Symbolika ogrodu w literaturze i sztuce. Scharakteryzuj sposoby jej istnienia analizując wybrane przykłady.

WSTĘP:
Ogród według Słownika Symboli Władysława Kopalińskiego symboli-zować może: raj, szczęście, zbawienie, czystość, dom, schronienie, odpo-czynek, świeżość, cień, porządek, życie ludzkie, żeńskość, płodność, uro-dzaj, wiosnę, radość, wesołość, harmonię, refleksję. Mnogość interpretacji toposu uniemożliwia przytoczenie wszystkich możliwości artystycznego przedstawienia.
Pojęcie ogrodu wpisane jest trwale w dzieje tradycji literackiej i arty-stycznej. Stanowi ważną inspirację tematyczną, wprowadza do przestrzeni kulturowej istotne problemy aksjologiczne (aksjologia – nauka o warto-ściach zajmująca się badaniem natury wartości, podstawami
i kryteriami wartościowania; także określona teoria wartości), poznawcze
i estetyczne.
W literaturze i sztuce ogród stanowi miejsce wyjątkowe, przepełnione symboliką, marzeniami, gdzie mieszają się ludzkie losy: namiętności, i miłość i zdrada, uniesienia i rozpacz, jest to także miejsce nostalgii za upływającym nieuchronnie czasem.

ROZWINIĘCIE:
Religia, mitologia i wierzenia od pradziejów łączą w sobie odwieczne dążenie człowieka do świata lepszego, innego niż ten nasz szary, codzienny.
Podświadomie interpretujemy więc ogród jako przestrzeń przyjazną
i wywołującą same pozytywne emocje i skojarzenia lub wspomnienia. Wielu osobom może kojarzyć się z domem, miejscem dziecięcych zabaw czy wy-poczynku.

Ogród jest ściśle związany z człowiekiem i jego historią, dlatego pojawia się on już w utworach starożytnych.
1.
Najsłynniejszym ogrodem w mitologii greckiej – Ogród Hesperyd. Odbyły się w nim uroczystości weselne Zeusa i Hery. Ślubnym prezentem dla pary od bogini Gai – Ziemi były złote jabłka rodzone przez drzewa w tym ogro-dzie. Ten urodzajny sad symbolizuje wiecznie odnawiającą się płodność.

2. Również Biblijna Księga Rodzaju wspomina o (...) Ogrodzie Eden, który był zamieszkany przez pierwszych ludzi – Adama i Ewę. Jest to najsłynniej-szy obraz ogrodu w tekstach kultury.
Cytując Pismo Święte: „I zasadził Jahwe-Bóg na wschodzie ogród w Edenie i umieścił tam człowieka, (...) aby go uprawiał i strzegł”.
Biblijny raj to ogród stworzony dla człowieka – najdoskonalszego stworzenia; kwitnący życiem, przepełniony wspaniałą roślinnością, obfito-ścią zwierząt, drzewami rodzącymi cudowne owoce. W Edenie panuje spo-kój, harmonia, praludzie mają zapewniony szczęśliwy, beztroski byt, mają cały ogród i wszystkie zwierzęta pod swoim władaniem. Wszystko to kończy się z momentem zerwania przez Ewę za namową węża-szatana, owocu z drzewa poznania dobra i zła.
Ogród w Biblii symbolizuje bezgrzeszny prabyt ludzkości, szczęśliwe życie, zbawienie, także dom, raj. Zerwanie owocu oznacza dążenie człowieka do poznania prawdy, dążenia do pogłębiania wiedzy, wtajemniczenia, ale także nieposłuszeństwo, pychę i samowolę; natomiast samo jabłko za sprawą Księgi Rodzaju stało się symbolem grzechu.

3. Podobnie Leopold Staff w swoim wierszu pod tytułem „Ogród Przedziw-ny” opisuje ogród jako krainę pełną szczęścia, gdzie żyją kwiaty
i dzieci, róże kwitną przez cały rok, a ze snu budzą ludzi śpiewające ptaki. Przywołuje tutaj wizję rajskiego ogrodu, pełnego dziwności, marzenia i fan-tazji a zarazem spokoju i harmonii.
Świat ten jest prosty, tak jak prosty powinien być człowiek. Natura uczy człowieka dobrego, rozumnego życia, dobroci i łagodności.

4. Ogród warzywny w II księdze „Pana Tadeusza” Adama Mickiewicza od-dany jest bardzo prawdziwie i obrazowo, a jednocześnie metaforycznie przedstawia on gromadę dziwacznych warzyw-potworków, jak bób, kapusta czy marchew, które pełzną, wybałuszają na siebie oczy, pokazują brzuchy, świecą łysiną albo roztaczają zielone warkocze. Także wnikliwa lektura fragmentu podważa przekonanie, że mamy oto obraz realistyczny. Nagle zauważamy, iż fiołki i maki, wiosenne kwiaty, kwitną wtedy, gdy odbywają się żniwa, a dojrzałe ogórki i arbuzy toną w „majowej zieloności”. Autor po-kazuje w ten sposób bogactwo ojczystej fauny i flory, a jednocześnie nada-je jej wyidealizowany, baśniowy charakter, nic nie tracąc z autentyzmu szczegółów. Podnosi tym samym swój opis do potęgi uroczego obrazu, czy-niąc go nader wzniosłym.
W tym niezwykłym miejscu rozpoczyna się wątek fascynacji Hrabiego Zosią Horeszkówną; nadaje się temu obrazowi podwójne znaczenie -
z jednej strony jest to scenka przedstawiająca spotkanie w malowniczej scenerii, z drugiej natomiast jest to prezentacja bohaterki w ogrodzie ro-mantycznym jako symbolu wiecznej kobiecości.

5. Współcześnie ogród także jest wytchnieniem i miejscem pozwalającym zapomnieć człowiekowi o trudach codziennego życia. Jonasz Kofta w swej piosence pt. „Pamiętajcie o ogrodach” kontrastuje opis ogrodu z betonową rzeczywistością XX wieku. Tłumaczy, że nic nie zastąpi przyrody, która daje piękno, ukojenie, skłania do refleksji. Ogród jest ucieczką przed cywilizacją, powrotem do „przejrzystych rzek”, do natury, człowieczeństwa.

Sugerując się wcześniejszymi przykładami, można by przypuszczać,
że ogród to zawsze miejsce wyciszenia, radości i bogactwa przyrody współ-istniejącej z człowiekiem. Nie jest to jednak prawdą. Dobrym przykładem innej interpretacji opisywanego motywu jest malarski tryptyk „Ogród rozko-szy ziemskich” Hieronima Boscha.

6. Bosch w swym dziele łączy świat snu i halucynacji, podszyty niesamowi-tością. Obraz ten przez swój realizm przedstawia z niezwykłą dokładnością słabość człowieka, jego grzeszność i winy. Wieloznacznymi symbolami ob-razowo wyraża jego zepsucie i namiętności.
Środkowa część tryptyku ukazuje rozkosze ziemskie i zgubne skłonno-ści człowieka. Wyraźnie widać na przykład ludzi oddających się erotycznym zabawom.
Bosch biegle posługiwał się symboliką, toteż obraz jest nią mocno przepeł-niony. Przykładowo nienaturalnie duże owoce: czereśnie, jeżyny, truskawki, symbolizują przemijalność cielesnych rozkoszy: są słodkie, ale szybko gniją; mężczyzna w stawie obejmuje sowę - symbol zła. Cała przestrzeń cha-otycznie zapełniona jest ludźmi zajmującymi się różnymi igraszkami. Jeźdź-cy krążą wokół stawu, w którym kąpią się nagie dziewczęta, pary zajadają się owocami. Inne postaci zajęte są bardziej jednoznacznymi czynnościami seksualnymi, jak pary zamknięte w przezroczystej bańce czy muszli albo tercety przysłonięte kloszem lub namiotem. Żadna postać nie ma swojego stałego miejsca w przestrzeni. Rośliny, zwierzęta i przedmioty otaczające człowieka urastają tu do niezwykłych rozmiarów i wchodzą w dziwne połą-czenia, z których nic dobrego nie może wyniknąć. Wszystko utrzymane jest w bogatej, jaskrawej kolorystyce, odpowiadającej powierzchowności miło-snych igraszek. Jednak dopiero dwa skrzydła tryptyku rzucają prawdziwe światło na część centralną.
Lewy panel obrazu to raj pełny fantastycznych zwierząt. Na pierw-szym planie widzimy postać Boga błogosławiącego pierwszym ludziom: "Bądźcie płodni i rozmnażajcie się". Pośrodku, w sadzawce, bije źródło ży-cia.
Na prawym panelu przedstawione zostało natomiast miejsce kary za nieposłuszeństwo Bogu i jego demoniczni mieszkańcy: królik niosący ludzkie ciało, para uszu ćwiartująca ogromnym nożem wszystko wokół siebie, wreszcie człowiek-drzewo, symbolizujący próżność podobnie jak owoce w centralnej części tryptyku. Trudno o dosadniejszą przestrogę przed grzesz-nością i rozwiązłością, tym szaleństwem zmysłów, które jest zaprzeczeniem pierwotnej, boskiej idei płodności i uporządkowania. Na dalszym planie pa-nelu widoczna jest grupa zbawionych idących w stronę świetlistego koryta-rza (jak w dzisiejszych wyobrażeniach - podążają w stronę światła, prowa-dzone przez anioły). Zaskakuje jednak ich niewielka liczba.

WNIOSKI:
Wybór dzieł można uzasadnić ich różnorodnością i wielością sposobów przedstawienia motywu ogrodu we wszystkich dziedzinach sztuki różnych epok: od dzieł sztuki starożytnej, której przykładem jest mitologia i przed-stawiony w niej ogród Hesperyd czy Biblijny ogród Edenu, poprzez baroko-wy obraz Hieronima Boscha, utwór Mickiewicza epoki romantyzmu do Mło-dej Polski, z której pochodzi wiersz Leopolda Staffa i współczesnego utworu muzycznego Jonasza Kofty. Przedstawiają one opisywany motyw poprzez różne interpretacje jego symboliki, zarówno odnosząc się do rajskiego ogrodu dostatku i harmonii jak i, chodź rzadziej, ogrodu jako miejsca pa-nowania grzechu i zepsucia.