Impresjonizm w sztuce
Malarstwo
Termin „impresjonizm” wywodzi się z języka francuskiego – impression, czyli „wrażenie”. Narodził się w latach 70-tych XIX w. we Francji jako kierunek w malarstwie. Opierał się na przekonaniu, że źródłem efektów kolorystycznych jest gra światła, jego nasilenie i kąt padania. Impresjoniści operowali jasną, pastelową kolorystyką. Obrazy, które przełamały wcześniejszą tradycję malarską zostały pokazane w „Salonie Odrzuconych” 1 maja 1862 r., a wśród nich znalazło się dzieło Maneta Śniadanie na trawie.
Najważniejszymi przedstawicielami impresjonizmu byli artyści francuscy:
- Claude Monet (1840 – 1926), autor Wschodu słońca zaprezentowanego w 1872 r.;
- Auguste Renoir (1841 – 1919);
- Edgar Degas (1834 – 1917).
Impresjoniści pragnęli przede wszystkim uchwycić ulotność i zmienność świata. Monet w cyklu obrazów Katedra w Rouen pokazuje stale tę samą budowlę w różnych porach dnia. Ta sama bryła architektoniczna w zmieniającym się oświetleniu wygląda całkiem inaczej. „Prawda” o jej wyglądzie składa się więc z wielu migawkowych wrażeń, zależnych od rozłożenia światła i od uczuć tego, kto patrzy. Technika impresjonistów polega na rozmyciu konturów, grze półtonów, świateł i cieni, którą osiąga się dzięki punktowemu nakładaniu farby. W Polsce pod wpływem impresjonistów już w latach 80-tych XIX w. malowali:
- Władysław Podkowiński (W ogrodzie);
- Józef Pankiewicz; później także
- Wojciech Weiss;
- Stanisław Wyspiański.
Na obrazie Podkowińskiego W ogrodzie widzimy letni pejzaż w słoneczny dzień. Światło przefiltrowane przez gałęzie drzew nadaje obrazowi dynamiczną mglistość. Plamki słońca rozsiane na trawnikach i parkowej ścieżce sprawiają, że kontury rozpływają się. Dzięki grze świateł i cieni pień drzewa, znajdujący się na pierwszym planie, zdaje się drżeć.
Muzyka
Technika impresjonizmu wycisnęła swoje piętno także na dziełach muzycznych przełomu XIX i XX w. Głównymi reprezentantami impresjonizmu byli tutaj:
- Claude Debussy;
- Maurice Ravel.
Ich dzieła cechuje wyczulenie na brzmienie jako samoistny środek wyrazu. Wynika stąd znaczne zróżnicowanie efektów dynamicznych, harmonicznych, instrumentalnych (wykorzystano nieistniejące dotąd rejestry instrumentów, np. niski dźwięk fletu w Popołudniu fauna Debussy’ego). Kompozytorzy starali się wydobywać brzmienia poszczególnych instrumentów w orkiestrze. Z techniką impresjonizmu kojarzą się poetyckie tytuły dzieł Debussy’ego: Światło księżyca, Ogrody w deszczu, Zatopiona katedra.
Liryka
Mistrzem techniki impresjonistycznej w liryce był Paul Verlaine. Jego poezja jest zapisem wrażeń chwili, przelotnych i nie do końca określonych nastrojów. Poeta buduje obrazy przeżyć, sięgając po elementy szczególnie nacechowane emocjonalnie. Pragnie uchwycić moment, tworzy obrazy, które nie składają się w spójną całość. Nie pokazuje tego, co wyraźne, kontrastowe. Za jego manifest nowej poezji można uznać wiersz Sztuka poetycka:
Bo nade wszystko chcemy Odcienia,
Odcienia, nie kolorów tęczy!
Och, tylko odcień zaręczy
Sen ze snem, z fletnią rogu brzmienia! (...)
Muzyki wszędzie, muzyki zawsze!
Niech z twojej duszy wiersz skrzydlaty
Ulatuje w nieznanych dusz światy,
W niebo innych miłości najdalsze.
W wierszach Verlaine’a dużą rolę odgrywa struktura dźwiękowa – współbrzmienia i paralelizmy. Cechą techniki impresjonistycznej w poezji jest również zmysłowość opisu. W wierszach Tetmajera sensualistyczny opis służy oddawaniu pełni jednostkowych wrażeń, budowaniu nastroju i zatrzymaniu chwili, która wkrótce odejdzie:
Był wiatr... Las czarny, co porósł gór zbocza,
nad głową moją szumiał, a gdzieś nisko
szumiała woda – całe uroczysko
przejął czar dziwny... Ciche mgły wieczoru
schodziły z nieba głucho i powoli
i ogarniały całą głąb przestrzeni
i Beskid, w białej światła aureoli (...)
i blaskiem, który płynął ku północy.
(O zmroku)
Barwy pejzażu w tym wierszu są rozmyte, podobne do tych, jakie na swych obrazach stosują impresjoniści, jakby nierzeczywiste, ze snu. Uwagę zwraca też ruch światła w tym opisie. Oprócz barw ważną rolę w tworzeniu nastroju odgrywa również dźwięk, dochodzący do wrażliwego podmiotu mówiącego z różnych stron. Wrażenia sensualne budują nastrój tajemnicy. Technika impresjonistyczna była wykorzystywana również do zapisywania wrażeń pełnych radości, jakich dostarcza kontakt z naturą:
Słońce! Słońce! Słońce! Słońce!
Wszystko lśni się, świeci, pała,
złote iskry skaczą z morza,
złotem błyska mewa biała.
(Przerwa-Tetmajer, Słońce)
Wiersz ten kipi barwami jak płótna impresjonistów. Kolory zostały rozłożone plamami, zdają się drgać w słońcu, mgiełce unoszącej się nad morzem. Kontury rozpływają się – kształty wzgórz i miast na zboczach „majaczą”, zlewając się w jedno wrażenie blasku.