Polskie państwo podziemne w okresie wojny i okupacji - edukacja i kultura.
Pod datą 1 września 1939 roku Maria Dąbrowska zamieściła w swoim dzienniku zapis: „O piątej rano zaczęła się wojna. Przy najcudniejszym poranku spadły na Warszawę pierwsze bomby.”
Druga wojna światowa rozpoczęta napadem Niemców na Polskę była najcięższym doświadczeniem polskiego narodu w XX wieku, brzemiennym w daleko idące i długotrwałe skutki. W środowisku kulturalnym i literackim wszystko radykalnie się zmieniło; od sposobu kształcenia, form życia literackiego, pozycji pisarzy, do zasad wydawania książek.
Na obszarze zajętym przez wojska niemieckie, władze okupacyjne przystąpiły natychmiast do niszczenia kultury polskiej i prześladowania jej twórców. W zamyśle hitlerowców Polacy mieli zostać zdegradowani do roli niewykwalifikowanych robotników. Z obszaru włączonego do Rzeszy wysiedlano więc przede wszystkim inteligencję, rozpoczęła się także fala masowych aresztowań, zsyłanie do obozów koncentracyjnych, rozstrzeliwania nauczycieli, duchownych i ludzi z wyższym wykształceniem. Publiczne używanie języka polskiego było zakazane, zamknięto wszystkie polskie szkoły, teatry kina, palono biblioteki (m. in. Uniwersytecką w Poznaniu) oraz wycofywano wydawnictwa autorów „wrogich Niemcom” (m.in. A. Mickiewicza, M. Konopnickiej) rabowano mienie, wzbogacając niemieckie kolekcje.
Od pierwszych tygodni okupacji Polacy organizowali konspiracyjne życie kulturalne, w celu podtrzymania tożsamości narodowej, siły oporu wobec działań wroga. Już w październiku 1939 r. powstało pierwsze czasopismo
pt. "Polska żyje". Znajomość nowych utworów była jednak ograniczona do wąskiego kręgu. Pisma i antologie literackie miały niewielki nakład. Ich wydawanie, rozpowszechnianie i czytanie wiązało się z dużym niebezpieczeństwem. Utwory publikowano przeważnie pod pseudonimami lub anonimowo.
Pojawiło się jednak środowisko młodych twórców, debiutujących w czasie okupacji, nazwane później pokoleniem Kolumbów. Najwybitniejsi przedstawiciele związani byli z tajną polonistyką Uniwersytetu Warszawskiego. Należeli do niego Krzysztof Kamil Baczyński, Tadeusz Gajcy i Tadeusz Borowski. Ważną rolę odegrało czasopismo "Sztuka i Naród". W kraju podczas okupacji tworzyli też pisarze starszego pokolenia, tacy jak Zofia Nałkowska, Maria Dąbrowska, Leopold Staff, Jarosław Iwaszkiewicz i Czesław Miłosz.
Wielu pisarzy znalazło się razem z pierwszą falą uchodźców już w 1939 r. na emigracji. Do Stanów Zjednoczonych udali się Julian Tuwim, Jan Lechoń, Kazimierz Wierzyński. W Wielkiej Brytanii przebywali Antoni Słonimski, Maria Kuncewiczowa, Maria Pawlikowska-Jasnorzewska. Mieczysław Grydzewski, redaktor przedwojennych "Wiadomości Literackich”.
W Argentynie znalazł się Witold Gombrowicz, a w ZSSR Władysław Broniewski oraz Gustaw Herling-Grudziński.
Duże skupisko polskich intelektualistów powstało we Lwowie. Początkowe władze radzieckie umożliwiały działalność pisarzom deklarującym chęć współpracy z władzą komunistyczną. Powstało pismo w języku polskim
pt. "Czerwony Sztandar". Jednak w 1940 r. liczni pisarze, w tym Broniewski i Teodor Parnicki, zostali aresztowani. W łagrze znalazł się też młody Gustaw Herling-Grudziński. Po zajęciu Lwowa przez wojska niemieckie w 1941 r. został rozstrzelany Tadeusz Boy-Żeleński. Z innym pismem lewicowym "Nowe Widnokręgi" współpracowali Wanda Wasilewska, Mieczysław Jastrun, Julian Przyboś, Jerzy Putrament, czy Adam Ważyk.
Z inicjatywy nauczycieli, rodziców oraz uczniów powstało tajne szkolnictwo. Utworzono podziemne szkoły na wszystkich szczeblach. W szkołach podstawowych prawie uczono dzieci przedmiotów wycofanych przez Niemców. Uruchomiono także gimnazja i licea, organizując nauczanie w mieszkaniach prywatnych. W końcowych latach okupacji w szkołach średnich uczyło się ok. 100 tys. młodzieży. Stworzono także podziemny system szkolnictwa wyższego. W Warszawie działały: Uniwersytet Warszawski i Uniwersytet Ziem Zachodnich, Politechnika Warszawska, Wolna Wszechnica Polska, Akademia Medyczna, SGH, SGGW, Polskie Konserwatorium Muzyczne. W Krakowie tajną działalność prowadziły: Uniwersytet Jagielloński, Akademia Górniczo-Hutnicza i Instytut Pedagogiczny Związku Nauczycielstwa Polskiego. Po roku 1941 tajne nauczanie podjęły uniwersytety we Lwowie (Uniwersytet Lwowski) i w Wilnie (Uniwersytet Wileński). Ogółem wiedzę na poziomie wyższym zdobywało kilka tysięcy studentów.
Znaczącą rolę w organizacji podziemnej oświaty polskiej odegrali m.in.: J. Groszkowski, E. Lipiński, W. Szafer i ksiądz M. Rhode. Tajne nauczanie było bezwzględnie zwalczane przez niemieckie władze okupacyjne - w latach 1939-1945 na skutek eksterminacji życie utraciło 8,5 tys. nauczycieli polskich.