Surrealizm w sztuce

SURREALIZM (nadrealizm) – awangardowy kierunek w literaturze i sztuce zainicjowany w latach 20. we Francji, przejawiający się w wielu krajach europejskich, a także w USA, Chile, Meksyku i Japonii. W dobie kryzysu cywilizacji europejskiej po I wojnie światowej wyrażał anarchistyczny bunt przeciw usankcjonowanym autorytetom nauki, formom współczesnego życia, kultury i moralności mieszczańskiej.

Surrealizm genetycznie związany był z dadaizmem. Zmierzał do zrewolucjonizowania świadomości ludzkiej przez uwolnienie jej od ograniczeń i skrępowań racjonalizmu na rzecz wyobraźni. Szczególną rolę w tym procesie wyznaczał sztuce jako ekspresji stanów podświadomych. Nawiązywał do różnych tradycji filozoficznych, m. in. do myśli Hegla i Bergsona, a zwłaszcza do koncepcji psychoanalitycznej Zygmunta Freuda, później Junga.

Surrealizm wywarł przemożny wpływ nie tylko na sztukę nowoczesną i teorie estetyczne, ale także na obyczajowość i sferę kultury popularnej. Surrealiści angażowali się w działalność polityczną, w latach 30. występowali przeciw tendencjom militarystycznym i faszystowskim, choć równocześnie wielu z nich popierało komunizm.

Surrealizm w sztuce

Przesłanki surrealistycznego obrazowania zawierało malarstwo Giorgio de Chirico oraz twórczość dadaistów, z których wielu stało się surrealistami. Programowy surrealizm pojawił się wraz z rozszerzeniem teorii surrealizmu na malarstwo (Andre Breton). Założeniami malarskimi surrealizmu było „wyrażanie wizualne percepcji wewnętrznej”, odrzucenie naśladowania świata zewnętrznego na rzecz uzewnętrzniania „modelu wewnętrznego”, odkrywanie „nadrzeczywistości”, wydobywanie na jaw stanów podświadomości, zarówno indywidualnej jak zbiorowej.

Obrazowanie surrealistyczne cechuje burzenie logicznego porządku rzeczywistości, kojarzenie elementów przez przypadek, inspiracja marzeniami sennymi, sztuką dzieci i umysłowo chorych. Szukając możliwości przeniesienia zasady automatyzmu psychicznego w dziedzinę sztuk wizualnych, surrealiści sięgali po nowe techniki: kolażu, frotażu, furażu (zadymianie, przypalanie), dekalkomanii (odbijanie przypadkowych plam). Operowali zarówno formami odtworzonymi naturalistycznie (Salvador Dali) jak bliskimi abstrakcji (Joan Miro). Konstruowali także przedmioty o działaniu poetycznym: „rzeczy gotowe” (ready mades), „znalezione”, „oniryczne” i inne. Stosowali szokujące formy ekspozycji swych dzieł, organizowali prowokujące i skandalizujące wystąpienia. Członkami ruchu byli: Max Ernst, Jean Arp, Salvador Dali, Joan Miro, Rene Magritte, Francis Picabia, Yves Tanguy, Oscar Dominiguez. Niezależnym inspiratorem surrealizmu był Marcel Duchamp.

W Polsce surrealizm nie przyjął form działania grupowego. Jego oddziaływanie cechuje splatanie się z inspiracją symbolizmem i ekspresjonizmem. W okresie międzywojennym wpływ surrealizmu jest widoczny w twórczości artystów ugrupowania Artes, nasilił się w latach 60.-70. XX wieku (E. Rosenstein, K. Mikulski, T. Kantor, J. Nowosielski, T. Brzozowski).

Oddziaływanie koncepcji surrealizmu było szerokie (kraje Europy, Ameryki Północnej i Południowej, Azji) i długotrwałe (w niektórych krajach utrzymuje się do czasów obecnych). Wpływ surrealizmu na sposoby obrazowania jest widoczny w wielu dziedzinach sztuk wizualnych: filmie, fotografii, plakacie, grafice użytkowej, reklamie.