Alpy

Alpy jest to najwyższy łańcuch górski ciągnący się łukiem od wybrzeża Morza Śródziemnego po dolinę Dunaju w okolicach Wiednia. Jego długość wynosi około 1200 km, a szerokość od 150 do 250km. Najwyższym szczytem Alp, a zarazem całej Europy, jest położony na granicy francusko-włoskiej Mont Blanc (o wysokości 4807 m.n.p.m) choć główny wierzchołek znajduje się po stronie francuskiej. Alpy położone są na terytorium kilku państw europejskich: od wschodu Słowenia, Austria, Niemcy, Liechtenstein, Włochy, Szwajcaria, Francja i Monako. Niektóre z nich, w których Alpy zajmują znaczącą część terytorium nazywane są często krajami alpejskimi.

W podstawowym podziale geograficznym wyróżnia się dwie części: wyższe Alpy Zachodnie oraz niższe Alpy Wschodnie. Granica przebiega obniżeniem Jeziora Bodeńskiego, doliną górnego Renu, przełęcz|przełęczą Splgen i doliną rzeki San Giacomo aż do jeziora Como.

Ponadto, zwłaszcza w Alpach Wschodnich, na podstawie budowy gelogicznej wyróżnia się:
* starsze Alpy Centralne (niem. Zentralalpen) zbudowne ze starych skał metamorficznych (gneisy, łupki krystaliczne, łupki fyllitowe) pociętych intruzjami granodiorytowymi, tonalitowymi i rilitowymi oraz pokrytych fragmentarycznie mezozoicznymi skałami osadowymi (głównie wapienie).
* młodsze Alpy Wapienne (niem. Kalkalpen) zbudowne z trzeciorzędowych skał osadowych (głównie wapienie i dolomity).
* najmłodsze Prealpy zbudowne z kredowych i trzeciorzędowych skał głównie fliszowych.Spotyka sie też skały granitowe.

Podział na główne pasma:
* Alpy Zachodnie:
* Alpy Nadmorskie,
* Alpy Kotyjskie,
* Alpy Delfinackie,
* Alpy Graickie,
* Alpy Sabaudzkie,
* Alpy Pennińskie,
* Alpy Lepontyńskie,
* Alpy Berneńskie,
* Alpy Glarneńskie,
* Alpy Wapienne,
* Prealpy

* Alpy Wschodnie:
o Alpy Centralne
* Alpy Retyckie,
* Ferwall,
* Alpy Oetztalskie,
* Sztubaje,
* Texell,
* Tuxner,
* Alpy Zillertalskie,
* Rieserferner,
* Wysokie Taury,
* Niskie Taury,
* Alpy Noryckie

o Alpy Wapienne
* Alpy Lechtalskie,
* Alpy Kitzbhelskie,
* Alpy Algawskie,
* Tyrolsko-Bawarskie Alpy Wapienne,
* Alpy Salzburskie,
* Dachstein,
* Góry Martwe (niem. Totes Gebirge)
* Alpy Dolnoaustriackie,
* Alpy Bergamskie, (wł. Alpi Orobie),
* Dolomity,
* Alpy Karnickie,
* Karawanki,
* Alpy Julijskie,
* Alpy Kamnickie

Rzeźba Alp powstała w okresie trzeciorzędowym i czwartorzędowym w wyniku kilkufazowego wypiętrzenia sfałdowanego górotworu przy równoczesnym oddziaływaniu procesów niszczących (wietrzenia, erozji rzecznej i lodowcowej). Formy terenu wykształciły się odmiennie w poszczególnych strefach, w zależności od rodzaju i odporności skał. W zewn. strefie najmniej odpornych skał fliszowych przeważają stosunkowo niskie (do ok. 1800 m) wzniesienia o łagodnych stokach. W strefie wapiennej (wys. do 3000 m) występują głęboko wcięte doliny rzeczne, stoliwa górskie o b. stromych stokach, baszty skalne i turnie; rozwinięte zjawiska krasowe, zwł. w Północnych Alpach Wapiennych (Hochschwab, Totes Gebirge, Tennengebirge, Hagengebirge); największe systemy jaskiń krasowych powstały w Alpach Prowansalskich i Alpach Delfinackich (najgłębsza jaskinia Berger, 1141 m). Najbardziej wysokogórski charakter mają Alpy w strefie krystal.; dzięki wielkiej odporności skał zachowały się tu ostre rysy rzeźby glacjalnej z plejstocenu (wg E. Brcknera i A. Pencka Alpy przeszły 4 zlodowacenia: gnz, mindel, riss i wrm); w wyniku egzaracji powstały typowe dla krajobrazu alp. kilkupiętrowe cyrki, doliny (żłoby) lodowcowe (często zawieszone), wygłady skalne.

Alpy stanowią granicę klimatu między strefą umiarkowaną i podzwrotnikową; po pn. stronie Alp przeważa chłodniejsze powietrze polarno-mor. z pn.-zach. i zach., natomiast od strony pd. dociera (zwł. wiosną i jesienią) cieplejsze powietrze znad M. Śródziemnego, a od wsch. suchsze, zimą chłodne powietrze kontynent. znad Kotliny Panońskiej. Średnia temperatura miesięczna w styczniu najwyższe wartości osiąga u podnóży: w Alpach Nadmorskich ok. 8C, po pd. stronie ok. 0C, po pn. — ok. –2C; na wys. 2500 m średnia temperatura w styczniu spada do ok. 0C; w kotlinach i dolinach zimą często tworzą się zastoiska chłodniejszego powietrza, w których dochodzi do silnych spadków temp. (poniżej –30C); w zagłębieniu na Gstettner Alm (w masywie Drrenstein) absolutne minimum wynosi –53C. Średnia temperatura w lipcu: ok. 24C w Alpach Nadmorskich, ok. 20C na pd. i 19C na pn., na wys. 2500 m ok. 5C. Najwięcej opadów otrzymują Alpy Zachodnie, do 3000 mm, miejscami do 4000 mm rocznie; w Alpach Wschodnich pasma zewn. eksponowane na pn. i pd. — 2500–3000 mm. Najsuchsze są wewn. doliny o biegu południkowym i kotliny: suma opadów maleje poniżej 1000 mm (lokalnie do 500 mm). Powyżej 2300 m opady występują niemal wyłącznie w postaci śniegu (co w połączeniu z ich obfitością prowadzi do tworzenia się grubej i trwałej pokrywy śnieżnej). Granica wiecznego śniegu przebiega na wys. od 2500 m na stokach pn. do 3200 m na pd. i w suchych obszarach wewnętrznych. W związku z napływem nad Alpy mas powietrznych o różnych właściwościach oraz zróżnicowaną rzeźbą terenu w Alpach występują charakterystyczne wiatry regionalne i lokalne: fen, bise, górsko-dolinne, lodowcowe; chłodne powietrze spływające z gór jest przyczyną zimnych wiatrów w ich sąsiedztwie, jak mistral w dolinie Rodanu. Współczesne zlodowacenie Alp obejmuje ok. 4000 km2, z czego 2/3 przypada na Alpy Zachodnie; do najsilniej zlodowaconych części Alp należą: Finsteraarhorn, Monte Rosa, Mont Blanc, Wysokie Taury; największe lodowce w Alpach Zachodnich: Aletsch (pow. 86,8 km2, dł. 24,7 km), Gorner, Mer de Glace, w Alpach Wschodnich — Pasterze.

Dzięki dużej wilgotności i wysokiemu współczynnikowi odpływu (60–90%) Alpy są ważnym węzłem hydrograf. Europy; stąd biorą początek Ren, Rodan, Pad oraz dopływy górnego Dunaju (Lech, Inn, Izara, Aniza); rzeki płyną w głęboko wciętych dolinach, w Alpach Zachodnich przeważnie w poprzecznych, w Alpach Wschodnich w podłużnych, z odcinkami przełomowymi; zasilane wodami roztopowymi, a miejscami również lodowcowymi wykazują wysokie stany wód w środku lata i niskie w zimie; ich duże zasoby energ. wyzyskują liczne elektrownie. Największe jeziora leżą u podnóża Alp, po pn. stronie: Genewskie, Bodeńskie, Czterech Kantonów, Zuryskie, po pd.: Garda, Maggiore, Como.

Termiczna piętrowość klimatu Alp powoduje piętrowe rozmieszczenie roślinności; na pd. u podnóża gór występuje roślinność submediterrańska (widne dąbrowy, lasy kasztanowe); na wsch. roślinność ma charakter stepowo-leśny z widnymi lasami dębowymi; na podgórzach pn. rosną lasy liściaste i mieszane z dębami i bukami; od wys. 500–800 m rozciągają się piętra lasów górskich (buk, jodła, wyżej świerk, miejscami sosna, najwyżej modrzew i limba); górna granica lasu leży w centrum gór na wys. 2000–2400 m, na pd. 1700–2000 m i na pn. 1600–1900 m; ponad nią występuje piętro subalpejskich zarośli (kosodrzewina — tylko w Alpach Wschodnich — lub zarośla różanecznika), wyżej piętro muraw alp. (hal) i turniowe (subniwalne) oraz niwalne (pozbawione roślinności, pola firnowe i lodowce). Flora alpejska odznacza się bogactwem gatunków i licznymi endemitami.

Alp uległ silnemu wyniszczeniu przez człowieka, niektóre gatunki są bliskie wyginięcia (np. koziorożec alpejski). Typowe zwierzęta alpejskie występują głównie w strefie wysokogórskiej; ze ssaków: kozica i koziorożec alpejski, zając bielak, świstak, polnik śnieżny; z ptaków: pomurnik, płochacz halny, pardwa, orzeł przedni, endemiczne wrończyk i wieszczek; z płazów np. endemiczna salamandra czarna. Dużo endemitów to bezkręgowce: m.in. ślimaki (np. 2 gat. przeźrotek i 2 gat. świdrzyków), motyl niepylak febus i 12 gat. górówek. W celu ochrony flory i fauny Alp utworzono wiele rezerwatów i parków narodowych (Szwajcarski, Stelvio, Karwendel, Gran Paradiso, Vanoise).

Miejsce tradycyjnej gospodarki alp. zajął intensywny chów zwierząt w dolinach górskich i na pogórzu oraz towarowa gospodarka hodowlana ; wypas stad, bydła i owiec skupia się na halach położonych w pobliżu stałych osad (nie jest związany lub tylko w niewielkim stopniu z wypasem sezonowym); na opuszczonych halach wysokogórskich pojawiła się zabudowa rekreacyjno-wypoczynkowa oraz liczne obiekty sportowo-turystyczne czynne przez cały rok; wiele hal (zwł. w Alpach Wschodnich) zostało zalesionych, wprowadzono na nich gospodarkę łowiecką. Alpy są stosunkowo łatwo dostępne: przecinają je liczne drogi z tunelami, mostami, akweduktami; najważniejsze linie kol.: Lyon–Turyn (na trasie tunel Mont Cenis), Berno–Mediolan (tunel Simplon), Zurych–Mediolan (tunel Św. Gotharda), Innsbruck–Werona, Salzburg–Villach (Tunel Tauryjski); drogi kołowe prowadzą przełęczami (najniższa Brenner) lub zbud. po 1960 dla wzrastającego ruchu samochodowego tunelami (najdłuższe pod Mont Blanc, Św. Gotharda i Arlberg). Rozwinięta turystyka i sporty zimowe (w Alpach istnieje największa na świecie liczba kolejek i wyciągów linowych).

Podział Alp:
Alpy Algawskie – część Północnych Alp Wapiennych w Austrii i Niemczech, między Jeziorem Bodeńskim i doliną Lechu. Zachodnia część nosi nazwę Lasu Bregenckiego.

Alpy Bawarskie – skrajne grzbiety Tyrolsko-Bawarskich Alp Wapiennych w Niemczech. Najwyższy szczyt to Zugspitze – 2963 m. Główne ośrodki to: Garmisch-Partenkirchen. Do Alp Bawarskich bywają też zaliczane Alpy Berchtesgadeńskie z jeziorem Knig i uzdrowiskiem Bad Reichenhall.

Alpy Bergamskie – część Południowych Alp Wapiennych we Włoszech, między Jeziorem Como, a doliną rzeczną Oglio. Oddzielone są od Alp Retyckich doliną rzeczną Adda. Najwyższy szczyt to Pizzo di Coca – 3052 m. Górna granica lasu jest na wysokości 2300 m.

Alpy Berneńskie – część Alp Zachodnich w Szwajcarii. Wznoszą się stromo po północnej stronie doliny górnego Rodanu. Najwyższe szczyty to: Finsteraarhorn – 4274 m, Aletschhorn – 4195 m, Jungfrau – 4158 m, Monch – 4049 m, Eiger – 3970 m. Zbudowane ze łupków krystalicznych i granitów, na zachodzie i północy – ze skał osadowych. Północne przedgórza noszą nazwę Alp Fryburskich i Alp Unterwaldzkich. Między przełęczami Gemmi i Grimsel zwarta grupa górska zwana masywem Aare lub Finsteraarhorn, silnie zlodowacona z formami glacjalnymi. W części zachodniej oddzielone grupy: Wildstrubel – 3243 m, Wildhorn – 3248 m, Diablerets – 3210 m, na wschodzie: Alpy Ureńskie. Lasy bukowe, bukowo-jodłowe i świerkowe, zastąpione częściowo przez polany. Blisko górnej granicy lasu roónie limba i modrzew europejska, w piętrze subalpejskiej – kosodrzewina. Powyżej 2000 m są łączki alpejskie i skąpa roślinność subniwalna. Znane ośrodki turystyki międzynarodowej: Interlaken, Grindelwald, Wengen, Lauterbrunnen, Mrren, Kadersteg, Adelboden, Lenk, Gstaad.

Alpy Delfinackie – część Alp Zachodnich we Francji. W środkowej części jest krystaliczny masyw, na północnym Belledonne, na zachodnim wapienne Prealpy. Lasy są tu bukowe i jodłowe, wyżej modrzewiowe, ponad nimi hale.

Alpy Dolnoaustriackie – część Północnych Alp Wapiennych w Austrii, ciągną się od przełęczy Pyhrn na zachód do okolic Wiednia na wschód. Zbudowane są z triasowych i jurajskich wapieni. Główne grupy górskie: Alpy Ennstalskie z przełomem Anizy, Hochschwab – 2277 m, Veitschalpe – 1982 m, Rax Alpe – 2007 m, Schhneeberg, Sammering, Do Alp Dolnoaustriackich zalicza się zbudowane z szarogłazów Alpy Eisenerckie.

Alpy Eisenereckie – grupa górska w Alpach Wschodnich w Austrii, leżą między dolinami Anizy, Mury i jej dopływu Liesing. Maksymalna wysokość wynosi 2215 m.

Alpy Fryburskie – północne przedgórza Alp Berneńskich, w Szwajcarii, między Jeziorem Genewskim, a rzeką Aare. Wysokość wynosi do 2389 m

Alpy Gailtalskie – pasmo górskie w Południowych Alpach Wapiennych w Austrii, leżą między dolinami górnej Drawy i jej dopływu Gail. Najwyższy szczyt to Sandspitze – 2772 m. Część zachodnia nosi nazwę Dolomitów Lienckich.

Alpy Glarneńskie – część Alp Zachodnich w Szwajcarii, między dolinami górnego Renu i Reuss. Najwyższy szczyt to Tdi – 3614 m. Zbudowane są głównie z wapieni.

Alpy Graickie – cząść Alp Zachodnich we francji i Włoszech, leżą między dolinami górnej Isère, Dora Riparia i Dora Baltea. Najwyższy szczyt to Paradiso – 4061 m.

Alpy Julijskie – część Południowych Alp Wapiennych w Słowenii i Włoszech. Wysokość wynosi do 2863 m.

Alpy Kamnickie – część Południowych Alp Wapiennych w Słowenii. Oddzielone są od Karawanków dolninami Savinji Krky. Najwyższy szczyt to Grintaves – 2588 m.

Alpy Karnickie – część Południowych Alp Wapiennych na granicy austriacko-włoskiej. Najwyższy szczyt to Hohe Warte – 2780 m.

Alpy Kotyjskie – część Alp Zachodnich we Francji i Włoszech, leżą między przełęczami Naddalena i Mont Cenis. Najwyższy szczyt to Monte Viso – 3841 m

Alpy Lechtaskie – grupa górska w Tyrolsko-Bawarskich Alpach Wapiennych w Austrii, leży między dwoma dolinami Lechu i Innu. Najwyższy szczyt to Parseier Spitze – 3036 m.

Alpy Nadmorskie – część Alp Zachodnich we Francji i Włoszech. Na południowych są podnóżach zarośla typu makii i widne lasy z sosną alpejską. Wyżej znajdują się ciepłolubne lasy liściaste z dębem omszonym, ponad nimi są lasy sosnowe, bukowe, bukowo-jodłowe i modrzewiowe.

Alpy Noryckie – część Alp Centralnych w Austrii. Od Wysokich Taurów oddzielone są przełęczą Katschenberg. Zbudowane są głównie z gnejsów, łupków kryastalicznych i wapienii.

Alpy Pennińskie – część Alp Zachodnich we Włoszech i Szwajcarii, leży między dwoma przełęczami: Wielką Św. Bernarda i Simplon. Ponad 20 szczytów leży powyżej 4000 m, najwyższe z nich to: Dufour – 4634 m, Dom – 4545 m, Weisshorn – 4504 m, Matterhorn – 4478 m.

Alpy Retyckie – część Alp Centralnych w Szwajcarii, Włoszech i Austrii. Główne grupy górskie to: Bernina, Albula, Silvretta, Alpy Oetztalskie, Otles, Adamello.

Alpy Sabaudzkie - część Alp Zachodnich we Francji. Wysokość wynosi do 4807 m. Wschodnia cząść zbudowana jest ze skał krystalicznych, zachodnia z wapienii.

Alpy Salzburskie - część Północnych Alp Wapiennych w Austrii i Niemczech. Zbudowane jest głównie z dolomitów i wapienii. Główne grupy górskie to: Dachstein – 2995 m, Steinernes Meer – 2653 m, Hagengebirge – 2519 m, Tennengebirge – 2431 m, Totes Gebirge – 2341 m. Są tu charakterystyczne rozległe, silnie skrasowiałe wierzchowiny i przepaściste stoki.

Alpy Wapienne – część Północnych Alp Wapiennych w Austrii i Niemczech. Główne grupy górskie to: Wetterstein z najwyższym szczytem Zugspitze – 2963 m i Karwendel