Pojęcie, geneza i zasady prawa humanitarnego

1. Normy prawa wojennego w przeszłości

Międzynarodowe prawo konfliktów zbrojnych często zwane również prawem wojennym, zawiera w swych ramach normy prawne dotyczące wszczynania, przebiegu
i kończenia konfliktów zbrojnych. W swych ogólnych założeniach zajmuje się następującymi elementami prawnymi:
1. Określa wymogi stawiane członkom sił zbrojnych (kombatantom), w tym ich sytuację prawną.
2. Reguluje doniosłe kwestie związane z okupacją nieprzyjacielskiego terytorium.
3. Traktuje o ochronie osób cywilnych, zwłaszcza ludności nieprzyjacielskiego państwa, o postępowaniu z rannymi i chorymi, o jeńcach wojennych, o ochronie dóbr kultury.
4. Wprowadza ograniczenia i wskazania co do środków i metod prowadzenia walki oraz ustanawia dyspozycje dotyczące naruszeń tego prawa.
5. Zajmuje się prawnymi następstwami stanu wojny w sferze stosunków międzynarodowych, zarówno w odniesieniu do stron wojujących, jak i państw neutralnych.
6. W stosunkowo jeszcze niewielkim, ale stale rosnącym rozmiarze międzynarodowe prawo wojenne zajmuje się również konfliktami zbrojnymi o charakterze niemiędzynarodowym, lecz wewnątrzpaństwowym.

Pierwsze formy kontaktowania się stron konfliktu zbrojnego przyniósł okres starożytności w rejonie cywilizacji śródziemnomorskiej. Były nimi zawieszenia broni, pertraktacje pokojowe, zwyczaj brania i dawania zakładników jako gwarantów podjętych zobowiązań wobec przeciwnika. W Grecji znacznie łagodniej traktowano wziętych do niewoli obywateli greckich miast - państw, niż obcych etnicznie żołnierzy i mieszkańców innych państw. Pomimo to panował zwyczaj wznoszenia na polu bitwy przez zwycięzców drewnianych pomników, by pamięć o bratobójczej bitwie nie trwała wiecznie i zanikła wraz ze zbutwieniem tego pomnika.
W starożytnym Rzymie przykładano dużą wagę do formalności związanych
z wypowiedzeniem wojny, które miały państwowo-religijny charakter. Nadal jednak występowały przypadki okrutnego, podyktowanego chęcią zemsty lub zastraszenia, postępowania z pokonanym przeciwnikiem.
Po chaotycznym okresie wczesnego średniowiecza i wędrówek ludów, dopiero
w wiekach następnych zaczęły się wykształcać pewne reguły prawa wojennego. Następowało to pod wyraźnym wpływem chrześcijaństwa i tradycji germańskich. Wprowadzono między innymi zakaz walki w określone dni tygodnia, w święta i w posty. Inną postać przybrało też prawo azylu, znane już w starożytności.
Przez całe średniowiecze podejmowane były liczne próby zmniejszenia niszczycielskich skutków wojen, a także ograniczenia ich dopuszczalności. Synody kościelne zabraniały pod groźbą klątwy atakowania niektórych kategorii osób - rolników, kupców, duchownych, studentów a także kobiet i starców. Kościół zakazywał również używania przeciwko chrześcijanom kusz i łuków, jako broni “śmiercionośnej i godnej wzgardy”.
W wiekach XIII - XV w Europie nastąpił okres wyraźnego złagodnienia obyczajów wojennych. Zanikły takie okrutne praktyki, jak mordowanie podbitych narodów, kaleczenie jeńców, zabijanie dzieci. Powstał feudalny kodeks prawa wojny i ceremoniału wojskowego, wykształcił się wzorzec rycerza - żołnierza wiernego, słownego i łagodnego wobec pokonanych i bezbronnych, stosującego jedynie dozwolone sposoby walki. Zasada rycerskości weszła odtąd na stałe do zwyczajowego prawa wojennego. W okresie średniowiecza szczególnie tragiczny był los rannych i chorych żołnierzy. Nie troszczyli się o nich ani dowódcy, ani monarchowie, a ludność cywilna często odmawiała im pomocy, głównie z obawy przed różnego rodzaju chorobami.
Okres Odrodzenia pomimo rewolucyjnych postępów w nauce, sztuce i oświacie przyniosły powrót do wojen prowadzonych w sposób bezwzględny, niekiedy wręcz okrutny. Przyczyny tego były złożone. Rozwój broni palnej i zmierzch rycerstwa wysunęły na pierwszy plan powstanie wojsk najemnych, złożonych w dużej części z awanturników, którym obce były jakiekolwiek zasady i hamulce moralne.
Prawo wojenne było w przeszłości często spisywane w aktach prawa wewnętrznego poszczególnych państw. W niektórych państwach takie akty prawne były sporządzane już w średniowieczu. Dopiero jednak w XIX wieku w prawie wojennym nastąpił przełom, wywołany zawieraniem wielostronnych umów międzynarodowych. Sprawiło to, że zaczął się rodzić powszechnie obowiązujący w skali światowej system traktatowy prawa wojennego.
Początek dała “Deklaracja w sprawie wojny morskiej”, podpisana w Paryżu 16 kwietnia 1856 r., w związku z zakończeniem wojny krymskiej (1853 - 1856). Określała ona niektóre prawa państwa neutralnego w wojnie morskiej oraz sposoby prowadzenia blokady wybrzeża. Deklaracja paryska zniosła także korsarstwo. Było to ostateczne zwycięstwo zasady, że wojna nie może być prowadzona przez osoby prywatne.
Kolejnym bardzo ważnym aktem międzynarodowego prawa wojennego była “Deklaracja w sprawie pocisków wybuchających małego kalibru” z 29 listopada 1868 r., zwana od miejsca podpisania deklaracją petersburską. Wprowadzała ona zakaz używania pocisków o wadze mniejszej niż 400 g. W drugiej połowie XIX wieku podjęto dalsze prace zmierzające do kodyfikacji i upowszechnienia zasad międzynarodowego prawa wojennego. Owocem tych prac była deklaracja brukselska z 1874 r. stanowiąca projekt kodeksu prawa wojny lądowej.

2. Narodziny Czerwonego Krzyża

Czerwony Krzyż powstał w 1863 roku z inicjatywy szwajcarskiego filantropa i finansisty Henry Dunanta, wstrząśniętego widokiem dogorywających i pozostawionych sobie rannych, jaki ujrzał 24 czerwca 1859 roku na pobojowisku wielej bitwy pod Solferino, gdzie armia cesarstwa Austrii stoczyła krwawą całodniową bitwę z armią włoską wspomaganą przez armię francuską. . Stoczyła się 24 czerwca 1859 roku i była największym starciem wojny francusko-austriackiej o Mediolan. Wojna była rezultatem knowań przebiegłego premiera piemonckiego, hrabiego Camillo di Cavoura, który traktował ją jako wstęp do zrealizowania ambitnych planów utworzenia zjednoczonych Włoch. Po nieudanym zrywie roku 1848 Cavour zawarł przymierze z Francją, gdzie znalazł oddanego sprzymierzeńca w osobie Napoleona III. Napoleon w tajnym układzie zobowiązał się do udzielenia wsparcia Piemontowi, gdy ten ogłosi mobilizację, co nastąpiło w 1859 r. W odpowiedzi Austriacy wkroczyli do Piemontu. W bitwie pod Montebello dnia 17 maja 100 000 Francuzów i 50 000 Piemontczyków wspartych 400 działami powstrzymało pochód 120 000 Austriaków z 480 działami, których stopniowo zmusili do odwrotu. Po porażce pod Magentą armia austriacka wycofała się do swoich twierdz, gdzie osobiste dowództwo objął Franciszek Józef. 24 czerwca 1859 r. Austriacy rozpoczęli działania zaczepne i stoczyli z Francuzami walkę na linii San Martino-Solferino-Guidizzolo. Około godziny 6.00 dnia 24 czerwca Francuzi rozpoczęli atak na lewe skrzydło Austriaków. Po obu stronach walczyło około 150 000 żołnierzy. O godzinie 10.30 Medole znajdujące się na lewej flance Austriaków padło, jednak pozostałe ataki Piemotczyków zostały odparte przez korpus generała Benedeka. Obawiając się nadejścia z południa austriackich posiłków Napoleon postanowił uderzyć na linie nieprzyjaciela pod Solferino. Wioska została zasypana ogniem artylerii francuskiej, a w chwilę później do ataku ruszyła piechota. Po zaciętych bojach Solferino zdobyte zostało o godzinie 14.00 a Francuzi rozpoczęli wbijanie klina pomiędzy linie austriackie. Późnym popołudniem na prawym skrzydle bronił się jeszcze Benedek, jednak na pozostałych odcinkach trwała już tylko masakra spychanych Austriaków. Bitwa była wygrana przez Francuzów, jednak gwałtowna burza uniemożliwiła wykorzystania zwycięstwa. Dziewięciogodzinna bitwa spowodowała ponad 40 000 ofiar: Austriacy mieli ponad 22 500 zabitych i rannych, Francuzi 17 tysięcy, Piemontczycy 6 tysięcy.
Ta bitwa pod Solferino przeszła do historii z jeszcze jednego powodu. Mianowicie na polu bitwy znalazł się zupełnie przypadkowo finansista szwajcarski Jan Henryk Dunant, który szukał Napoleona, bowiem chodziło mu o podpisanie układów finansowych, handlowych z Napoleonem. Z przerażeniem obserwował to co działo sie po bitwie, jak pozostawieni na polu bitwy ranni żołnierze umierają i nikt nie jest w stanie udzielić im pomocy. Dlatego też ten obraz bitwy zaowocował w roku 1863 powołaniem organizacji Międzynarodowego Czerwonego Krzyża, który miał zajmować się żołnierzami rannymi na polu bitwy bez względu na narodowość.


3. Konwencje haskie w 1907 roku.

W 1874 r. doszło do międzynarodowej konferencji w Brukseli, gdzie wypracowano deklaracjędotyczącą praw i zwyczajów wojny. W deklaracji tej określono, że Mienie gmin oraz zakładów poświęconych obrzędom religijnym, dobroczynności i wychowaniu, sztukom i naukom, nawet należącym do państwa, będzie traktowane jak własność prywatna. Wszelkie zajęcie, zniszczenie lubrozmyślne zbezczeszczenie zakładów tego rodzaju oraz zabytków historycznych, dzieł sztuki i naukikonferencji haskiej w 1899 i 1907 r., gdzie w wielu wypadkach zaproponowane regulacje były identyczne lub podobne.Owocem konferencji haskiej 1907 r. było podpisanie 13 konwencji, z których 12 zostało ratyfikowane, a wśród nich dwie konwencje (IV i IX) dotyczyły ochrony dóbr kultury podczas wojny. Regulamin dotyczący praw i zwyczajów wojny lądowej załączony do konwencji IV regulował sprawydotyczące sposobów prowadzenia wojny, ochrony własności publicznej i prywatnej, ochrony ludnościi jej mienia, ochrony dóbr kultury przed skutkami konfliktu zbrojnego oraz sankcji karnych za naruszenie postanowień konwencji

4.Zakres prawa humanitarnego

Międzynarodowe prawo humanitarne jest zbiorem zasad mających na celu łagodzenie skutków wojny. Zakazuje ono ataków prowadzonych bez rozróżnienia na cele wojskowe i cywilne. Zakazuje również ataków, które pomimo, że są skierowane na cel wojskowy, to jednak wywarłyby nieproporcjonalnie duży efekt na obiekty lub ludność cywilną. Jakiekolwiek wiarygodne domniemanie na temat bezprawnego zabicia osób cywilnych musi zostać w pełni zbadane, a osoby odpowiedzialne za każdy tego typu czyn muszą zostać pociągnięte do odpowiedzialności.

5.Podstawowe zasady międzynarodowego prawa humanitarnego

1. Strony w konflikcie oraz członkowie sił zbrojnych mają ograniczone prawo w doborze i stosowaniu metod oraz środków walki zbrojnej. Zabronione jest stosowanie zwłaszcza takich rodzajów broni oraz metod walki zbrojnej, które powodują zbędne cierpienia lub nadmierne straty w środowisku naturalnym.
2. Mając na uwadze ochronę ludności cywilnej i dóbr o charakterze cywilnym przed skutkami działań wojennych, strony konfliktu powinny zawsze odróżniać kombatantów od ludności cywilnej. Zarówno ludność cywilna, jak też poszczególne osoby cywilne nie powinny być przedmiotem ataków wojskowych; ataki mogą być skierowane wyłącznie na cele wojskowe.
3. Zabronione jest zabijanie lub ranienie przeciwnika poddającego się lub wyłączonego z walki.
4. Osoby wyłączone z walki oraz osoby, które nie uczestniczą bezpośrednio w działaniach zbrojnych, mają prawo do poszanowania ich oraz niezależności fizycznej i moralnej. W każdych okolicznościach powinny być chronione i traktowane po ludzku.
5. Pojmani kombatanci (uczestnicy walki zbrojnej) oraz osoby cywilne, które są we władzy strony przeciwnej, mają prawo do poszanowania ich życia, godności, praw osobistych i przekonań. Należy ich chronić przed wszelkimi aktami gwałtu i represjami. Mają oni także prawo do wymiany korespondencji ze swoimi rodzinami oraz mogą korzystać z wszelkiej pomocy z zewnątrz.
6. Ranni i chorzy powinni być zabierani z pola walki i leczeni. Należną im ochronę i poszanowanie powinna zapewnić im ta strona konfliktu, w której władzy się znajdują. Ochroną objęci są także: personel medyczny i duchowni, zakłady lecznicze, środki transportu medycznego oraz sprzęt i materiały przeznaczone do użytku medycznego. Znakiem tej ochrony są emblematy Czerwonego Krzyża lub Czerwonego Półksiężyca na białym tle, które także podlega ochronie.
7. Każdej osobie przysługują podstawowe gwarancje sądowe. Nikt nie może być pociągnięty do odpowiedzialności za czyn nie zabroniony. Niedozwolone są tortury fizyczne lub psychiczne, kary cielesne oraz traktowanie w sposób okrutny lub poniżający.