Potop szwedzki.

Potop

W 1655 r., wobec kryzysu Rzeczypospolitej, Szwedzi podjęli decyzję o wkroczeniu na jej terytorium. Kapitulacja pospolitego ruszenia pod Ujściem (25 lipca) oraz zdrada hetmana Janusza Radziwiłła na Litwie (15 sierpnia) otworzyła im drogę w głąb Rzeczpospolitej. Jan Kazimierz zmuszony był uciekać na Śląsk. Do końca roku wojska szwedzkie opanowały większość obszaru Korony i część Wielkiego Księstwa. W listopadzie-grudniu 1655 r. oblegały one bezskutecznie Jasną Górę, która stała się narodowym symbolem oporu. Wkrótce też powrócił do kraju król, a 29 grudnia zawiązała się antyszwedzka konfederacja tyszowiecka. Jednym z dowódców sił wiernych królowi był kasztelan kijowski Stefan Czarniecki. W 1656 r. Szwecja zawarła przymierze z elektorem brandenburskim Fryderykiem Wilhelmem, będącym jako władca Prus lennikiem Polski. Stanowiło to początek realizacji planów króla szwedzkiego Karola Gustawa dotyczących rozbioru Rzeczypospolitej między Szwecję, Brandenburgię, Siedmiogród (Jerzy Rakoczy) oraz Kozaków i Bogusława Radziwiłła (układ w Radnot). Polska szukała w tej sytuacji ratunku w akcji dyplomatycznej. Podpisała rozejm z Rosją w Niemieży, z elektorem brandenburskim w Welawie (znoszący zależność lenną Prus Książęcych od Rzeczypospolitej), a w 1658 r. ugodę hadziacką z Kozakami, którym po śmierci Chmielnickiego przewodził Jan Wyhowski. (Zgodnie z nią województwa kijowskie, bracławskie, czernihowskie stanowić miały trzecią, obok Korony i Litwy, część Rzeczypospolitej). W 1660 r. podpisany został traktat w Oliwie kończący wojnę szwedzką. Polska zrzekła się Inflant aż po Dźwinę, a polscy Wazowie pretensji do korony szwedzkiej. W latach 1660-67 nastąpiło natomiast wznowienie wojny o Ukrainę między Rzeczypospolitą i Rosją. Polacy (w sojuszu z Tatarami) odnieśli w niej zwycięstwa pod Połonką i Cudnowem, jednak ich działania paraliżowały konfederacje niepłatnego wojska (Związek Święcony, 1661). Po zaspokojeniu roszczeń żołnierzy Jan Kazimierz zorganizował w latach 1663-64 wyprawę moskiewską, która nie przyniosła jednak rezultatów. Wyczerpanie wojną i rosnące niebezpieczeństwo ze strony Turcji skłoniło obie strony do podpisania w 1667 r. rozejmu w Andruszowie (na 13,5 roku). Sankcjonował on utratę Smoleńszczyzny, Czernihowszczyzny i Siewierszczyzny przez Rzeczpospolitą oraz wprowadzał podział Ukrainy wzdłuż linii Dniepru. Położyło to kres przewadze Rzeczypospolitej na Wschodzie. W 1686 r. podpisany został z Rosją traktat Grzymułtowskiego, który potwierdzał warunki andruszowskie.
Przyczyny:
• chęć dominacji nad Bałtykiem
• chęć wyeliminowania linii Wazów z tronu szwedzkiego
• słabość wewnętrzna Rzeczypospolitej
• zdrada Hieronima Radziejowskiego, który obiecał Karolowi Gustawowi szybki podbój Rzeczypospolitej

Skutki:
• najbardziej rujnująca Rzeczypospolitą wojna w XVII w.
• utracono zabytki kultury narodowej i sakralnej, które nigdy nie odzyskano
• ruina gospodarcza i osłabienie polityczne państwa.