Władza sądownicza w Polsce
Władza sądownicza jest trzecią władzą w państwie. Stanowi ją wymiar sprawiedliwości sprawowany przez niezależne i niezawisłe sądy. W Polsce zgodnie z Konstytucją RP władzę sądowniczą sprawują sądy (Sąd Najwyższy, sądy powszechne, sądy administracyjne, sądy wojskowe) oraz trybunały (Trybunał Konstytucyjny i Trybunał Stanu). Sądy i trybunały są władzą odrębną i niezależną od innych władz, wydają wyroki w imieniu Rzeczypospolitej Polskiej.
Sąd Najwyższy
Sąd Najwyższy nadzoruje orzecznictwo:
- sądów powszechnych - sądy rejonowe, okręgowe i apelacyjne. Sądy powszechne rozstrzygają wszelkie sprawy z zakresu prawa karnego, cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa pracy i ubezpieczeń społecznych, które nie są zastrzeżone dla innych sądów. Wszystkich sędziów sądów powszechnych powołuje minister sprawiedliwości. Sądami kierują prezesi podlegający ministrowi. Postępowanie sądowe oparte jest na zasadzie instancyjności. Dzieki temu możliwe jest naprawienie wszelkich uchybień dokonywanych w sądach pierwszej instancji.
- sądów wojskowych - jest jednym z rodzajów sądownictwa szczególnego, czyli sądów wyłączonych z sądownictwa powszechnego ze względu na szczególne kategorie podmiotowe (sprawcy) lub przedmiotowe (określone sprawy). Sądownictwo wojskowe wyodrębnia się w wielu systemach prawnych świata ze względu na specyfikę wymiaru sprawiedliwości w siłach zbrojnych, szczególnie podczas wojny. Sądownictwo wojskowe jest z reguły ograniczone do spraw karnych, przy czym zakres spraw podlegających rozpoznaniu sądów wojskowych od kilkudziesięciu lat stale się kurczy. Jeszcze po II wojnie światowej uznawano za rzecz naturalną, że sądy wojskowe rozpoznają sprawy osób cywilnych oskarżonych o przestępstwa przeciwko państwu i obronności. Dziś właściwość sądów wojskowych w czasie pokoju jest z reguły ograniczona do przestępstw (ewentualnie także wykroczeń) popełnionych przez żołnierzy w czynnej służbie wojskowej, ponadto podlegają one nadzorowi orzeczniczemu sądów najwyższych. Jak wykazują doświadczenia historii, zwłaszcza krajów komunistycznych, sądownictwo wojskowe bywało często wykorzystywane jako instrument prześladowań politycznych i ideologicznych (zobacz: Najwyższy Sąd Wojskowy, Sekcja Tajna Sądu Wojewódzkiego w Warszawie).
- sądów administracyjnych - organ państwowy powołany do sprawowania kontroli działalności administracji publicznej oraz rozstrzygania sporów o właściwość między organami jednostek samorządu terytorialnego i między samorządowymi kolegiami odwłowawczymi oraz sporów kompetencyjnych pomiędzy organami tych jednostek a organami administracji rządowej. Sądami administracyjnymi są obecnie: wojewódzkie sądy administracyjne i Naczelny Sąd Administracyjny.
Sąd Najwyższy jest najwyższą instancją odwoławczą od orzeczeń sądów niższych instancji. Podaje także wykładnię przepisów prawnych dla poszczególnych spraw.
Sędziowie Sądu Najwyższego są mianowani przez Prezydenta RP na podstawie wniosku Krajowej Rady Sadownictwa. Prezydent wybiera także Prezesa Sądu Najwyższego spośród kandydatów przedstawionych przez Zgromadzenie Ogólne Sędziów Sądu Najwyższego. Kadencja Prezesa Sądu Najwyższego trwa sześć lat, choć może zostać odwołany przez Sejm na wniosek Prezydenta RP.
Trybunał Konstytucyjny
organ sądownictwa konstytucyjnego w Polsce, znany także ustrojom innych państw. Jego głównym zadaniem jest kontrolowanie zgodności norm prawnych niższego rzędu z normami prawnymi wyższego rzędu, a głównie z Konstytucją (tzw. "sąd nad prawem").
Zakres działania Trybunału określa Konstytucja. Do kompetencji Trybunału Konstytucyjnego należy:
badanie zgodności ustaw i ratyfikowanych umów międzynarodowych z Konstytucją ( w tym wypadku z konstytucją 1997 roku)
badanie zgodności ustaw z ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi
badanie zgodności umów międzynarodowych z ustawami, jeżeli ich wprowadzenie wymaga uchwalenia odpowiedniej ustawy
rozpatrywanie skarg konstytucyjnych
rozstrzyganie sporów kompetencyjnych pomiędzy centralnymi konstytucyjnymi organami państwa
orzekanie o zgodności z Konstytucją celów lub działalności partii politycznych
uznawanie przejściowej niemożności sprawowania urzędu przez Prezydenta Rzeczypospolitej
rozpatrywanie pytań prawnych skierowanych przez sądy (art. 193 Konstytucji).
Podstawowym zadaniem Trybunału jest kontrola normatywnych aktów prawnych: ustaw, umów międzynarodowych oraz innych przepisów prawa wydawanych przez centralne organy państwowe.
Kontrolę norm dzieli się na kontrolę prewencyjną (określaną też kontrolą a priori) i kontrolę następczą (kontrola a posteriori). Pierwsza, wprowadzona w 1989 roku, ogranicza się do kontroli na podstawie wniosku Prezydenta RP i może się odnosić tylko do ustaw już uchwalonych przez Sejm i Senat i przedstawionych Prezydentowi do podpisu oraz do umów międzynarodowych przedstawionych Prezydentowi do ratyfikacji.
Większe znaczenie ma kontrola następcza. Konstytucyjność aktu normatywnego może zakwestionować niemal każdy organ konstytucyjny państwa - jest to tzw. inicjatywa powszechna. Inicjatywa szczególna pozwala na kwestionowanie tylko takich aktów normatywnych, których treść dotyczy zakresu działania wnioskodawcy. W tym przypadku wnioskodawcą może być określona liczba podmiotów: np. organy stanowiące jednostek samorządu terytorialnego, ogólnokrajowe organy związków zawodowych czy Krajowa Rada Sądownictwa. Kontrola normy prawnej może też być zainicjowana skargą konstytucyjną.
Istnieje też możliwość formułowania tzw. pytań prawnych (jest to tzw. inicjatywa konkretna w odróżnieniu od inicjatywy abstrakcyjnej). Z wnioskiem o rozstrzygnięcie kwestii, czy dany przepis prawny jest zgodny z konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi lub ustawami, może zwrócić się każdy sąd jeżeli zależy od tego rozstrzygnięcie konkretnej sprawy toczącej się przed tym sądem.
Ustawa o Trybunale Konstytucyjnym przewiduje w art. 42 trzy kryteria kontroli. Są to:
treściowa zgodność kontrolowanego aktu normatywnego (jego przepisów) z konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i ustawami
badanie dochowania trybu wymaganego przepisami prawa dla wydania kontrolowanego aktu normatywnego
ustalenie, czy organ, który wydał akt normatywny, ma kompetencję do jego wydania (np. istnienie podstawy prawnej wydania aktu podustawowego)
Trybunał Stanu
w Polsce jest konstytucyjnym organem władzy sądowniczej, którego główne zadanie polega na egzekwowaniu odpowiedzialności najwyższych urzędników państwowych za naruszenie Konstytucji lub ustawy, w związku z zajmowanym stanowiskiem lub w zakresie swojego urzędowania.
Przed Trybunałem Stanu mogą być postawieni:
Prezydent - za naruszenie Konstytucji lub ustawy, ale też za przestępstwa pospolite i skarbowe
Premier i ministrowie - za naruszenie Konstytucji lub ustawy, oraz za przestępstwa pospolite i skarbowe związane z pełnioną przez nich funkcją,
prezes NBP - za naruszenie Konstytucji lub ustawy,
prezes NIK - za naruszenie Konstytucji lub ustawy,
członkowie KRRiT - za naruszenie Konstytucji lub ustawy,
kierownicy ministerstw - za naruszenie Konstytucji lub ustawy,
Naczelny Dowódca Sił Zbrojnych - za naruszenie Konstytucji lub ustawy,
posłowie i senatorowie - w razie złamania zakazu działalności gospodarczej i czerpania korzyści z majątku Skarbu Państwa
O postawieniu przed Trybunałem Stanu decyduje Sejm, nie dotyczy to jednak Prezydenta, gdyż o postawieniu w stan oskarżenia jego osoby decyduje Zgromadzenie Narodowe.
Trybunał składa się z szesnastu członków, dwóch zastępców Przewodniczącego (wybierani przez Sejm) oraz z Przewodniczącego, którym jest Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego. Przynajmniej jeden z zastępców Przewodniczącego i ośmiu z członków Trybunału musi mieć kwalifikacje sędziowskie.
Trybunał Stanu może orzekać kary:
utraty czynnego i biernego prawa wyborczego
utraty wszystkich lub niektórych orderów, odznaczeń i tytułów honorowych
pozbawienia mandatu poselskiego
utraty zajmowanego stanowiska, z którego pełnieniem związana jest odpowiedzialność przed Trybunałem Stanu
za przestępstwa i przestępstwa skarbowe - kary przewidziane w ustawach
Jak dotąd, jedynie sprawa "afery alkoholowej" została zakończona wyrokiem skazującym.