Insurekcja Kościuszkowska
Powiadomiony o wystąpieniu Madalińskiego w marcu 1794 zjawił się w Krakowie Tadeusz Kościuszko (przez spiskowców wyznaczonych na wodza). Wcześniej wycofały się z miasta wojska rosyjskie, bojąc się zamknięcia w matni. 24 marca złożył przysięgę na krakowskim rynku, co stało się oficjalnym początkiem powstania i objął funkcję Naczelnika.
Na Kraków skierowały się dwa korpusy rosyjskie; jeden z nich został pobity przez Kościuszkę pod Racławicami 4.04.1794 r. Zwycięstwo posiadało głównie znaczenie polityczne i moralne, ponieważ wbrew legendzie nie było wcale aż tak miażdżące.
Na wieść o sukcesie wybuchła insurekcja w Warszawie (16-17.04), gdzie rozgromiony został rosyjski garnizon, oraz na Litwie (zdobycie Szawli i Wilna). W Wilnie po raz pierwszy doszło do wykonania wyroków śmierci na targowickich zdrajcach, czego animatorem był radykalny generał Jakub Jasiński (poeta, zginął w obronie Pragi).
W maju w obozie wojskowym pod Połańcem Kościuszko ogłosił swój sławny uniwersał, najbardziej prochłopski dokument Polski przedrozbiorowej; za udział w walce zmniejszono wymiar pańszczyzny, a nawet pojawiła się możliwość jej darowania. Niestety powstanie trwało krótko, aby uniwersał wykazał znaczącą skuteczność...
W międzyczasie powstał rząd powstańczy - Rada Najwyższa Narodowa z Kołłątajem.
Prusy przyłączyły się do walki z insurekcją, pojawił się nowy wróg i front powstańczy. Pod Szczekocinami w czerwcu powstańcy ponieśli porażkę, a w tym samym czasie na wschodnim teatrze wojny, również pod Chełmem. Padł także wskutek małoduszności Kraków (Prusacy zrabowali wówczas i przetopili insygia koronne).
W stolicy doszło do samosądów na zdrajcach, co surowo zostało wówczas ukarane decyzją Kościuszki.
W cieniu Racławic egzystuje największy chyba wg specjalistów sukces militarny Naczelnika – obrona Warszawy w lipcu i sierpniu 1794. Kościuszko, fachowiec od fortyfikacji właściwie przygotował stolicę do walki. Największe boje toczyły się pod Mokotowem i Powązkami (przechodziły z rąk do rąk); na ostatnim odcinku sławę zdobył gen. Jan Henryk Dąbrowski. Przy jednoczesnych porażkach insurekcji na Litwie (Soły) wybuchła ona choć późno w Wielkopolsce, co zmusiło Prusaków do odwrotu spod Warszawy.
Na pomoc insurgentom wielkopolskim Naczelnik posłał Dąbrowskiego z cywilnym komisarzem Józefem Wybickim (sukcesy pod Bydgoszczą, Świeciem).
Pojawiło się nowe zagrożenie od południowego wschodu, korpus generała Suworowa ciągnący znad tureckiej granicy. Ewentualne połączenie z siłami operującego na lewym brzegu Wisły generała Fersena, oznaczało kolejną śmiertelną groźbę. Naczelnik wyruszył ze stolicy na spotkanie z Ferensem, które skończyło się klęską pod Maciejowicami, gdzie ranny Kościuszko dostał się do niewoli (10 października).
Nowym Naczelnikiem został wybrany Tomasz Wawrzecki, człowiek dzielny (powstanie na Litwie), ale pozbawiony tego samego autorytetu, zakradła się wreszcie niewiara w polskie szeregi...
Suworow połączył się z Fersenem, pod Kobyłką pobili powstańców, zdobyli Pragę, gdzie dokonano terrorystycznej rzezi (4 listopada). Skapitulowała Warszawa, a resztki powstańczego wojska zaś pod Radoszycami 16 listopada...