Wpływ zlodowaceń plejstoceńskich na współczesny krajobraz wybranych krain geograficznych Polski

Przeglądając mapy topograficzne Polski rzuca się w oczy znaczne urozmaicenie rzeźby terenu. Stan ten jest efektem długiej historii geologicznej i działalności wielu procesów endo- i egzogenicznych. Najbardziej jednak spektakularne, widoczne w mniejszym lub większym stopniu na terenie całej Polski piętno odcisnęły zlodowacenia plejstoceńskie.
W ciągu ostatniego miliona lat lądolód wielokrotnie pokrywał większą część obszaru
Polski, wywierając ogromne piętno na jego rzeźbie. Zasięgi lądolodów w poszczególnych zlodowaceniach były zróżnicowane. Tam gdzie zalegały najdłużej dobrze zachowały się formy i utwory glacjalne, natomiast utwory starszych zlodowaceń pozostały w postaci szczątkowej.
W zależności od stopnia przekształcenia rzeźby polodowcowej obszar Polski można podzielić na formy staroglacjalne obejmujące zlodowacenia południowopolskie i środkowopolskie oraz młodoglacjalne powstałe podczas zlodowacenia północnopolskiego. Młody krajobraz polodowcowy ma bardzo urozmaiconą i charakterystyczną morfologie. Przykładem terenów, na którym można zaobserwować krajobraz młodoglacjalny jest Suwalszczyzna.
Pojezierze Suwalskie jest najbardziej wysuniętym na wschód pojezierzem Polski. Jest ono wschodnią częścią Pojezierza Mazurskiego, a według niektórych źródeł południowo-zachodnia częścią Pojezierza Litewskiego. Obecny krajobraz Suwalszczyzny jest efektem ostatniego zlodowacenia, zwanego bałtyckim fazy pomorskiej (12-10 tysięcy lat temu- epoka plejstocenu) oraz epoki polodowcowej (holocenu), która trwa od dziesięciu tysięcy lat - aż do dzisiaj. Lądolód podczas zlodowacenia Wisły nasuwał się dwukrotnie na te ziemie - 60-65 tys. lat temu oraz 22-13 tys. lat temu. Po okresie postoju czoła lodu na linii maksymalnego zasięgu, nastąpiła jego stopniowa recesja, przerywana kolejnymi postojami. Podczas postoju czoło lądolodu wykonywało nieraz ruchy oscylacyjne- cofnięcia do tyłu i pchnięcia do przodu. Ruchy te powodowały zaburzenia wcześniej złożonych osadów. W ten sposób lądolód dokonał profilowania tego terenu. Pozostałością są także wysoczyzny lodowcowe, moreny czołowe, moreny martwego lodu, kemy, ozy i sandry. Również głazy narzutowe - przyniesione z środkowej Szwecji, Wysp Alandzkich i z dna Bałtyku - są świadkami jego ogromnej dynamiki. Kolejną cechą ukształtowania terenu jest duża, jak na obszary nizinne, wysokość nad poziomem morza. Największe wzniesienia występują w części północnej, dochodząc w okolicach Wiżajn do prawie 300 m n.p.m., a w kulminacji Krzemieniuchy - do 289 m n.p.m.; przesuwając się na południe wysokość spada do 123 m n.p.m. w okolicy jeziora Pomorze na Pojezierzu Sejneńskim. Ponadto lodowiec pozostawił po sobie liczne jeziora, rynny polodowcowe pokazujące kierunek odpływu wód lodowcowych, wyróżnia się również jeziora wytopiskowe - rozległe i płytkie o kształtach zbliżonych do owalu, oraz tzw. "oczka polodowcowe".
Jednym z najbardziej znanych w Polsce jezior polodowcowych jest jezioro Hańcza (rys.2), które równocześnie jest najgłębszym jeziorem w naszym kraju. Powstało z roztopu wód polodowcowych w głębokiej rynnie, stworzonej przez lodowiec. Przepływa przez nie rzeka Czarna Hańcza. Znajduje się ono na terenie Suwalskiego Parku Krajobrazowego i jest objęte w całości ochroną rezerwatową.
Innym przykładem krajobrazu polodowcowego jest obszar województwa kujawsko-pomorskiego (rys.3). Obszar ten charakteryzuje się urozmaiconą rzeźba młodoglacjalną. Dominują tu wysoczyzny morenowe, które są rozcinane przez system rozległych i głębokich, krzyżujących się dolin rzecznych i pradolinnych, przez co powierzchnia wysoczyznowa rozczłonkowana jest na mniejsze jednostki. W obrębie wysoczyzn największe powierzchnie zajmuje morena denna płaska i falista, zbudowana na powierzchni z gliny zwałowej i utworów piaszczysto-gliniastych. Urozmaicenie powierzchni równin morenowych wprowadzają licznie występujące wały, wzgórza i pagórki morenowe. Charakterystyczny jest pasmowy (równoleżnikowy) układ form czołowomorenowych, rejestrujących dłuższe postoje lądolodu. Ze względu na duże deniwelacje i nachylenia zboczy oraz piaszczyste grunty, są to najczęściej tereny zalesione. Charakterystyczne dla krajobrazu wysoczyznowego województwa kujawsko-pomorskiego jest występowanie licznych i okazałych form kemowych. Największe nagromadzenie kemów występuje w okolicach Więcborka i na Pojezierzu Brodnickim. Na tym terenia można także zaobserwować typowe dla rzeźby młodoglacjalnej formy takie jak: ozy, sandry, drumliny, rynny polodowcowe, w których zachowało się wiele jezior oddzielonych od siebie progami.



W Polsce innym regionem, na którą rzeźbę miały wpływ zlodowacenia plejstoceńskie jest Wielkopolska. Region ten położony jest na obszarze dwóch zlodowaceń. Teren znajdujący się na obszarze tzw. zlodowacenia środkowopolskiego, z którego lodowiec ustąpił przeszło 150 tys. lat temu, ma formy ukształtowania powierzchni w dużej mierze zatarte wskutek długoletniego oddziaływania rozmaitych czynników niszczących. Z terenów na północ od wspomnianej granicy lodowiec usunął się ostatecznie około 15 tys. lat temu, dlatego występuje tu żywość, ostrość i rozmaitość formą krajobrazu polodowcowego. Pamiątką po fazach nasuwania się lodowca są pradoliny - płaskie rynny, którymi odpływały wody polodowcowe. Trzy najszersze i najlepiej widoczne pradoliny mają przebieg równoleżnikowy: Głogowska (Baryczy), Warszawsko - Berlińska (Warciańsko - Odrzańska) i Toruńsko - Eberswaldzka (Noteci). Istnieje też kilka mniejszych pradolin o zróżnicowanych kierunkach. Wykazują one terasową, kilkupoziomową budowę, tu też oprócz terenów zalewowych występują pola wydm śródlądowych (największe w Kotlinie Gorzowskiej między Wartą a Notecią). Między pradolinami dominują wysoczyzny morenowe płaskie lub faliste. Z nich wyrastają pagórki moren czołowych o żywej rzeźbie, tu też wcięte są w teren rynny polodowcowe, często zajęte przez wąskie i głębokie jeziora polodowcowe. Znacznie rzadszą formą krajobrazu polodowcowego są ozy - łańcuchy podłużnych pagórków, przeważnie zgrupowane w ciągi ozowo - rynnowe. Na niektórych obszarach spotyka się pola sandrowe - płaskie powierzchnie pokryte piaskami i żwirami (największy jest sandr nowotomyski).
Nie tylko w północnej części naszego kraju nasuną się lodowiec. Dotarł ona także w Tatry i tam także pozostawił ciekawą rzeźbę. Tatry są górami młodymi, powstały w czasie najmłodszych ruchów górotwórczych alpejskich, około 70 mln lat temu. Ale ich wygląd zmieniał się w ciągu dziejów lat. Na współczesny wygląd wierzchnia szatę Tatr miały wpływ przede wszystkim zlodowacenia, które objęły Europę i Tatry na przestrzeni ostatniego pól miliona lat. Najdłuższe lodowce znajdowały się w Dolinie Rybiego Potoku oraz 5 Stawów Polskich i Roztoki, które utworzyły potem w dolnej części lodowiec w Dolinie Białki. Duży lodowiec był w Dolinie Suchej Wody i rejonie Stawów Gąsienicowych. Zlodowacenie w Tatrach skończyło się ok. 10 000 lat temu. W związku z tym Tatry Wysokie mają charakterystyczne formy rzeźby polodowcowej: ostre szczyty i granie, liczne kotły polodowcowe zajęte w większości przez jeziora oraz U-kształtne doliny. W Tatrach polskich jest około 60 kotłów polodowcowych. Występują w górnych częściach walnych dolin na różnych wysokościach. Im wyżej, tym cyrki są mniejsze. Niektóre zagłębienia w kotłach zostały później wypełnione wodą i są obecnie stawami tatrzańskimi. Zaliczamy je do kategorii jezior cyrkowych, są nimi Morskie Oko, Wielki Staw Polski, Czarny Staw pod Rysami, Czarny Staw Gąsienicowy. W Tatrach Wysokich wyróżniamy oprócz jezior cyrkowych, jeziora moreny czołowej – jak Szczyrbskie Pleso, oraz utworzone przez zwały górskie, jak Stawek Staszica czy Czerwony i Dwoisty Staw Gąsienicowy. Te są zdecydowanie mniejsze. Występują też żłoby lodowcowe np. Dolina Roztoki czy Dolina Białej wody-Białki, charakteryzujące się przekrojem w kształcie litery U. Profil podłużny dolin ukazuje nam wielkie załamania spadku na progach lodowcowych, na wielu z nich utworzyły się wodospady, np. Siklawa. Są też w Tatrach Wysokich skały wygładzone przez lodowiec, czyli wygłady lodowcowe, np. w Dolinie 5 Stawów. Wszystkie formy polodowcowe są wynikiem wszystkich trzech zlodowaceń, z wyjątkiem moren, które w większości pochodzą z ostatniego zlodowacenia. Od czasu ustąpienia lodowców rzeźba Tatr kształtowana jest przez procesy grawitacyjne, działalność wody płynącej, wiatru i śniegu. Im wyższe szczyty, tym bardziej są narażone na procesy niszczące.
Ostatnie zlodowacenie odcisnęło wyraźne piętno na krajobrazie wszystkich regionów Polski. Zlodowacenia plejstoceńskie doprowadziły wymieszania flory arktycznej z florą górską, w efekcie czego gatunki arktyczne, co prawda nieliczne, stały się elementem naszej flory. Także zimny klimat subarktyczny, jaki wówczas panował na całym obszarze kraju, był przyczyną intensywnego wietrzenia skał i wzmożonych procesów denudacyjnych. Najbardziej jednak widocznym wpływem zlodowaceń jest jednak rzeźba. Po wycofaniu się lądolodu, na ziemiach polskich powstała zróżnicowana forma terenu. Ponad 90% powierzchni kraju to niziny, a 2,5% powierzchni to rzeźba wysokogórska. Ponadto w Polsce wyróżniamy rozległy krajobraz staroglacjalny na środkowej Polsce i krajobraz młodoglacjalny na obszarze ostatniego zlodowacenia. Dlatego, gdziekolwiek jesteśmy, możemy dostrzec ślady działania lądolodu czy jego wód.

Bibliografia:
„Geografia fizyczna Polski” – J. Kondradzki
"Przewodnik geologiczny po Tatrach” – W. Kotański
„Pojezierze Suwalskie” – A. Ber
internet:
• www.sciaga.pl
• www.wikipedia.org
• www.portalwiedzy.onet.pl
• www.suwalszczyzna.com.pl