Zimna Wojna-rywalizacja polityczna, militarna i ideologiczna wielkich mocarstw po II wojnie światowej

Dzień, w którym wojska amerykańskie i radzieckie spotkały się nad Łabą (23.04.1945r) był symbolicznym początkiem nowej ery, w której stosunki obu państw stały się najważniejszym elementem sytuacji międzynarodowej. Współpraca USA i ZSRR trwała jeszcze przez kilka miesięcy (do zakończenia wojny na Dalekim Wschodzie), po czym stopniowo ustąpiła ona rywalizacji ideologiczno-politycznej. Konfrontacja między obu systemami objęła prawie wszystkie dziedziny życia-politykę, ekonomię, naukę i oświatę, sztukę i kulturę. Terenami tej rywalizacji stały się w równym stopniu obszary wydobycia surowców strategicznych, co przestrzeń międzyplanetarna (wyścig o opanowanie Kosmosu) i festiwale filmowe. Rywalizacja ta objęła też większość regionów świata. Jej stawką były, bowiem nie tylko doraźne korzyści gospodarcze, lecz także ideologiczna dominacja i chęć udowodnienia wyższości swego systemu. Dlatego oba mocarstwa angażowały się w wydarzenia na bogatym w ropę naftową Bliskim Wschodzie, jak i w konflikty w tak ubogich krajach jak Wietnam i Afganistan.
Za umowny początek „zimnej wojny” uważa się przemówienie Churchilla w Fulton (5.03.1945), w którym stwierdził on, że z powodu ekspansjonistycznej polityki ZSRR Europę przecięła „ żelazna kurtyna”, biegnąca „od Szczecina na Bałtyku do Triestu na Adriatyku”.
W latach 1945-1953 terenem konfrontacji dwóch bloków była Europa oraz niektóre regiony Dalekiego Wschodu. W Europie końcowa linia operacji wojsk radzieckich stała się granicą radzieckiej strefy wpływów, a w krajach zajętych przez Armię Czerwoną władzę przejęli komuniści. W zachodniej części kontynentu wyzwolone spod okupacji niemieckiej kraje wróciły do swych przedwojennych rozwiązań ustrojowych. Oprócz tego istniało też kilka krajów (w pasie między Europą Zachodnią a państwami bloku radzieckiego- Finlandia, Grecja, Jugosławia, Austria) o nie całkiem jasnej przyszłości.
W 1947 r USA wystąpiły z planem pomocy w odbudowie gospodarczej Europy tzw. Plan Marshala. ZSRR do tej propozycji odniósł się negatywnie.
Wzrost napięcia w stosunkach międzynarodowych między krajami zachodnimi a ZSRR był rezultatem zlikwidowania przez komunistów systemu demokratycznego w państwach radzieckiej strefy wpływów. Od 1948 r główną płaszczyzną konfrontacji między USA a ZSRR stała się w Europie kwestia niemiecka. W 1949 r na obszarze Niemiec powstają 2 państwa: Republika federalna Niemiec oraz Niemiecka Republika Demokratyczna. Podział kraju i brak ogólno niemieckiego rządu uniemożliwiały ostateczne uregulowanie pod względem prawnym problemów terytorialnych (m.in. kwestia granicy polsko-niemieckiej) i gospodarczych (odszkodowania wojenne). Te i inne sprawy dostarczały pretekstów do walki politycznej i propagandowej, powodując, że problem niemiecki nabrał na długie lata charakteru najbardziej zapalnej kwestii europejskiej. W Azji z kolei konfrontacja była związana ze zwycięstwem rewolucji komunistycznej w Chinach i dążeniem bloku komunistycznego ( rząd Kuomintangu przenosi się na Tajwan) do dalszego rozszerzenia swych wpływów, co doprowadziło do wybuch wojny koreańskiej w 1950 r. W tym roku armia Korei Północnej atakuje Koreę Południową. Do wojny włączyły się USA (występujące pod flagą ONZ)i Chiny (tzw. Chińscy ochotnicy). W 1951 r front w wojnie koreańskiej ustabilizował się na wysokości 38 równoleżnika (jest to dotychczasowa granica między państwami koreańskimi).
Apogeum „zimnej Wojny” stanowił konflikt w Korei, który spowodował m.in. gwałtowny wzrost wydatków zbrojeniowych państw obu bloków. Impas militarny na froncie skłonił jednak walczące strony do refleksji, a tendencjom odprężeniowym sprzyjały zmiany polityczne tak w ZSRR (śmierć Stalina w 1953) jak i w USA (początek prezydentury D.Eisenhowera w 1953r). Nikita Chruszczow (przywódca partii od 09.1953 r), pragnął od początku swych rządów zdystansować się od metod postępowania Stalina, dzięki czemu w 1953 r doszło do podpisania porozumienia kończącego wojnę koreańską. W 1954 r utworzono sojusz militarny Australii, Filipin, Francji, Nowej Zelandii, Pakistanu, Tajlandii, USA i Wlk.Bryt. W 1955 r ZSRR odbudował swe stosunki z Jugosławią, zawarł układ w sprawie Austrii, sam Chruszczow spotkał się z przywódcami USA, Wlk.Bryt. i Francji na konferencji w Genewie (1955). Od 1956 r Chruszczow stał się symbolem destalinizacji. W 1957r I sztuczny satelita Ziemi został wystrzelony za pomocą rakiety przez ZSRR. W 1961 r I człowiekiem w Kosmosie jest Rosjanin Jurij Gagarin. W tym samym roku zostaje zbudowany mur berliński.
Istota stosunków między blokami pozostała jednak nie zmieniona. Najważniejszym novum stało się uznanie prze Chruszczowa, że rywalizacja między dwoma systemami nie musi prowadzić do nowej wojny światowej. Samej natomiast potrzeby takiej rywalizacji Moskwa nie tylko nie negowała, lecz odwrotnie, postanowiła udowodnić wyższość komunizmu poprzez gwałtowne przyspieszenie gospodarcze oraz opanowanie kosmosu. Temu wszystkiemu towarzyszyły intensywne zbrojenia ZSRR (zwłaszcza w zakresie broni rakietowej i jądrowej) oraz granicząca z agresywnością aktywność ZSRR w dziedzinie polityki zagranicznej w Europie (kwestia niemiecka) i poza nią (w Azji i Afryce pod hasłami popierania walki wyzwoleńczej uciemiężonych przez kolonializm ludzi). W 1959r oddziały Fidela Castro wkroczyły do Hawany, a w 1962 r ZSRR rozpoczęło rozmieszczanie na Kubie rakiet ziemia-ziemia średniego zasięgu, jednostek lotnictwa oraz techników. J.F.Kenndey zarządza blokadę Kuby. Po tygodniu kryzysu Chruszczow zgodził się za demontaż rakiet w zamian za obietnicę USA rezygnacji z inwazji na Kubę.
W trakcie kryzysu berlińskiego i kubańskiego wojska amerykańskie i radzieckie stanęły naprzeciw siebie w pełnej gotowości bojowej. Groziło to wybuchem wojny atomowej, toteż obie strony zaczęły dbać, by sytuacja z lat 1961-1962 nie powtórzyła się oraz by konfrontacja supermocarstw odbywała się w formach nie powodujących niebezpieczeństwa bezpośredniego starcia USA i ZSRR. Wyścig zbrojeń i rywalizacja w Kosmosie trwały dalej. Konstruowano nową broń jądrową i środki jej przenoszenia, jednak zdawano sobie sprawę, że zostanie ona użyta w ostateczności, jej głównym celem było odstraszenie przeciwnika. Początkowe różnice w zakresie wyposażenia obu armii w broń masowego rażenia ustępowały miejsca tendencji do równowagi sił.
Po usunięciu, Chruszczowa (1964) polityka zagraniczna ZSRR nabrała ostrożnego charakteru. Ekipa Leonida Breżniewa (u władzy 1964-1982) konsekwentnie dążyła do poszerzania wpływów ZSRR w krajach Trzeciego Świata i osłabienia tam pozycji państw zachodnich, jednak w taki sposób, aby nie narazić na szwank stosunków gospodarczych z USA. Rosnące zaangażowanie w innych rejonach świata powodowało, że w Europie ZSRR był zainteresowany w stabilizacji pojałtańskiego status quo, łącznie z utrzymaniem podziału Niemiec. Wszystko to sprzyjało rodzeniu się rozmaitych „odprężeniowych” inicjatyw, które znajdowały przychylny odzew u administracji USA.
Sferą, w której ZSRR i USA najszybciej znalazły wspólny język, były sprawy rozbrojeniowe. Rozmowy na temat kontroli zbrojeń strategicznych (broń masowego rażenia) dawały okazję do stałych kontaktów, umożliwiały demonstrowanie dobrej woli (co wykorzystywano propagandowo), a jednocześnie-wobec wyłącznie odstraszającego charakteru tej broni-nie krępowały politycznej i militarnej inicjatywy obu państw.
Czynnikiem zbliżającym ZSRR i USA było dążenie do zachowania kontroli nad bronią jądrową i środkami jej przenoszenia. Chęć utrzymania przez oba państwa monopolu w tej dziedzinie wywołała spore kontrowersje w obrębie poszczególnych bloków, powodując ich częściową dekompozycję. 1 1964r Francja przystąpiła do tworzenia swych własnych sił nuklearnych, raczej o symbolicznym z punktu widzenia militarnego znaczeniu, zaś w 1966r opuściła struktury wojskowe NATO.
W bloku radzieckim kwestia dostępu do broni atomowej spotęgowała konflikt między ZSRR i Chinami. Spór zaczął się w końcu lat 50tych od polemik ideologicznych, szybko przekształcił się w rywalizację dwu mocarstw o imperialnych dążeniach. W 1972 r podpisano amerykańsko-radzieckie układy SALT (skrót od rokowań w sprawie ograniczenia zbrojeń strategicznych). Pierwszy był to układ o ograniczeniu systemów broni antyrakietowej, a II o ograniczeniu zbrojeń ofensywnych. W 1966r, po wybuchu „rewolucji kulturalnej”, ZSRR stał się dla Pekinu wrogiem nr 1, zaś stanowisko Chin zyskało poparcie Albanii i częściowo Rumunii.
Drugim obszarem konfrontacji wielkich mocarstw był rejon Bliskiego Wschodu. ZSRR popierał tutaj od 1956r stanowisko arabskie, natomiast USA, traktując Izrael jako swego głównego sojusznika w tym rejonie, starały się jednocześnie nie zrażać do siebie opinii państw arabskich.
Na tle zapalnych obszarów Bliskiego i Dalekiego Wschodu Europa na początku lat 70tych jawiła się jako rejon bardzo stabilny. Tu też mogły najpełniej dojść do głosu tendencje odprężeniowe, widoczne zarówno w polityce ZSRR, jak i USA. ZSRR był zainteresowany utrzymaniem spokoju w Europie ze względu na nasilający się konflikt z Chinami. USA pragnęły z kolei upokorzenia doznane w wojnie wietnamskiej (1965-1973) zrekompensować poprzez porozumienia z ZSRR i Chinami, przynoszące trwały podział stref wpływów w Świecie.
Odprężenie (detente) w Europie miało dokonać się na zasadzie uznania istniejącego podziału ideologicznego kontynentu oraz nienaruszalności aktualnych granic.
Wyrazem polityki odprężenia były układy SALT oraz obrady Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie „KBWE”(1973-1975). Choć bezpośrednio przyniosły one znaczne korzyści krajom bloku radzieckiego (m.in. poprzez ożywienie wymiany gospodarczej i zwiększenie możliwości dostępu do zachodniej technologii), to na dłuższą metę polityka mocno eksponująca problem praw człowieka i swobód politycznych, okazała się dla tego bloku niebezpieczna, powodując nasilenie się w krajach komunistycznych społecznych dążeń wolnościowych.
Podpisanie Aktu Końcowego KBWE zakończyło okres „zimnej wojny” w Europie. W tym samym czasie dobiegła końca „zimna wojna” w Azji, a to dzięki normalizacji stosunków amerykańsko-chińskich i zakończeniu wojny w Wietnamie. Rezultatem polityki odprężenia w Azji Południowo-Wschodniej było jednak rozprzestrzenienie się wpływów komunistycznych.
Amerykańska polityka w latach 70tych (szczególnie w czasie prezydentury R.Nixona) zmierzała do zastąpienia dwubiegunowego podziału świata układem, w ramach, którego istnieje 5 głównych podmiotów polityki światowej: USA, ZSRR, Europa Zachodnia, Chiny i Japonia. Koncepcja to odwoływała się m.in. do realiów sytuacji gospodarczej. Oprócz trwającego nieprzerwanie od lat 50tych dynamicznego rozwoju Japonii, zasadnicze znaczenie miał proces dalszej konsolidacji gospodarczej państw Europy Zachodniej, przekształcając się w wielki i jednoczący się organizm ekonomiczny. Właśnie Wspólnota Europejska miała odegrać główną rolę w przekształceniu Europy w duchu polityki detente, szczególnie przez ożywienie współpracy gospodarczej z krajami bloku radzieckiego.
Panowanie ducha detente zostało potwierdzone przez podpisanie 18.05.1979r w Wiedniu II porozumienia w sprawie ograniczenia zbrojeń strategicznych (SALT II).
Polityka odprężenia przyniosła znaczne korzyści krajom komunistycznym. Jednak nie zamierzały one się trzymać zawartych porozumień, dążyły natomiast do wykorzystania ustępliwości państw zachodnich dla poszerzenia swych wpływów.
Pomimo podpisania układu SALT II (1979) Rosjanie rozmieścili w Europie nowe rodzaje rakiet balistycznych średniego zasięgu, wystrzeliwanych z ruchomych wyrzutni i trudnych przez to do zlokalizowania i zniszczenia. W tej sytuacji w grudniu 1979r Rada NATO podjęła decyzję o zainstalowaniu na terenie RFN wyrzutni pocisków samosterujących.
Zasadniczy cios polityce odprężenia zadała jednak inwazja radziecka na Afganistan, przeprowadzona w grudniu 1979r. Wykazała ona złudność nadziei związanych z detente, umacniając w państwach zachodnich pozycję tych sił, które opowiadały się za bardziej zdecydowanym postępowaniem wobec obozu komunistycznego. Ich rzecznikiem stał się nowy prezydent USA (od 1980r) R.Reagan. Od początku swej kadencji zajął on twarda postawę wobec ZSRR, dążąc jednocześnie konsekwentnie do odbudowania mocarstwowego prestiżu USA oraz wzmocnienia ich potencjału militarnego.
Przebieg nowej „zimnej wojny” okazał się zdecydowanie niekorzystny dla ZSRR, uwikłanego coraz bardziej w pułapkę wydarzeń w Afganistanie. Interwencja Armii Czerwonej i stosowane tam przez nią metody walki (m.in. zastosowanie broni chemicznej) przyczyniły się do zburzenia wyidealizowanego wizerunku komunizmu, kreowanego ciągle jeszcze przez niektóre odłamy zachodniej opinii publicznej. Kompromitacją systemu komunistycznego było też wprowadzenie stanu wojennego w Polsce oraz pojawienie się informacji o zbrodniach Czerwonych Khmerów w Kambodży.
Największym problem ZSRR była jednak ujawniająca się coraz bardziej niewydolność ekonomiczna i organizacyjna systemu, powodująca, że blok radziecki zaczął tracić możliwości konkurowania z Zachodem w dziedzinie zbrojeń. Dynamika rozwoju w USA nowych technologii, zwłaszcza ogłoszenie w 1983r przez Reagana programu SDI („wojen gwiezdnych”), zmusiła ZSRR do zrewidowania swych imperialnych dążeń. Wynikiem tego był historyczny zwrot w polityce ZSRR, w postaci zgody na układ o likwidacji rakiet krótkiego i średniego zasięgu (grudzień 1987), oznaczający koniec rywalizacji militarnej obu mocarstw.
Zmiany w polityce radzieckiej były związane z osobą Michaiła S. Gorbaczowa. Początkowo Gorbaczow jawił się jako kolejny reformator ustroju komunistycznego, reprezentant młodszych pokoleń w elicie władzy, sfrustrowanych zastojem i degrengoladą systemu. Zainicjowana przez niego pieriestrojka przyniosła zwiększenie swobód obywatelskich, walkę z nadużyciami, osłabienie monopolu władzy partii i aparatu bezpieczeństwa. Z mniejszym powodzeniem działał on w dziedzinie gospodarczej, gdzie próby modernizacji machiny socjalistycznej ekonomii nie wyszły poza sferę zamierzeń. W polityce zagranicznej Gorbaczow dążył do uwolnienia się od problemu afgańskiego oraz poprawy stosunków z USA. Najważniejszym i najbardziej brzemiennym w skutki posunięciem Gorbaczowa było jego przyzwolenie na odsunięcie partii komunistycznych od władzy w krajach europejskich bloku oraz zgoda na zjednoczenie Niemiec. Wydarzenia te, w połączeniu z ujawnieniem się silnych tendencji niepodległościowych w nierosyjskich republikach ZSRR, spowodowały w latach 1989-1991 rozpad imperium radzieckiego w jego dotychczasowym kształcie, koniec tzw. Porządku jałtańskiego oraz bilateralnego układu sił w polityce światowej.