła formuła oddzielenia Kościoła od państwa. Ostatecznie przyjęto kompromisowe zasady relacji między państwem a Kościołem oraz innymi związkami wyznaniowymi, określone w art. 25 Konstytucji RP. Regulacje dotyczące spaw wyznaniowych znajdują się także w art. 51, dotyczącym gwarancji wolności sumienia i religii w odniesieniu do jednostki.
Zasada równouprawnienia Kościołów i związków wyznaniowych
Konstytucyjne relacje między państwem a Kościołem opierają się między innymi na zasadzie równouprawnienia Kościołów i innych związków wyznaniowych, czyli na poszanowaniu pluralizmu wyznaniowego i światopoglądowego. Do istotnych zasad należy również deklaracja bezstronności państwa wobec przekonań religijnych oraz autonomii i niezależności państwa i Kościoła. Całkowite oddzielenie państwa od Kościoła jest niemożliwe i dlatego konstytucja przewiduje współdziałanie i współpracę w ważnych dla społeczeństwa sprawach, takich jak walka z bezrobociem czy przeciwdziałanie skutkom ubóstwa itp.
Formą regulacji stosunków między państwem a Kościołem katolickim jest zawarta między Rzeczpospolitą Polską a Stolicą Apostolską umowa międzynarodowa z 1993 roku, zwana konkordatem (ratyfikowana w 1998 roku). Relacje między państwem a innymi Kościołami i związkami wyznaniowymi określają ustawy. Ta różnica w podstawie prawnej nie jest rezultatem szczególnej pozycji Kościoła katolickiego w Polsce. Bierze się natomiast stąd, że Stolica Apostolska jest podmiotem prawa międzynarodowego. Konkordat jest więc umową między dwoma państwami, a nie między państwem a Kościołem.
Określenie statusu Kościołów i związków wyznaniowych przez ustawy
W Polsce działają kościoły i związki wyznaniowe, których status regulują odrębne ustawy. Należą do nich między innymi:
· Polski Autokefaliczny,
· Kościół Prawosławny,
· Kościół Ewangelicko- Augsburski,
· Polskokatolicki Kościół,
· Kościół Zielonoświątkowy
· Związek Gmin Żydowskich.
Poza tym istnieją w Polsce Kościoły i związki wyznaniowe, które działają na podstawie rejestracji administracyjnej, uregulowanej ustawą o gwarancjach wolności sumienia i wyznania z 1989 roku i późniejszymi nowelizacjami. Obecne prawo do złożenia wniosku o zarejestrowanie nowego kościoła lub związku wyznaniowego przysługuje wyłącznie obywatelom polskim. Wniosek musi być opatrzony podpisami co najmniej 100 obywateli (wcześniej wystarczyło 15). Zaostrzenie przepisów związane było z nadmiernym rozwojem sekt religijnych, powodujących dezintegrację społeczeństwa.
Prawo Kościelne i wyznaniowe
1) Porządek prawny Kościelny:
a) Prawo kanoniczne- każdy kościół i związek wyznaniowy posiada własne prawo wewnętrzne,
b) Źródło prawa: Prawo Boskie naturalne, Biblia, Kodeks Prawa Kanonicznego z 1983 r. (Talmud, Tora, Koran, Wedy itd.),
c) Prawo kanoniczne stosują organy Kościoła (sądy kościelne, administracja kościelna),
d) Adresatami norma prawa kanonicznego są członkowie Kościoła 9wierni) i organy Kościoła,
e) Nauka i nauczanie: szkoły duchowne, wyjątkiem są szkoły świeckie.
2) Porządek prawny państwowy:
a) część prawa państwowego (administracyjnego, konstytucyjnego, podatkowego, karnego, małżeńskiego osobowego, itd.),
b) Źródła prawa: wytworzone przez organy państwowe, wytworzone przez organy niepaństwowe (kościoły, tradycja) ale uznane przez państwo,
c) Prawo wyznaniowe stosują organy państwa (sądy państwowe, organy administracji państwowej i samorządowej, Policja, organizacje Egzekucyjne,
d) Adresatami norm prawa wyznaniowego są wszyscy przebywający na terytorium państwa,
e) Nauka i nauczanie: zasada- szkoły państwowe, wyjątek- szkoły duchowne.
Wyodrębnienie prawa wyznaniowego w porządku prawa państwowego
1) Jako zespół norm prawnych:
a. normy ustanowione przez organy władzy państwowej,
b. wytworzone przez organy niepaństwowe (kościoły, tradycja, prawo naturalne), ale uznane przez państwo,
c. normy prawne ustosunkowujące się do zjawiska religijności w sposób indywidualny (do każdego kościoła lub związku wyznaniowego z osobna),
d. normy prawne ustosunkowujące się do zjawiska religijności w sposób generalny:
- określenie gwarancji wolności religijnej w wymiarze indywidualnym (art. 53 Konst.RP),
- określenie gwarancji wolności religijnej w wymiarze instytucjonalnym (art. 25 Konst. RP),
2) Jako jedna z dyscyplin prawniczych.
Relacje między państwem a Kościołem występujące we współczesnym świecie:
1) W ujęciu materialnym:
a) państwa wyznaniowe zw. Konfesyjnymi:
- tradycyjne zwane zamkniętymi,
- nowoczesne zwane otwartymi.
b) państwa świeckie zwane konfesyjnymi lub laickimi lub separowanymi:
- separacja czysta tzw. Amerykańska,
- separacja wroga zwana nieprzyjazną (francuska, sowiecka, państwo ateistyczne),
- separacja skoordynowana.
2) W ujęciu formalnym:
a) system konkordatowy,
b) system bezkonkordatowy.
Stosunki Państwo- Kościół w II RP:
Konstytucja z 17 marca 1921 r.
gwarancje w wymiarze indywidualnym
Art.110 Obywatele polscy, należący do mniejszości narodowościowych, wyznaniowych lub językowych, mają równe z innymi obywatelami prawo zakładania, nadzoru i zawiadywania swoim własnym kosztem zakładów dobroczynnych, religijnych i społecznych, szkół i innych zakładów wychowawczych, oraz używania w nich swobodnie swej mowy i wykonywania przepisów swej religii.
Art.111. Wszystkim obywatelom poręcza się wolność sumienia i wyznania. Żaden obywatel nie może być z powodu swego wyznania i przekonań religijnych ograniczony w prawach, przysługujących innym obywatelom. Wszyscy mieszkańcy Państwa Polskiego mają prawo wolnego wyznawania zarówno publicznie jak prywatnie swej wiary i wykonywania przepisów swej religii lub obrządku, o ile to nie sprzeciwia się porządkowi publicznemu ani obyczajności publicznej.
Art.112. Wolności wyznania nie wolno używać w sposób przeciwny ustawom. Nikt nie może uchylać się od spełnienia obowiązków publicznych z powodu swoich wierzeń religijnych. Nikt nie może być zmuszony do udziału w czynnościach lub obrzędach religijnych, o ile nie podlega władzy rodzicielskiej lub opiekuńczej.
gwarancje w wymiarze indywidualnym
Art.113 Każdy związek religijny uznany przez państwo, ma prawo urządzać zbiorowe i publiczne nabożeństwa, może samodzielnie prowadzić swe sprawy wewnętrzne, może posiadać i nabywać majątek ruchomy i nieruchomy, zarządzać nim i rozporządzać, pozostaje w posiadaniu i używaniu swoich fundacji i funduszów, zakładów dla celów wyznaniowych, naukowych i dobroczynnych. Żaden związek religijnych jednak nie może stawać w sprzeczności z ustawami państwa.
Art.114. Wyznanie rzymskokatolickie, będące religią przeważającej większości narodu, zajmuje w państwie naczelne stanowisko wśród równouprawnionych wyznań. Kościół Rzymsko- Katolicki rządzi się własnymi prawami: stosunek państwa do Kościoła będzie określony na podstawie układu ze Stolica Apostolską, który podlega ratyfikacji przez Sejm.
Konkordat Stolica Apostolska- Polska, podpisany w Rzymie dnia 10 lutego 1925 r.
Konstytucja z dnia 23 kwietnia 1935 r.
Art. 2 Na czele państwa stoi Prezydent rzeczpospolitej. NA nim spoczywa odpowiedzialność wobec Boga i historii za losy Państwa.
Kościoły i związki wyznaniowe w II RP:
Kościoły mniejszości religijnych i inne prawnie uznane związki religijne rządzą się same własnymi ustawami których uznania państwo nie odmówi, o ile nie zwierają postanowień sprzecznych z prawem. Stosunek państwa do kościołów i wyznań będzie ustalany w drodze ustawowej po porozumieniu się z ich prawami reprezentacyjnymi.
Uznanie nowego lub dotąd prawnie nieznanego wyznania nie będzie odmówione związkom religijnym, których urządzenia, nauka i ustrój nie są przeciwne porządkowi publicznemu ani obyczajności publicznej.
1) Prawnie uznane - ustawy indywidualne (polskie):
a) Gminy Wyznaniowe żydowskie (1927).
b) Wschodni Kościół Staroobrzędowcy w RP, nie posiadający hierarchii duchownej- Bezpopowcy (1928)
c) Muzułmański Związek Religijny w RP (1936).
d) Karaimski Związek Religijny w RP (1936).
e) Kościół Ewangelicko- Augsburski w RP (1936).
f) Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny (1938).
- przepisy zaborcze:
Np. Kościół Ewangelicko- Reformowany, Kościół Mariawicki, Kościoły Ewangelicko- Unijne, Kościół Ewangelicko- Luterski, Bracia Morawscy, Kościół Starokatolicki, Baptyści.
2) Prawnie nieznane - tolerowane:
Np. Kościół Polskokatolicki w RP, Kościół Ewangeliczno- Baptystyczny, Kościół Adwentystów Dnia Siódmego, Kościół Anglikański.
Podstawą prawną są specjalne przepisy zaborcze, prawo o stowarzyszeniach oraz art. 111 i 112 Konstytucji z 1992 r.
- nietolerowanie:
Np. Kościół Ewangelicko- Metodystyczny, Bardzcy Pisma Świętego, Liberalny Kościół Katolicki.
Ochrona Karna wolności sumienia i wyznania: Kodeks Karny z 11 lipca 1932 r.
- tym samym karom podlega (karze do 2 lat lub aresztu do 2 lat) kto znieważa duchownego uznanego prawnie wyznania lub związku religijnego- podczas pełnienia przez nich obowiązków służy lub powołania.
- karze więzienia do 5 lat podlega, kto dopuszcza się czynnej napaści na duchownego.
- kto publicznie Boga bluźni, podlega karze więzienia do lat 5.
- kto publicznie lży lub wyszydza uznane prawnie wyznanie lub związek religijny, jego dogmaty, wierzenia lub obrzędy albo znieważa przedmiot jego czci religijnej lub miejsce przeznaczone do wykonywania ego obrzędów religijnych, podlega karze więzienia do 3 lat.
- kto złośliwie przeszkadza publicznemu zbiorowemu wykonywaniu aktu religijnego uznanego prawnie wyznania lub związku religijnego , podlega karze aresztu do 2 lat.
Akty prawa wyznaniowego powszechnie obowiązującego w Polsce:
1) Konstytucja RP z dnia 2 kwietnia 1997 r.:
Art. 25 – określa pozycję kościołów i innych związków wyznaniowych oraz ich relacje z Państwem (wolność sumienia i wyznania w sensie instytucjonalnym).
Art. 53. – gwarantuje wolność sumienia i religii oraz zakres podmiotowy i przedmiotowy tej wolności (wolność sumienia i wyznania w sensie indywidualnym).
2) Ratyfikowane umowy międzynarodowe:
a) wielostronne – o zasięgu uniwersalnym:
Karta Praw Człowieka, Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, Konwencja o Prawach Dziecka
- o zasięgu regionalnym:
Konwencja o Ochronie praw Człowieka i Podstawowych Wolnościach ’50, Akt Końcowy Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie ‘75
b) dwustronne – Konkordat:
Konkordat między stolicą Apostolska i RP podpisany w dniu 28.07.1998.
3) Ustawy:
a) dotyczące wszystkich związków wyznaniowych,
b) indywidualne – dotyczące Kościoła Katolickiego,
– dotyczące innych związków wyznaniowych.
4) Rozporządzenia:
a) dotyczące wszystkich związków wyznaniowych,
b) dotyczące poszczególnych związków wyznaniowych,
c) dotyczące instytucji Kościoła Katolickiego,
d) dotyczące innych związków wyznaniowych.
5) Akty prawa wewnętrznego zarządzenia ministrów.
6) Inne źródła prawa wyznaniowego:
a) zwyczaj prawny,
b) orzecznictwo,
- Sądów Polskich (Trybunał Konstytucyjny, Sąd Najwyższy, Naczelny Sąd Administracyjny),
- Międzynarodowego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu,,
- Sądu i Trybunałów Unii Europejskiej.