Na przykładzie wybranych dwóch malarzy dwóch różnych epok porównaj różnice w technice i warsztacie malarskim oraz znaczenie malarstwa w danej epoce

W okresie renesansu, jednej z najbardziej płodnych artystycznie epok w historii sztuki, tworzyła cala plejada genialnych artystów. W dziedzinie kultury Włochy stały się dominującym krajem w Europie, natomiast w sztuce zaczęły obowiązywać wzorce klasyczne i naturalizm. Renesans – odrodzenie jest ogólne przyjętą nazwą na określenie epoki wielkich zmian w kulturze i sztuce, jakie miały miejsce w XV- i XVI-wiecznych Włoszech, a następnie odcisnęły swoje piętno na życiu całej Europy. W okresie renesansu nastąpiło istotne przesunięcie w powszechnie uznawanym systemie wartości. Zaczęto dostrzegać i doceniać możliwości twórcze człowieka, co pociągnęło zza sobą wiele konsekwencji. Jedną z nich był spektakularny rozwój sztuk pięknych, oraz nowa rola sztuki i artysty w życiu społecznym.
Z wielu powodów renesans rozpoczął się we Włoszech. Oprócz tego, że istniała tam bogata tradycja artystyczna, Italia była również najbogatszym krajem ówczesnej Europy. Miasta znajdowały się w rozkwicie, bogaci kupcy i bankierzy pragnęli rozsławić imiona zamawiając portrety, budując wspaniałe pałace, ozdabiając rodzinne kaplice. I chociaż sama obecność tak szczodrego mecenatu nie musiała gwarantować powstania wybitnych dzieł sztuki, to jednak stwarzała warunki , w których uzdolnieni artyści mieli wspaniałe możliwości do tego, by w pełni rozwinąć swój talent.

Twórczość renesansowa sławiła człowieczeństwo i piękno świata widzialnego, rezygnując ze skrajnie duchowego podejścia do sztuki. Wiązało się to z „odrodzeniem świata antycznego” – ponownym odkryciem klasycznej kultury Grecji i Rzymu., w całej ich wspaniałości. Literatura, filozofia i sztuka antyku dostarczyła Włochom nowych wzorców i modeli. Starożytni podziwiani byli za ich ogólny stosunek do życia, prawdą także było to, że wiele osiągnięć świata klasycznego przerastało to, co cywilizacji europejskiej udało się stworzyć po jego upadku. Renesans nie tylko przyswoił sobie klasyczne tematy i style, przejął również wiele klasycznych technik.

Włochy były krajem wspaniałych miast, z których każde charakteryzowało się własną tradycją artystyczną. Nie ulega wątpliwości, że to Florencja zdominowała pierwszą fazę renesansu. Prace nad katedrą tego miasta pozwoliły wykazać się swoim talentem pierwszemu wielkiemu rzeźbiarzowi renesansowemu: Lorenzo Ghibertiemu. Jednakże najsłynniejszym artystą-architektem wczesnego renesansu był Filippo Brunelleschi, żyjący w latach 1377-1466. W tym czasie rzymska tradycja architektoniczna stawała się coraz bardziej popularna, a elementy klasyczne ochoczo wykorzystywane w budownictwie. Brunaleschi by jednym z tych, którzy wnikliwie studiowali techniki własnych projektów, opracował także zasady perspektywy linearnej – sposobu przedstawiania rzeczywistości na płaskiej powierzchni, tak aby sprawiła ona wrażenie cechującej się głębią. Miało to duże znaczenie dla rzeźbiarstwa, jednak przede wszystkim wpłynęło na rozwój malarstwa. Artyści reprezentujący tę dziedzinę sztuki nie mogli imitować antyku, jako że nie znano żadnych obrazów pochodzących z tego okresu, mogli natomiast pracować zgodnie z tym, co nazywali „duchem starożytności”, a za wskazówkę miała im służyć właśnie rzeźba. W ten sposób powstały monumentalne malowidła naturalistyczne. W szczytowym okresie renesansu tworzyli najwięksi geniusze tego okresu. Leonardo Da Vinci, Michał Anioł i Rafael mogli wydawać się swoim współczesnym ludźmi obdarzonymi ponadnaturalnymi zdolnościami. W rzeczy samej, to w ich czasach narodziła się koncepcja artysty jako kogoś wyjątkowego, a nie jedynie rzemieślnika wykonującego powierzone mu zadania.
Michał Anioł żył w latach 1475-1564, urodził się w Caprese we włoskiej prowincji Toskanii. Jednak kiedy miał zaledwie kilka tygodni rodzina przeniosła się do Florencji, gdzie został oddany pod opiekę mamki. Zrządzeniem losu młody Anioł wychowywał się w rodzinie kamieniarzy i, jak później utrzymywał, stąd właśnie wzięło się jego zainteresowanie kamieniem jako tworzywem. Miał już od młodości ambicje artystyczne i po skończeniu szkoły terminował u Domenica Ghirlandajo – florenckiego malarza fresków. Ghirlandajo bardzo szybko dostrzegł niezwykły talent swojego ucznia i w 1489 roku posłał go na nauki do pracowni rzeźbiarskiej. Wkrótce zwróciły na niego uwagę władcy Florencji, Lorenza de Madici. Młody Anioł zamieszkał na jego dworze, gdzie do śmierci Lorenza oddawał się swojej sztuce. Następnie powrócił do domu ojca i z dużym zainteresowaniem studiował anatomię człowieka. W następnych latach przeniósł się do Rzymu gdzie dzięki swym dziełom otrzymał tytuł pierwszym rzeźbiarzem Włoch. Po świadczeniu usług rzeźbiarskich dla papieży, głowa kościoła Juliusz II zlecił mu pomalować sklepienia kaplicy Sykstyńskiej. Z początku Michał Anioł protestował, twierdząc że malarstwo nie jest interesującą go dziedziną, jednak wola papieża była w tym przypadku niezmienna i artysta chcąc nie chcąc musiał zebrać się do pracy. Wkrótce uznał to ogromne przedsięwzięcie za godne swego talentu i odwołał wszystkich pomocników, zdecydowany samotnie kończyć dzieła. Zabrało mu to cztery lata, od 1508 do 1512 roku. Artysta za panowania Karola V stał się odpowiedzialny za budowę fortyfikacji. Jednak w obawie przed zdradą zbiegł do Wenecji. Po powrocie do władzy Klemensa II artysta zajął się dokończeniem swojego dzieła w kaplicy Medyceuszy we Florencji. W 1534 roku zakończył pracę nad nagrobkami Giuliana i Lorenza de Medici i na zawsze opuścił Florencję. Udał się do Rzymu, gdzie zaczął malować ścianę ołtarzową watykańskiej Kaplicy Sykstyńskiej. W ten sposób powstał słynny Sąd ostateczny.

Istotą sztuki Michała Anioła było głębokie zrozumienie i umiłowanie natury ludzkiej, oraz skala, w jakiej została ona przez niego przedstawiona. Myśl renesansowa postrzegała człowieka jako centrum świata i miarę wszechrzeczy, co ucieleśniała wyidealizowana wizja Michała Anioła. Znajdował się on pod wpływem malarza Masaccia i rzeźbiarza Donatella, jednak jego największą inspiracją były rzeźby antyczne. W Przypadku fresku Sąd ostateczny, Michał Anioł wyraził uczucia malowanych postaci za pośrednictwem odpowiedniego kształtu i formy ich ciał. Niektóre z nic są powykręcane i wykrzywione, co krytycy uznali za oznakę frustracji samego artysty. Bogactwo ruchów i gestów, jakie można zaobserwować na tym fresku, zdradza głęboką wiedzę Michała Anioła na temat ludzkiego ciała i sposobu w jaki ono się zachowuje. Poznał on rozmieszczenie każdego z mięśni, każdej kości i ścięgna. Nigdy nie powtórzył dwa razy tej samej pozycji potrafiąc zachować w pamięci najmniejszy detal swoich dzieł.

Głównym celem emanującej barwami i dynamiką sztuki baroku była służba religii. Obcujący z dziełami tego czasu odbiorca miał doznać uniesienia, oczarowania i poczucia, iż oto uczestniczy w cudach, ekstazie i chwilach Chrystusowego triumfu.
Siedemnastowieczne Włochy pozostawały dominującym ośrodkiem kulturalnym, zarówno na polu teorii sztuki jak i konkretnych osiągnięć artystycznych. Zwłaszcza Rzym z dużą siłą przyciągnął malarzy i rzeźbiarzy z całej Europy. Zrodzone we Włoszech trendy rozwijały się, oddziałując na inne kraje. Wiek szesnasty, a tym samym późny renesans, zdominowany został przez manieryzm. Styl ten cieszył się byt długim życiem, jednak powstały u jego schyłku barok przetarł się przez całe siedemnaste stulecie aż do początku wieku osiemnastego, ogarniając katolicką Europę oraz Amerykę Łacińską.

Sztuka baroku, choć nie była do końca podporządkowana religii, stanowiła odzwierciedlenie ducha kontrreformacji – ruchu reform i odnowy moralnej w ramach Kościoła katolickiego dążącego do odrodzenia i wzmocnienia w walce z protestantyzmem. Artyści barokowi, poprzez klasyczną tematykę i zawarte w ich dziełach emocje, często odwoływali się do późnorenesansowych wzorców. Jednakże sztuka tego okresu pchnęła klasycyzm o krok dalej. Tam gdzie renesans dąży, by elementy klasyczne zachowały równowagę i chłód, utrzymując emocjonalny dystans pomiędzy dziełem a odbiorcą, barok chce być bezpośredni i niepokorny, chce pochłaniać i angażować. Odrodzony klasycyzm dominuje w malarstwie Annibale Carracciego, którego freski, zdobiące sklepienie Galerii Farnese w Rzymie, zawdzięczają co prawda wiele inspiracji malowidłem Michała Anioła w Kaplicy Sykstyńskiej, lecz ich nastrój jest znacznie mniej mroczny. Pełna dynamika i dramatyzmu sztuka baroku osiągnęła często zdumiewające efekty, łącząc malarstwo, rzeźbę, architekturę i muzykę w ramach jednego dzieła. Ze „spektaklem” tego rodzaju obcować możemy w kościele Św. Piotra w Rzymie, nie przypadkowo również właśnie barok dał początek nowemu interdyscyplinarnemu rodzajowi przedstawienia – operze. W architekturze, wykorzystując cechy charakterystyczne klasycyzmu, jak kolumny, trójkątne frontony oraz łuki, okres ten charakteryzował się doskonałym poczuciem dramatyzmu i ruchu, których wyraźnie tworzyły łagodne skrzywienia i dynamiczne współgranie masy i przestrzeni. We wszystkich swych przejawach barok zachowywał przepych, przytłaczającą dekoracyjność, pragnąc służyć pokrzepieniu duszy.

Pierwszy z wielkich włoskich malarzy barokowych, Caravaggio żyjący w latach 1573-1610 rok, był postacią wyjątkowo niepokorną, stale pozostającą w konflikcie z prawem i policją. Pracował w Rzymie do 1606 r., kiedy, pchnąwszy nożem swego rywala w meczu tenisowym, zmuszony został do ucieczki z miasta. Na pewien czas osiadł się na Malcie, jednak i tu wkrótce, zamieszany w kolejną awanturę, okrył się niesławą. Uwięziono go, ale niebawem uciekł, będąc ściganym na Sycylii i we Włoszech. Zmarł jako zbieg – na febrę w wieku 37lat.
Wydaje się naturalne, iż człowiek tego pokroju tworzył dzieła pełne intensywności i dramatyzmu, poświęcając szczególną uwagę chwilom zasadniczych, rozstrzygających decyzji, na przykład w Powołaniu Św. Mateusza, czy Nawróceniu Św. Pawła. Z pewnością znacznie bardziej zaskakuje ich przyziemny i bezpośredni charakter.

Carvaggio porzucił dominującą bardziej w malarstwie religijną symbolikę, umieszczając niezwykle, przedstawiane przez siebie wydarzenie w codziennej realistycznej scenerii. W jego twórczości nie pojawia się również tak charakterystyczny dla tradycji klasycznej i późnorenesansowej , wyidealizowane udoskonalone postacie. Pogłoski, iż chłopi i prostytutki służyli mu jako modele nie pozostawały bez wpływu na reputację artysty. Na jego obrazie Powołanie Św. Mateusza tytułowy poborca podatkowy przedstawiony został jako współczesny Caravaggiowi urzędnik, który dokładnie w momencie, gdy liczy zebrane opłaty, wezwany zostaje, by wstąpić w szeregi uczniów Jezusa. W Nawróceniu natomiast stojący obok siebie nędznie ubrany mężczyzna i wychudzony koń obserwują, jak błysk boskiego światła, dosięgnąwszy oprawcę Saula, przemienia go w apostoła Pawła.

W swych zmaganiach o wyrażenie autentyczności Caravaggio malował bezpośrednio pozujących mu modeli, budząc duże zdumienie wśród współczesnych, przyzwyczajonych do tego, że artysta przygotowuje wcześniej wstępne, żmudne szkice. Najbardziej imponującą spośród jego technik było zastosowanie chiaroscuro – kontrastu światła i cienia na obrazie. Wydobywając malowane przez siebie sylwetki za pomocą ostrych strumieni intensywnego światła, tak by pozostawały one w wyraźnym kontraście do ciemnego tła, Caravaggio stworzył dzieła nasycone niespotykaną dotąd dramatyczną siłą.

Nawet w okresie, gdy malarz doświadczał swych najboleśniejszych życiowych tragedii, „caravaggizm” nie przestawał się rozpowszechniać. Co zaskakujące, zatracił swe włoskie korzenie, chodź wśród grona kontynuatorów stylu Caravaggia znalazła się pierwsza kobieta-malarz Artemisia Gentileschi. Do największych caravaggistów należeli jednak Francuzi i Hiszpanie, także wielki holenderski malarz Rembrandt pozostawał pod silnym wpływem swych rodaków, którzy wcześniej przyjęli styl włoskiego mistrza.

Mimo iż barok był stylem dominującym na południu i w katolickiej części Europy, nie pozostał bez wpływu na miedz innymi Flandrię oraz, w mniejszym stopniu, północną Europę. We Francji kwiecistość baroku służyła nie celom religijnym, lecz gloryfikacji absolutystycznej monarchii Króla Słońce, Ludwika XIV. Jednakże tradycje klasycystyczne i, wpisane w nie ograniczenia, były we Francji tak silne, że nawet pełen przepychu, majestatyczny Wersal nie eksplodował pełną barokowych możliwości. Podobne tendencje uwypukliły się w sposób być może nawet bardziej widoczny w protestanckiej Anglii, gdzie Christopher Wren i jego następcy, mimo odwołań do kontynentalnych wzorów, pragnęli zachować równowagę miedzy barokiem a formami klasycznymi. Styl barokowy przetrwał aż do XVIII wieku, głównie w Niemczech i Austrii. Imponujące opactwa i kościoły barokowe projektowali Jacob Prandtauer, J.B. Fischer von Erlach, Johann Balthasar Neumann i inni. Wnętrza tych budowli zdobione są oślepiająco białymi tynkami, złoceniami, jasnymi barwami, rodząc poczucie przestronności i delikatności co w istotny sposób odróżni je od budowli włoskich.