Środki stylistyczne z przykładami

ŚRODKI STYLISTYCZNE (INACZEJ JĘZYKOWE BĄDŹ POETYCKIE)

Środki poetyckie są podstawową jednostką stylu artystycznego utworu lirycznego. Wyróżniamy: fonetyczne (dźwiękowe), morfologiczne, słowotwórcze, składniowe, leksykalne oraz figury stylistyczne, czyli tzw. tropy. Aby ułatwić zrozumienie co niektórych pojęć w nawiasach zostały podane przykłady lub proste i jasne wytłumaczenia.

Alegoria - w literaturze i sztuce: postać, motyw lub fabuła mające poza znaczeniem dosłownym stały umowny sens przenośny (często występuje w bajkach, gdzie bohaterowie zwierzęcy uwydatniają ludzkie wady)

Aliteracja - powtórzenie jednej bądź kilku głosek w pozycjach kolejnych wyrazów tworzących wers (te same głoski na początkach każdego wyrazu w wersie)

Anafora - powtórzenie tego samego słowa bądź zwrotu na początku kolejnych segmentów wypowiedzi (każdy wers zaczyna się od tego samego słowa lub zwrotu)

Animizacja (inaczej: ożywienie) - nadanie istotom martwym cech istot żywych
(Przykład: radosna rzeka; śpiewające drzewo; chodzący stół)

Antyteza - zestawienie w jedną całość treściową dwóch przeciwstawnych określeń
(Przykład: cisza hałasu, lepiej z mądrym zgubić niż z głupim znaleźć)

Apostrofa figura retoryczna, polegająca na bezpośrednim zwrocie do osoby, bóstwa lub upersonifikowanej idei, szczególnym rodzajem apostrofy jest inwokacja (Przykład: Litwo! Ojczyzno moja; O radości, iskro bogów!)

Antonim - wyraz przeciwstawny, o odmiennym znaczeniu, używany dla pokreślenia i uwydatnienia pewnych cech (Przykład: antonimem wyrazu dobry jest wyraz zły; gruby -chudy; mały -duży itp.)

Antropomorfizacja - nadanie cech ludzkich dotyczących myślenia i świadomości, istotom nieludzkim: zwierzętom, rzeczom, zjawiskom (Przykład: zadumany niedźwiedź; pies zastanawiał się)

Dźwiękonaśladownictwo - (patrz: onomatopeja)

Elipsa - celowe pominięcie pewnych elementów zdania

Epifora - powtórzenie tego samego słowa bądź zwrotu na końcach kolejnych segmentów wypowiedzi (wersy kończą się tym samym zwrotem, bądź wyrazem)

Epitet - wyraz określający rzeczownik w wierszu, najczęściej jest to przymiotnik
(Przykład: czerwone serce, małe króliczki, piękna kobieta)

Eufonia - przyjemne, harmonijne brzmienie głosek, zharmonizowanie dźwięków, celowe powtarzanie tych samych głosek w bliskim sąsiedztwie (Przykład: ryba ćwiartuje rybę ostrą rybą)

Groteska - rodzaj fantastyki, karykatura rzeczywistości, wyolbrzymienie, forma nielogiczna, zmieszanie ze sobą kilku stylów w sposób absurdalny, zmieszanie przeciwstawnych uczuć (Przykład: w subtelny sposób podcięła kochankowi gardło)

Hiperbola (rodzaj przenośni) - rzecz opisywana jest celowo i jawnie wyolbrzymiana
(Przykład: wypłakała całe morze łez; człowiek o wielkim sercu)

Inwersja – przestawienie kolejności wyrazów, najczęściej ustawienie orzeczenia na końcu zdania (Przykład: ‘Jan gazetę czytał’ zamiast ‘Jan czytał gazetę’)

Inwokacja – (patrz: apostrofa)

Kontaminacja (inaczej: leśmianizm) - środek językowy o dość skomplikowanej budowie i znaczeniu; zjawisko powstawania nowego wyrazu, poprzez skrzyżowanie lub pomieszanie dwu wyrazów lub zwrotów (Przykład: sucz tj. ‘su’ ze słowa ‘suczka’ i ‘cz’ ze słowa ‘smycz’  powstaje suczka na smyczy)

Kontrast - przeciwieństwo, wprowadzenie dwóch słów o zupełnie różnych znaczeniach dla ich porównania bądź uwydatnienia różnic pomiędzy nimi (Przykład: Ja przebywam w mroku, ty zaś w światłości)

Leśmianizm - (patrz: kontaminacja)

Metafora (inaczej: przenośnia) - zestawienie dwóch lub więcej wyrazów, które w połączeniu zyskują całkiem nowe znaczenie, różne od tego, które posiadały oddzielnie
(Przykład: fale zbóż; morze gwiazd; pikantne rozmowy)  zauważ, że wyraz ‘pikantny’ oznacza mocno przyprawiony, a tutaj oznacza rozmowy erotyczne.

Metonimia (inaczej: zmiennia) - zastąpienie jakiegoś przedmiotu lub zjawiska nazwą innego, ale o tym samym znaczeniu (Przykład: ‘Jak człowiek Bogu, tak Bóg człowiekowi’ zamiast ‘Jak Kuba Bogu, tak Bóg Kubie’)

Neologizm - wyraz, zwrot lub znaczenie wyrazu nowo utworzone w jakimś języku (Przykład: Plażing, leżing i smażing)

Oksymoron (rodzaj epitetu) - składa się z wyrazów o przeciwnej treści tworząc sprzeczność, paradoks (Przykład: dobry złoczyńca; ognista woda)

Onomatopeja (inaczej: dźwiękonaśladownictwo) - użycie wyrazów, które swoim brzmieniem naśladują zjawiska i wydawane przez nie dźwięki (Przykład: kap, kap, kap; bum; plum)

Ożywienie – (patrz: animizacja)

Peryfraza (inaczej: parafraza) - przeróbka utworu: rozwinięcie pierwowzoru bądź jego humorystyczna wersja.

Paralelizm składniowy - powtórzenie w wierszu zdań o takiej samej budowie

Personifikacja (inaczej: uosobienie) - nadanie cech ludzkich istotom nieczłowieczym
(Przykład: pies, który śpiewał; mysz uśmiechnęła się czule)

Poetyzm - słowo lub zwrot, będący umownym znakiem poetyckiego stylu wypowiedzi, nie jest używany w języku potocznym; zdanie zawierające dużą ilość środków stylistycznych
(zwrot niefunkcjonujący w naszych wypowiedziach, zawierający wyraźny styl artystyczny)

Polisyndeton - specyficzna konstrukcja składniowa, w której wypowiedzi bądź całe zdania połączone są ze sobą tym samym spójnikiem (Przykład: I stuka, i puka, i dostać się nie może)

Porównanie - zestawienie cech dwóch zjawisk za pomocą zaimków: jak, jakby, jakoby, na kształt. Używamy go, aby porównać ze sobą pewne słowa i uwidocznić ich cechy
(Przykład: dumny jak paw; blady jak ściana, chmura na kształt kwiatu)

Powtórzenie - dwu lub kilkukrotne powtórzenie tego samego wyrazu dla wzmocnienia ich akcentu i podkreślenia emocji (Przykład: I wołał we dnie, i wołał w nocy, i wołał przez dzień cały)

Przenośnia - (patrz: metafora)

Przerzutnia - przeniesienie części zdania z jednego wersu do następnego w celu podkreślenia znaczenia wyrażenia

Pytanie retoryczne - pytanie, którego celem nie jest uzyskanie odpowiedzi, ale pobudzenie do refleksji (Przykład: Cóż sprawiło, że człowiek tak punktualny dziś się spóźnia?; Kto w końcu tu rządzi: ja czy ty?)

Refren - wersy powtarzające się regularnie w określonych miejscach (przykładów chyba nie muszę podawać: każdy przecież wie, jak zbudowana jest, chociażby tradycyjna piosenka)

Reminiscencja - nieświadome przypomnienie; refleks dotyczący innego utworu; jego wspomnienie; echo

Rym - powtarzanie się identycznych bądź zbliżonych brzmieniem głosek znajdujących się w określonej pozycji – najczęściej na końcach wersów. Wyróżniamy rymy:
końcowe <- rymują się głoski zakańczające wers
wewnętrzne <- rymują się głoski w środku wersów
parzyste <- rymują się głoski w dwóch kolejnych, następujących po sobie wersach (a -a,b -b)
krzyżowe <- rymują się głoski w co drugich wersach (a -b, a -b
okalające <-identyczne rymy na początku i końcu każdej zwrotki
gramatyczne <- rymy mają taką samą formę gramatyczną
niegramatyczne <- rymy mają inne formy gramatyczne
męskie (Przykład: dom - prom <- mają jedną sylabę)
żeńskie (Przykład: kawa - ława <- mają więcej niż jedną sylabę)
dokładne (Przykład: spalanie - latanie <- te same głoski na końcach wyrazów)
niedokładne (Przykład: jeden - siedem <- głoski na końcach wyrazów mają brzmienie podobne ale nie jednakowe)
częstochowskie (Przykład: kochać - szlochać <- rymy proste, bardzo często używane, banalne)

Rytm - dźwięki o różnej długości trwania następują po sobie tworząc szereg ruchowy, którego elementy wiążą się w całość według zasady podziału czasowego (głoski w charakterystyczny sposób układają się i co pewien czas mamy do czynienia z powtarzaniem jak gdyby tego samego dźwięku głosek, a wersy mają taką samą liczbę sylab lub odpowiednie ich ilości powtarzają się w określonym czasie tworząc cykl)

Synekdocha (odmiana metonimii) - celowa zmiana liczby bądź rodzaju osobowego użyta w celu zmniejszenia bądź powiększenia emocji w odbiorcy (Przykład: ‘przechodzi mnie dreszcz’ zamiast ‘przechodzą mnie dreszcze’)

Stylizacja - wprowadzenie w wierszu cech innego stylu, najczęściej ludowego (Przykład: Oj dana, dana)

Synonim - wyraz o podobnym znaczeniu, słowo bliskoznaczne; prawie to samo znaczenie (Przykład: synonimem wyrazu papuga jest - ptak; gazety -prasa; nauczyciel -wykładowca)

Średniówka - wewnętrzny podział wersu, najczęściej znakiem interpunkcji. Występuje tylko w wersach mających co najmniej 8 sylab (Przykład: ‘On poszedł precz... czasem mrozu gromniczego)

Uosobienie - (patrz: personifikacja)

Wykrzyknienie - użycie w wierszu wykrzyknika -środka interpunkcyjnego, w celu uwidocznienia uczuć i emocji.

Zdrobnienie - pieszczotliwe, czułe określenie czegoś lub kogoś za pomocą dodania do wyrazu podstawowego formantu: -ka -ko -utki -nik –ek –eńko –ić –enie –eczek
(Przykład: dom -domeczek; mało - maleńko)

Zgrubienia - tworzymy je, aby podkreślić niechęć i negatywne emocje do opisywanego zjawiska bądź uwydatnienia jego wieku za pomocą dodania do wyrazu podstawowego formantu –sko (Przykład: pies - psisko; komputer - komputerzysko)

Zmiennia - (patrz: metonimia)

Autor: Barbara Szymańska