J. A. Morsztyn - polski marinista. W jaki sposób osiąga efekt zadziwienia czytelnika?

Marinizm (kwiecisty barok) kładł szczególny nacisk na formę dzieła. Lubował się w wymyślonych, nowatorskich metaforach, zaskakujących konceptach. Nie przestrzegał klasycznych przepisów poetyckich, odwoływał się przede wszystkim do fantazji i natchnienia poety. Wprowadzał obfitość środków artystycznych mających na celu przede wszystkim wzbogacenie artystycznej formy utworu. Swobodnie podchodził do reguł gramatycznych, lubował się w skomplikowanej składni, przestawnym szyku. Wykorzystywał makaronizowanie (wplatanie obcych zwrotów i wyrazów do wypowiedzi w jęz. ojczystym). Swobodnie używał wyrazów przestarzałych, wulgaryzmów, dialektyzmów przy jednoczesnym dbaniu o piękno jęz. Główne cechy marinizmu to konceptualizm i sensualizm. Pierwsza z wymienionych tendencji wynikała z przekonania, iż świat w swej istocie jest tajemniczy, ma złożoną i niejednoznaczną strukturę. Sztuka konceptu, wg literackiej wizji Marina, miała więc służyć odkrywaniu i ujawnianiu owych złożonych dziwności świata: wiersz oparty na zaskakującym, „pozaracjonalnym” pomyśle powinien uzmysławiać irracjonalną osnowę rzeczywistości. Sensualizm wynikał natomiast z barokowego kultu urody świata. Poetyckim narzędziem poznania świata stawał się nie tyle rozum, co szczególna wrażliwość zmysłów – świat był odbierany nie na drodze poznania wew., ale za pomocą zmysłów.

J.A.Morsztyn (1613-1693) – poeta, dworzanin Władysława IV i Jana Kazimierza, ulubieniec królowej Marii Ludwiki, podskarbi wielki koronny i przywódca opozycji za Jana Sobieskiego, agent Ludwika XIV w Polsce. Oskarżony przed sejmem o intrygi na rzecz dworu franc., w 1683 r. schronił się we Francji, gdzie pozostał do końca życia. U źródeł twórczości lit. J.A.Morsztyna legły europejskie koncepcje procesu poetyckiego, wyrażone zwłaszcza w dziełach wł. mistrza Mariniego. Od nazwiska tego twórcy zwykło się określać charakterystyczny nurt poetycki marinizmem. Morsztyn jest autorem wierszy zebranych w tomach „Kanikuła albo psia gwiazda”, „Lutnia”, dokonał przekładu „Cyda” Corneille’a. Tematyka jego wierszy obejmuje przede wszystkim dworskie miłostki, intrygi, flirty i gry miłosne. Poeta zaskakuje formą, wyszukanymi środkami poetyckimi, eleganckim jęz., oryginalnym pomysłem – konceptem, np. „Do trupa”, którego podstawą kompozycyjną było zastosowanie paradoksu – zestawienie obok siebie zakochanego i trupa, jako dwóch podobnych w odczuwaniu postaci (bladość, milczenie, nieczułość, martwota). Zaskakująca jest puenta, w której poeta oznajmia, że w lepszej sytuacji znajduje się nieboszczyk, gdyż zakochany ogarnięty „ogniem miłości” nie może jej w sobie wygasić.

Wiersz „Niestatek” jest kunsztownie skonstruowanym, poetyckim żartem. Podstawowa figura: rozwinięte porównanie, skontrastowane z błyskotliwym, aforystycznym zakończeniem. Morsztyn zastosował paralelizm składniowy – kolejne zdana mają analogiczną, równoległą budowę. W wierszu mamy wspaniałe obrazy poetyckie, odwołujące się do uczuć i wyobraźni, a także sformułowania żartobliwe „i śmierć z śmiechem w jednym domu zasiądzie”.

Szczególnym „informatorem” artysty stał się zmysł wzroku. Metafora kolorystyczna wielokrotnie służyła Morsztynowi do opisu piękna ciała kobiecego. W liryku „O swej pannie” sensualistyczne, wzrokowe wrażenia wywołują długi ciąg poetyckich skojarzeń, oddających gradację odcieni bieli, gradację, która służyć miała podkreśleniu urody kobiecej. Tematyka erotyczna wielokrotnie przez Morsztyna podejmowana, pozwalała także na ujęcie kontrastowe, paradoksalne. Morsztyn nazywany był barokowym mistrzem paradosku, czyli efektownego, zaskakującego swoją treścią sformułowania, zawierającego myśl niezgodną z powszechnie żywionymi przekonaniami. Paradoks, przedstawiający zjawiska wew. sprzeczne, zawiera w sobie zarazem nieoczekiwaną, zaskakującą prawdę filozoficzno-artystyczną. Paradoks jako element poezjotwórczy łączy się w liryce Morsztyna z konceptualizmem. Artysta świadomie stara się zaskoczyć czytelnika niezwykłymi skojarzeniami, połączeniem elementów kontrastowych i wykluczających się wzajemnie. Sens takich utworów wynika głównie z niezwykłego pomysłu. Morsztyn stosuje również metodę gry konwencją poetycką. W „Nagrobku Perlisi” elegijny gat. trenu służy przedstawieniu nastrojów smutku i żalu. Istotą opłakiwaną nie jest jednak człowiek, lecz maltańska suczka Perlisia. W sposób świadomy poeta podkreśla ironiczno-paradoksalny sens wiersza, wykorzystując dysproporcję między błahym tematem a formą, poważną i bogatą w wyrafinowane epitety i porównania. Konceptualizm prowadzi także do poetyckiej zabawy: wiersz staje się świadectwem mistrzostwa jego twórcy, który dowolnie igra lit. Konwencjami i środkami stylistyczny. Przykładem może być wiersz „O sobie”, wykorzystujący strukturę porównania homeryckiego. Człon określający, złożony z kilkunastu anaforycznych wersów, służy żartobliwie paradoksalnemu przedstawieniu miłosnych uczuć podmiotu lirycznego. Rozbudowane, kunsztowne środki poetyckie kontrastują z zawartością myślową utworu. Morsztyn – podobnie jak jego mistrz duchowy, Marini – uważał, że poezja powinna przede wszystkim zadziwiać, zachwycać niezwykłością przenośni, szokujących paradoksów, zaskakujących porównań. Twórczość J.A.Morsztyna wywarła silny wpływ na rozwój pol. liryki. Niesłusznie dyskredytowana z powodu „przerostu formy nad treścią”, twórczo oddziałała, zwłaszcza w wieku XX na rozszerzenie skali poetyckiej wrażliwości. Sensualizm poezji Morsztyna odsłania niewyczerpane bogactwo świata opisywanego zmysłowo, natomiast konceptualizm i paradoks kierują ku współ. Traktowaniu liryki jako gry z konwencjami i możliwościami języka.