Zjednoczenie Polski przez Władysława Łokietka
W połowie XIIIw. Polska była luźnym zbiorem jedenastu dzielnic książęcych. Do końca XIIw władali krajem książęta Polski (duces Poloniae). W następnym stuleciu są już tylko książęta Mazowsza, Krakowa i Sandomierza, Wielkopolski, Śląska. Ta zmiana oznacza utratę państwowej jedności.
Piastowicze trwonili siły na międzydzielnicowych przepychankach, podjazdowych wojenkach, których łupem padały nadgraniczne kasztelanie. Zawierali i zrywali niezliczone sojusze i nie bacząc na interes całości ziem polskich dawali się wciągać w rozgrywki sąsiednich monarchii.
Tendencje zjednoczeniowe zaczęły narastać od połowy XIIIw. Dążeniom tym sprzyjała świadomość zagrożenia zewnętrznego przez najazdy Brandenburczyków, Krzyżaków i innych wrogów.
Zjednoczeniem zainteresowane były wszystkie stany społeczne:
- mieszczaństwo było zainteresowane rozwojem produkcji towarowej i wymianą, którą jednak utrudniały granice międzydzielnicowe. Pomiędzy dzielnicami powstały powiązania ekonomiczne bowiem gospodarka towarowo – pieniężna spowodowała wzmożenie kontaktów handlowych między nimi
- chłopi mocno cierpieli z powodu walk wewnętrznych i obcych najazdów. Zjednoczone królestwo to spokój i obrona przed nadmiernym wykorzystywaniem ich przez feudałów
- rycerstwo wolało silną władzę centralną jako przeciwwagę wzrostu siły możnych
- możnowładcy byli za zjednoczeniem, ponieważ rosły ich majątki ziemskie a były często położone w kilku dzielnicach co utrudniało zarządzanie, obniżało zyski i ich wartość gospodarczą
- duchowieństwo było za ponieważ podział na dzielnice nie pokrywał się z podziałem na diecezje, dążyli do utrzymania jedności archidiecezji gnieźnieńskiej. Arcybiskup gnieźnieński Jakub Świnka był gorącym zwolennikiem zjednoczenia
Na 1253r przypadała kanonizacja św. Stanisława ze Szczepanowa. Kult jego był marzeniem społeczeństwa o jedności (według legendy po poćwiartowaniu nastąpiło cudowne zrośnięcie członków świętego)
W 1288r po raz pierwszy pojawił się na scenie politycznej książę piastowski, któremu przypadła rola odnowiciela jedności państwa i twórcy Królestwa Polskiego. Był nim wnuk gwałtownego Konrada, księcia Mazowsza oraz syn Kazimierza kujawsko – łęczyckiego i księżniczki śląskiej Eufrozyny, trzeciej żony księcia Kazimierza.
Rzeźba z grobowca na Wawelu ukazuje Władysława Łokietka jako mężczyznę z długimi lokami i sumiastymi wąsami. Twarz bardzo męska i bardzo słowiańska, o grubych wyrazistych rysach sugeruje, że był to człowiek „z charakterem”. Przezwisko „Łokietek” albo „Łokieć” znali już współcześni i odnosiło się do niepozornej budowy króla. Jak widać, żeby być wielkim nie trzeba być wysokim.
Książę Władysław urodzony około 1260r , z podziału ojcowizny dostał Kujawy brzeskie a po Leszku Czarnym Sieradz. Najważniejsza była Małopolska – ziemia krakowska i sandomierska. W XIIIw o losach tronu książęcego decydowali możnowładcy, wybierali księcia według swego uznania. W walce o Małopolskę zwyciężyli Piastowicze z linii mazowiecko – kujawskiej, którzy pokonali wrocławskiego księcia Henryka popieranego przez książąt śląskich. Rządy w Małopolsce objął Władysław Łokietek, książę brzesko – kujawski, niestety na krótko bo od lutego do sierpnia 1289r i były tylko epizodem. Władysław nie zdołał pozyskać sympatii krakowian. Wojska śląskie podeszły pod Kraków co zaskoczyło Łokietka. W przebraniu wymknął się z oblężonego miasta.
Nie opuścili go mieszkańcy ziemi sandomierskiej. Książę zatrzymał się tam na trzy lata do 1292r, opierając się atakom Wacława II a nawet go atakując co zyskało mu sławę.
Konflikt ten wprowadził Łokietka na arenę międzynarodowej polityki. Władysław został sprzymierzeńcem króla Węgier i otrzymał od niego posiłki. Z małym księciem kujawskim zaczęto się liczyć doceniając jego upór i wojowniczość. Pod koniec XIIIw. doszło do bitwy z Czechami. Wojska czeskie były liczniejsze ze względu na liczebność wojsk brandenburskich, śląskich i małopolskich. Zgromadzenie takiej armii świadczyło, że traktowano Łokietka poważnie. Władysław wycofał się z Małopolski. Oblężony w Sieradzu mając za sojusznika tylko brata Kazimierza poddał się Wacławowi. Po upadku Sieradza zrzekł się praw do Krakowa i Sandomierza, uznał się lennikiem Wacława II z ziemi sieradzkiej i brzesko – kujawskiej a także przyrzekł królowi Czech wierność i pomoc, pod groźbą utraty tych ziem.
W średniowieczu władcy we wzajemnych stosunkach nie respektowali nadmiernie dane słowo i dlatego akty sieradzkie obwarowano groźbami i klątwami.
Po rządach małopolskich Łokietka 1289 – 1292 wzrosły ambicje polityczne księcia i były zapowiedzią jego dalszych działań.
Antyczeska i prowęgierska postawa była od tego czasu stałą wartością polityki zagranicznej Łokietka. Choć został pokonany i upokorzony, pozostał głęboko przekonany, że ma prawa do Krakowa i Sandomierza.
Łokietek nie dopełnił celowo zobowiązań wobec Wacława II, który w odwecie w
1300r wraz z posiłkami niemieckimi wyruszył przeciwko Łokietkowi i zajął ziemie od Sieradza po Gdańsk.
Niedawno jeszcze najpotężniejszy książę Polski, dzielny i wytrwały Łokietek musiał uchodzić na wygnanie. Co do miejsca emigracji przypuszczenia są sprzeczne. Prawdopodobnie udał się na Ruś Halicką, skąd w 1302r wraz z Rusinami atakował wojska czeskie na ziemi sandomierskiej. Następnie udał się na Węgry. Popierali go tam niektórzy wielcy panowie węgierscy niechętni czeskim rządom, udzielając pomocy rycerstwa pólnocnowęgierskiego do zaatakowania Czechów w Małopolsce. Bardzo szybko wzrastała siła zbrojna Łokietka. Przyłączali się do niego sandomierscy panowie i prości rycerze ziemi sandomierskiej., Miał zwolenników w miastach i wśród chłopstwa.
Jan Długosz zapisał w „Dziejach Polski”, że Łokietek miał wojsko „złożone więcej z wieśniaków niżeli ze szlachty”. Pomoc Węgier pozwoliła Łokietkowi stworzyć w ziemi sandomierskiej silne punkty oparcia. W 1305 książę wystawił dokument z nagrodą dla Węgrów za ich zasługi.
Łokietek zaczął odbudowywać władzę. Tendencje zjednoczeniowe narastały na ziemiach polskich już od połowy XIIIw. Ogół społeczeństwa dążył do zjednoczenia, ale różne były jego koncepcje: południowa – w oparciu o Małopolskę, północna w oparciu o Wielkopolskę, czeska – w oparciu o Czechy. Łokietek zmierzał do pozyskania sobie Małopolan i było oczywiste, że Kraków stanie się centralnym punktem tworzącej się na nowo monarchii. Na zjeździe w Krakowie 1 września 1306r książę Władysław załatwiał polityczne i administracyjne sprawy wynikające z odzyskania Małopolski, nadał obszerne przywileje polityczne i ekonomiczne dla mieszczan Krakowa i Nowego Sącza oraz biskupstwa krakowskiego.
Wielkopolanie mieli inną koncepcję zjednoczenia Polski, chcieli odegrać przodującą role w polityce skupiania ziem polskich. Po rozpadzie rządów czeskich uważali, że najlepszym kandydatem na przyszłego króla zjednoczonej Polski będzie ambitny i energiczny Henryk Głogowski a Wielkopolska będzie jej centralnym ośrodkiem.
Pod koniec 1306r państwo Łokietka objęło ziemię krakowską, sandomierską, sieradzką, łęczycką, część Kujaw, część wschodniej Wielkopolski i Pomorze Gdańskie. Terytorium przypomniało dawną dzielnicę senioralną powiększoną o ziemię sandomierską. Łokietek stał się najpewniejszym kandydatem na króla Polski.
Kiedy Władysław Łokietek pochłonięty był walką o utrwalenie swej władzy w ziemi krakowskiej Pomorze zostało zaatakowane przez Brandenburgię, której margrabiowie dążyli do podboju tej ziemi. Na podstawie umowy zawartej z Wacławem II twierdzili, że Pomorze stanowi ich własność. Przy poparciu możnego rodu Święców i niemieckiego mieszczaństwa opanowali te tereny.
W 1308r przybyli do Łokietka wysłannicy z Pomorza, proponując poproszenie o pomoc Zakon Krzyżacki przeciw Brandenburczykom. Władysław zajęty był w tym czasie sprawami małopolskimi i pochopnie wyraził na to zgodę. Oddziały rycerzy zakonnych przybyły do Gdańska, lecz wyparły z Pomorza nie tylko Brandenburczyków, ale również zwolenników Łokietka. W latach 1308 – 1309 Krzyżacy dokonali zaboru Pomorza. W obronie Świecia, ważnego strategicznie grodu walczyły oddziały zbrojne z większości dzielnic polskich. Ujawniła się prawda, że wojna z Zakonem nie jest lokalnym epizodem, lecz walką ogólnonarodową w ogólnopolskim interesie.
Polska straciła Pomorze na okres półtora stulecia. W następstwie tej klęski osłabła monarchia Łokietka w okresie jednoczącego się państwa i ucierpiał jego i popierającego go rycerstwa prestiż. Dokuczliwe były też skutki ekonomiczne utraty zamożnej dzielnicy, ujścia Wisły i dostępu do morza. Klęska pomorska stała się sprawdzianem siły polskich ambicji zjednoczeniowych i emocji patriotycznych. Społeczeństwo zdało ten egzamin z bardzo dobrym wynikiem. Zabór Pomorza zjednoczył Polaków w dążeniach do stworzenia narodowego państwa w etnicznych granicach. Sprawa pomorska, poprzez pobudzenie nastrojów antyniemieckich i pobudzenia ambicji narodowych pomogła w obaleniu śląskich rządów w Wielkopolsce i przyłączenia tej dzielnicy do monarchii Łokietka.
Gdy rozstrzygały się losy Pomorza Łokietek zajęty był sprawami halickimi i małopolskimi. Małopolska stała się ośrodkiem jego monarchii. Społeczeństwo tej dzielnicy po czeskich doświadczeniach mocno popierało księcia Władysława. Ale przez pierwsze lata po swoim powrocie musiał Łokietek uporządkować wiele spraw: sprawa biskupa krakowskiego Jana Muskaty (Łokietka wspierał arcybiskup Jakub Świnka), bunt niemieckich mieszczan Krakowa kierowanych przez wójta Alberta, który popierał też biskup Jan Muskata ( po roku walk bunt został stłumiony), roszczeniami Luksemburczyków do korony polskiej.
W 1314r Łokietek objął władzę nad całą Wielkopolską. Wielkopolanie zwrócili się do Łokietka jako rzecznika narodowego programu zjednoczeniowego. Niechętnie odnosili się do proniemieckich młodych książąt głogowskich. Sytuacja była jednak skomplikowana, gdyż rządzące Poznaniem zamożne mieszczaństwo polskie i niemieckie opowiedziało się za Głogowczykami a przeciw Łokietkowi. Interesy miasta przeważały nad narodowymi.
Po klęsce na Pomorzu i opanowaniu opozycji w Małopolsce zajęcie Wielkopolski było osobistym sukcesem Łokietka i politycznym jego programu zjednoczeniowego. Można stwierdzić, że do koronacji w Krakowie droga wiodła przez Wielkopolskę. Wrócił do tej dzielnicy jako jedyny wśród Piastów poważny reprezentant idei narodowej jedności. Był to na długo największy sukces akcji zjednoczeniowej. Spójność wewnętrzna zjednoczonych dzielnic w tym okresie była jeszcze słaba.
Możni Wielkopolanie byli niezadowoleni z przesunięcia ich na drugą pozycję po Mazowszu. Przyzwyczajeni byli, że odgrywają pierwszoplanową rolę. Reprezentując zamożną, kulturalną i ludną dzielnicę – mieli ambicje przewodzenia procesom jednoczącym, kontynuowania dzieła podjętego przez Przemysła II (nie pozostawił następcy) w tworzeniu wielkopolskiego wariantu zjednoczeniowego.
Pozycja Wielkopolski i jej możnowładztwa w zjednoczonej monarchii Łokietka nie była na miarę wielkopolskich ambicji i możliwości tej dzielnicy. Dlatego zachowała pozycję raczej bierną w późniejszych wydarzeniach. Niektóre rody były nawet w opozycji wobec króla.
Wiosną 1318r wysłano do papieża petycję koronacyjną w imieniu kleru, szlachty i mieszczan. Petycja wskazywała na szkodliwość rozbicia dzielnicowego, na szkody dla chrześcijaństwa wskutek ataku pogan i realną groźbę zawłaszczenia części Królestwa przez cudzoziemców. Celem wznowionego Królestwa Polskiego miał być powrót Polski do dawnej świetności i mógł to zrobić tylko Władysław, książę i dziedzic krakowski, sandomierski, sieradzki, łęczycki, kujawski, wielkopolski i pomorski. Petycja nawiązywała do tradycji dawnego królestwa Bolesławów i obejmowała ogólnopolską monarchię wykraczającą poza Łokietkowe terytorium. Tj. też ziemie utracone gdzie król sprawowałby funkcję obrońcy.
Przez cały czas rozbicia dzielnicowego a zwłaszcza w okresie narastających dążeń zjednoczeniowych, żywe było pojęcie Królestwa Polskiego w znaczeniu wszystkich ziem polskich. Oznaczało ono więc zarówno państwo Łokietka jak i wszystkie pozostałe dzielnice polskie: Śląsk, Kujawy (poza należącymi do Łokietka), Mazowsze, Pomorze Zachodnie a także ziemie polskie zagarnięte przez Brandenburczyków i Krzyżaków. Wyobrażano sobie, że król wystąpi w roli obrońcy i opiekuna całego polskiego terytorium narodowego.
Królestwo Polskie było więc w opinii polskiego społeczeństwa pierwszej połowy XIVw. macierzą skupiającą wszystkich Polaków.
Posłem Władysława Łokietka do papieża był biskup kujawski Geward. Po długich staraniach uzyskał on zgodę Jana XXII na koronację otrzymaną w dyplomatycznych słowach „O ile z Bogiem mogliśmy, zgodziliśmy się na ich życzenia”.
Koronacja odbyła się w niedzielę 1320r w katedrze krakowskie (po raz pierwszy) przez biskupa Gniezna Janisława, z nowymi insygniami koronacyjnymi. Odtąd godność królewska już bez przerwy przetrwała aż do rozbiorów.
Wskrzeszenie Królestwa stanowiło więc stały sukces sił jedności nad rozbiciem dzielnicowym. Królewska sakra umocniła władzę Piasta w kraju a jednocześnie pozwoliła mu prowadzić na szerszą niż dotychczas skalę politykę zagraniczną. Koronacja była wyraźnym zakwestionowaniem praw Jana Luksemburskiego do polskiego tytułu królewskiego. Przeciwnicy Łokietka odmawiali mu miana króla Polski, zwano go królem krakowskim.
Jednocząca się pod władzą Łokietka monarchia polska budziła nieufność i zawiść książąt. Wiedzieli o powszechnych dążeniach do jedności w polskim społeczeństwie: wśród kleru, polskiego mieszczaństwa, rycerstwa. Poczucie zagrożenia utraty panowania skłoniło książąt dzielnicowych do szukania oparcia u wrogów Królestwa Polskiego. Tak było ze Śląskiem. Według Długosza Ślązacy poddali się Luksemburgowi, „aby uniknąć jarzma z rąk równego sobie dawniej księcia, który i obecnie połowę i to pośledniejszą, Królestwa Polskiego posiadał”.
Postawa książąt mazowieckich była inna. Starali się zachować poprawne stosunki z Władysławem, lawirowali jak mogli, aby zachować niezależność od potężniejszych władców sąsiednich państw.
Książęta zachodniopomorscy zmierzali do całkowitej niezależności co było niemożliwe, w przyszłości uzależnili się bezpośrednio w stosunku lennym od cesarza.
Łokietek nie narzucił swego zwierzchnictwa w szerszym zasięgu i systemu lennego książętom dzielnicowym między innymi przez niechęć dworów książęcych, wrogość niemieckich panów, duchownych i mieszczan, ograniczonych środków militarnych i politycznych Królestwa Polskiego po 1320r, oraz przez zaangażowania się w konfliktach z Krzyżakami, Brandenburczykami i Janem Luksemburskim.
Książęta zależni uznawali króla i wspólnie z nim rządzili swoimi dzielnicami. W czasie wojen dostarczali wojowników. Król określał ich politykę zagraniczną, miał wpływ na zarządzanie dzielnicami i udzielał im obrony przed zewnętrznymi wrogami.
Mały, wielki król – Władysław Łokietek. Udało mu się to, o czym marzyły przed nim cztery pokolenia Piastowiczów. Odnowił państwo polskie i uczynił je znowu królestwem.
Bibliografia
Baszkiewicz Jan, Polska czasów Łokietka, Katowice 1968.